O’tkazuvchi to’qimalar - Ботаника - Рефераты

O’tkazuvchi to’qimalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

519 KB

O’tkazuvchi to’qimalar R e j a : 1. O’tkazuvchi to’qimalar 2. Ksilemaning o’tkazuvchi elementlari. 3. Floemaning o’tkazuvchi elementlari. 4. O’tkazuvchi nay tola boylamlar.

Asosiy tushunchalar : ksilema , floema , traxeidlar , naylar , libriform , proto -, metaksilema , elaksimon naylar , kalloza , kollaterial , bikollaterial , konsentrik , radial , ochiq va yopiq boylamlar . O ’ simliklarda moddalar harakatini amalga oshiruvchi bir – biriga qarama – qarshi yoo ’ nalishdagi o ’ tkazuvchi to ’ qima hosil bo ’ lgan . Ularni shartli ravishda pastdan – yuqoriga ko ’ tariluvchi oqim va yuqoridan pastga tushuvchi oqim deb qabul qilingan . Pastdan yuqoriga harakatlanuvchi oqim ksilema yoki yeg ’ ochlik deb atalgan umumiy to ’ qima orqali , pastga tushuvchi oqim esa floema yeki lub orkali amalgan oshiriladi . Ksilema ( yeg ’ ochlik ). Yeg ’ ochlik tarkibiga o ’ tkazuvchi , mexanik va asosiy parenxima to ’ qimalari kirib , uning ixtisoslashgan o ’ tkazuvchi elementlari traxeid va naylardir . Traxeidlar bir necha mm uzunlikdagi prozenxima hujayralardan iborat. Shakllangan traxeidlar qalin hujayra devoriga ega bo’ladi va o’lik hujayralar hisoblanadi. Traxeidlarning hujayra qobig’i qalinlanish xususiyatiga ega. Ular halqasimon, spiralsimon, parvonsimon eki to’rsimon shag’llarda qalinlashadi. Traxeidlar tuzilishi jihatidan naylarga o’xshash, ammo ularga nisbatan oldin kelib chiqqan oddiy suv o’tkazuvchi element desa bo’ladi. Naylar. Naylar uzun (bir necha sm yoki metr), ichi bo’sh hujayralarning tik qatoridan iborat. Ular parenxima hujayralarning tik qatoridan hosil bo’lib, ko’ndalang devorlari erib ketadi. Bir–birlari bilan yonma–yon joylashgan hujayralar nayga aylanadi. Har bir hujayra nayning ayrim a’zosi bo’lib qoladi. Hujayralarning ko’ndalang devorlarini erib ketishidan qolgan qismi perforatsion plastinka deb ataladi. Perforatsion plastinkada bir necha teshikchalar bo’lsa, parvonsimon per-foratsiyalar hosil bo’ladi. Agarda unda bitta yirik teshik bo’lsa, oddiy perforatsiya deb ataladi. Hujayra devorlarining qalin-lashish xarakteriga ko’ra halqasimon, spiralsimon, parvonsimon, to’rsimon va nuqtasimon naylar farq qilinadi. Yog’ochlik tarkibidagi mexanik to’qima libriform yoki yog’ochlik deb ataladi. Ko’pchilik gulli o’simliklar yog’ochligi tarkibiga asosiy parenxima ham

kiradi. Uning hujayralari butun yog’ochlik bo’ylab tarqaladi yoki uni atrofidan o’rab oladi, yoki naylarning bir tomonidan tik qatordan iborat parenxima hujayralarini hosil qiladi. Birlamchi va ikkilamchi yog’ochlik farq qilinadi. Birlamchi yog’ochlik o’simlikning birlamchi tuzilishidan, birlamchi yon meristemalar prokambiydan kelib chiqadi. Uning elementlari mayda, kuchsiz, yog’ochlangan naylardan, ya’ni halqasimon va spiral naylardan iborat proteksilemani hosil qiladi. Keyinroq hosil bo’lgan yog’ochlik elementlari ancha yirik bo’lib, metaksilema deb ataladi. Ikkilamchi to’qimalar o’simlik organlarini eniga o’sishini ta’minlaydi. Floema (lub). Lub tarkibiga ham o’tkazuvchi element elaksimon naylar, mexanik to’qima va asosiy to’qima hamda ba’zan boshqa elementlar (sut naylari, smola kanallari) kiradi. Elaksimon naylar lubning funksional va muhim morfologik elementi hisoblanadi. Ularning vazifasi plastik moddalarni o’tkazishdan iboratdir. Elaksimon naylar mayda teshiklarga ega, ularni odatda elaksimon teshiklar deyiladi. Elaksimon naylar ikki tomonlama teshiklarga ega bo’lganligi uchun elaksimon kanallar ham deb yuritiladi. 12- rasm.Qovoq poyasining naylari (Cucurbita pepo): A - teshikli; B - t o ’rsimon; V - spiralsimon; G - xalqasimon.

Elaksimon elementlarning ikki turi farq qilinadi. Ancha sodda tuzilishli lub paporotnik va ochiq urug’li o’simliklarda uchraydi. Ular uchi o’tkirlashgan uzun (nina barglilardi 1,5–4,8mm) elaksimon hujayralardan iborat bo’lib, elaksimon maydoni hujayraning yon devorlarida tarqalgan. Bundan tashqari, y o ’ldosh hujayralarga ham ega emas hamda yetilgan hujayralardan yadro uchratiladi. Ikkinchi turdagi elaksimon elementlar lub boylamlari bo’ylab, cho’zilib yotuvchi uzun elaksimon plastinkalarga ega bo’lgan elksimon naylardan tashkil topgan. Elaksimon naylar yonida y o ’ldosh hujayralar ham qatnashadi. Lubning ikkinchi bir elementi parenximadir. Parenxima hujayralarda almashinuv reaksiyalari aktiv boradi va odatda zapas moddalardan kraxmal donachalari, moylar har xil organik birikmalar, shuningdek, tanning va smola kabilar to’planadi. Lub tarkibiga mexanik to’qima sklerenxima, ya’ni lub tolalari kiradi. Ular morfologik jihatdan yog’ochlik tolalariga o’xshash, ammo ko’pchilik o’simliklarda uzunroq bo’lishi va ikkilamchi lublar farq qilinadi. Birlamchi lub o’sish konusidagi uchki meristema – prokambiy boylamlaridan kelib chiqadi. Ikkilamchi lub esa kambiy faoliyati natijasida vujutga keladi. 13-rasm. Qovoq poyasidagi kollateral o’tkazuvchi bog’lam. 1- floema; 2- ksilema; 3- kambiy; 4- lub parenximasi.

O’tkazuvchi nay tolali boylamlar o’simlikda keng tarqalgan umumiy to’qimalardan biri bo’lib, uning barcha organlarida uchraydi. U o’tkazuvchi, mexanik va asosiy to’qimalardan iborat. O’tkazuvchi nay tolali boylamlar tarkibiga kiruvchi yog’ochlik va lub har xil shaklda joylashishi mumkin: 1. Kollaterial yoki yonma – yon jolashgan boylamlar. Yog’ochlik va lub bar radiusda biri ikkinchisi bilan bevosita yonma–yon jolashadi. Bunday turdagi boylamlar ko’pchilik bir va ikki pallali o’simliklar poyasi uchun xarakterlidir. 2. Bikollaterial yoki ikki yonli boylamlar. Bunday turda lubning ikki bo’lagi, ya’ni ichki va tashqi lublar ksilema bilan chegaralanadi. Bikollaterial boylamlar gulli o’simliklar poyasida kollaterial turga nisbatan kam uchraydi. Ularni qovoqdoshlar, ituzumdoshlar, qo’ng’iroqguldoshlar va astradoshlar kabi oila vakillarida uchratiladi. 3. Konsentrik yoki halqali poylamlar. Bunda yog’ochlik halqa tarzida lub yoki aksincha, lub yog’ochlik o’rab oladi. Shunga ko’ra, amfivazal boylamlar va amfikribral boylamlar farq qilinadi. Halqali boylamlar bir pallali o’simliklarning yer ostki organlarida va bir pallali daraxtsimon o’simliklarning ikkilamchi o’sishida kuzatiladi. 4. Radial yoki shu’lasimon boylamlar. Lub va yog’ochliklar har xil radiusda joylashib, ular bir–birlari bilan bevosita chegaralanib turmaydi. Ularni parenxima to’qimasi ajratib turadi. Radial boylamlar bir pallali o’simliklarning ildizlarida va ikki pallalilarning birlamchi tuzilishida hosil bo’ladi.

14- rasm. Konsentrik o ’tkazuvchi bog’lamlar: A – amfivazal bog’lam; B – amfikribral bog’lam. 1 - floema, 2 - ksilema, 3 – asosiy parenxima. 15- rasm. Gulsafsar ildizidagi radial o’tkazuvchi bog’lam bir o’tkazuvchi boylamlar tarkibiga hosil qiluvchi to’qima kambiy ham kiradi. U lub bilan yog’ochlik orasidan joy oladi. Bunday boylamlar ochiq boylamlar deb atalib, kambiysiz boylamlar yopiq hisoblanadi. Ochiq boylamlar ikki pallali o’simliklar uchun, yopiq boylamlar bir pallali o’simliklar uchun xosdir.

Adabiyotlar: 1. S . M . Mustafayev , O . A . Ahmedov Botanika ,Toshkent, 2006. 2. Ikramov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S. Botanika. Toshkent. «O’zbekiston». 2002. 3. Xrjanovskiy V. T. Kurs obshey botaniki, M.: Visshaya shkola, 1982. 4. To’xtayev A. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1994. 5. Yoziyev L.X. Botanika. Qarshi: Nasaf, 2006.

Похожие

Mexanik va asosiy to’qimalar

PoY. Poyaning morfologik tuzilishi va tiplari

Qoplovchi to’qima

O’simliklarning o’sish va rivojlanish fiziologiyasi

Barg. Bargning morfologik tuzilishi va vazifasi