Qoplovchi to’qima - Ботаника - Рефераты

Qoplovchi to’qima

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

455 KB

Qoplovchi to’qima R e j a : 1. Qoplovchi to’qimaning vazifasi 2. Epiderma tuzilishi va vazifasi 3. Peridermayemen tuzilishi. 4. Po’stloq

Asosiy tushunchalar : epiderma, og’izcha apparati, yordamchi hujayralar, trixomalar, periderma, fellema, fellogen, felloderma, po’kak to’qima, po’stloq , ritidom. Gaz almashinuv, suv bug’latish hamda mexanik himoya vazifasini bajaruvchi chegaralovchi to’qimalar guruhini qoplovchi to’qima deb ataladi. Qoplovchi to’qimalar kelib chiqishi va tuzilishiga ko’ra epiderma, periderma va po’stloq (ritidom) kabi turlarga bo’linadi. Birlamchi qoplag’ich to’qima (epiderma) yosh novda, poya va barglarni ustki qismidan qoplab turadi. Ikkilamchi va uchlamchi to’qimalar – periderma va ritidomlar esa o’simlikning poya va ildizlarini qoplaydi. Shimish vazifasi kuchliroq bo’lgan tashqi chegaralovchi to’qimalar ildizlar uchun xarakterli bo’lgan velamen va rizodermalardir. Ichki chegaralovchi to’qimalar o’simlikning turli organlarida uchraydi: endoderma poya va ildizlarda, ekzoderma ildizda, o’tkazuvchi boylamlarni o’rab turuvchi hujayralar guruhi esa asosan barg uchun xarakterlidir. Epiderma uchki meristemaning tashqi qavatidan hosil bo’lgan birlamchi qoplovchi to’qima hisoblanadi. U o’simlikning yosh davrida barcha organlarini qoplab turadi. Keyinchalik ko’p yillik organ ikkilamchi qoplovich to’qima bilan almashinadi. Poya va barglardagi birlamchi qoploichi to’qima epiderma deb ataladi. Epidermaning muhim vazifasi gaz almashinuvi boshqarish va suv sarfini kamaytirishdan iboratdir. Bulardan tashqari epiderma o’simlikning ichki to’qimalariga kasallik tug’diruvchi mikroorganizmlarni kirishidan va mexanik zararlanishdan saqlaydi. Organlarga mustahkamlik beradi. Epiderma orqali efir moylari, suv tomchilari va tuzlar ajralib chiqishi mumkin. Epiderma to’qimasi parenxima yoki bir oz cho’zilgan tirik hujayralardan tashkil topgan. Hujayradagi yirik vakuol shira bilan to’la bo’ladi. Odatda hujayrada rangli plastidalar bo’lmaydi, ammo yadro atrofida leykoplastlar kuzatiladi. Epiderma tashqi muhit bilan maxsus og’izchalar yordamida bog’lanadi. Og’izchilar orqali gaz almashinuv va suv bug’latish kabi muhim hayotiy jarayonlar amalga oshadi. Og’izchilar ikkita loviyasimon hujayralardan va ular o’rtasida joylashgan hujayra oralig’i – og’izchadan iborat. Og’izchalar atrofida joylashgan

epiderma hujayralari ko’pincha boshqa hujayralardan farq qiladi va ularni og’izchaning yordamchi hujayralari deyiladi. Loviyasimon hujayra bilan birga yordamchi hujayralar murakkab og’izcha apparatini hosil qiladi. Og’izchaning ustki va ostki tomonlarida oldingi va keyingi dahlizlar hamda og’izcha tagida havo bo’shlig’i joylashgan. Og’izchalarning ochilib va yopilib turishi ichki va tashqi omillarga bog’liq. Tashqi omillardan biri o’simlikni suv bilan ta’minlanganlagiga qarab og’izchalarning ochilishi va yopilishi kuzatiladi, shu bilan o’simlik bug’lantiradigan suv miqdori boshqarib turiladi. Loviyasimon hujayralarning harakati turgor va plazmoliz hodisalariga ham asoslangan. 8-rasm. Turli o’simliklar epidermasi: A-xlorofitum; B- ikki pallaliklar vakili plyush; V- geran; G – oq tut; 1 – tutashuvchi hujayralar; 2- barg og’izchalari; 3- xavo yo’li tirqishi.

9- rasm. Turli o ’simliklar trixomasi. 1- kartoshka; 2- olma; 3- sigirquyruqlarda uchraydigan oddiy shoxlangan trixomalar; 4- moychechak; 5- tamaki; 6- gazak o ’tlarda uchraydigan bezli tukchalar. Trixomalar . Epiderma hujayralari hosil qilgan o’simtalar trixomalar deb ataladi. Ular nihoyatda xilma–xil bo’lib, ayrim sistematik guruhlar uchun xarakterli belgi hisoblanadi. Trixomalardan tashqari o’simlikda uchraydigan emergenslarni farqlash kerak. Emergenslarni hosil bo’lishida epiderma to’qimasidan tashqari uning ostida joylashgan to’kimalar ham qatnashadi. Periderma . Ko’p yilik o’simliklarning birinchi yilgi vegetatsiyasi oxirlarida ildiz va poyalardagi epiderma ikkilamchi ko’p qavatli chegaralovchi to’qima bilan almashinadi. Periderma tuzilishi va bajaradigan vazifasiga ko’ra bir necha turdagi hujayralardan tashkil topgan. Ular quyidagilardan iborat: a) asosan himoya vazifasining bajaruvchi fellema (po’kak), b) peridermaning eniga o’sishini ta’minlovchi fellogenni moddalar bilan ta’minlab turuvchi felloderma. Fellogen ikkilamchi meristema to’qima hisoblanib, u (olcha, olhuri, nok kabi o’simliklarda)

epiderma to’qimasidan yoki asosiy to’qimadan (qoraqat, shumrut va boshqalar) shakllanadi. Po’kak kambiysi tangental yo’nalishda bo’linishi natijasida ikki tur to’qima ajralib chiqadi. Ularning biri po’kak kambiysining tashqi tomonidagi hujayralar bo’lib, po’kak qavatini hosil qilsa ichki markazga tomon ajralib chiqqan hujayralardan asosiy to’qima – felloderma hosil bo’ladi. Po’kak to’qimalar hujayralari bir necha qavatdan iborat. Hujayra qobig’ining suberin moddasini shimishi tufayli suv va gazlarni o’tkazmay qo’yadi va hujayralarning protoplasti halok bo’ladi. Keyinchalik hujayra bo’shligi havo, oshlovchi yoki smolasimon moddalar bilan to’lib qoladi. Po’kak to’qimasida hujayralarning tashqi muhit bilan aloqasini amalga oshirish uchun yasmiqchalar xizmat qiladi. Ularning o’lchami va shkali nihoyatda xilma–xildir. Odatda ular mayda va shakli cho’zinchoq yoki yumaloq bo’ladi. Po’stloq (ritidom). Ko’pchilik daraxtlarning eski tanalari va ildizlari silliq periderma o’rniga po’stloq bilan almashinadi. U turli o’simliklarda har xil davrlarda hosil bo’ladi. Olma, oddiy qarag’vay va noklarda hayotining 5 – 8 yillari, emanda – 25, grabda esa 50 yildan so’ng qoplaydi.

10- rasm. Periderma (A), yasmiqchaning tashqi tuzilishi (B), marjondaraxti poyasidagi yasmiqchaning ko’ndalang kesimi (Sambucus sibirica) (V): 1 - epiderma qoldiqlari, 2 - po’kak (fellema), 3 - fellogen (po’kak kambiysi), 4 - felloderma, 5 - yasmiqcha, 6 – bajaruvchi to’qima. U bir necha marta yangi periderma qavatlarini takrorlanishi natijasida po’stloq ostidagi to’qimalardan vujudga keladi. Bu vaqtda ushbu qavatlar orasidagi tirik hujayralar nobud bo’ladi. Fellogen faoliyatining xarakteriga ko’ra turli ko’rinishdagi po’stloq hosil bo’lishi mumkin. Fellogenning doira shaklda joy olishdan halkasimon po’stloq hosil bo’ladi. Agarda fellogen ayrim bo’laklar shaklida hosil bo’lsa, tangachasimon po’stloq kelib chiqadi. Bu xildagi po’stloq ko’p uchraydi. Qalin qatlamli po’stloq daraxt tanasini mexanik shikastlanishdan, yong’indan va haroratning keskin sho’garishidan saqlaydi. Ba’zi o’simliklarda po’stloq umumdan hosil bo’lmaydi (chinor, chetan, shumrut).

Adabiyotlar: 1. S . M . Mustafayev , O . A . Ahmedov Botanika ,Toshkent, 2006. 2. Ikramov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S. Botanika. Toshkent. «O’zbekiston». 2002. 3. Xrjanovskiy V. T. Kurs obshey botaniki, M.: Visshaya shkola, 1982. 4. To’xtayev A. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1994. 5. Yoziyev L.X. Botanika. Qarshi: Nasaf, 2006.

Похожие

O`simlik to`qimalari. Hosil qiluvchi va qoplovchi to`qimalar

PoY. Poyaning morfologik tuzilishi va tiplari

Mexanik va asosiy to’qimalar

Barg. Bargning morfologik tuzilishi va vazifasi

Transpirasiy