O’simliklarning o’sish va rivojlanish fiziologiyasi - Ботаника - Рефераты

O’simliklarning o’sish va rivojlanish fiziologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1784.5 KB

O’simliklarning o’sish va rivojlanish fiziologiyasi Reja: 1. O’simliklar o’sishining o’ziga xos xususiyatlari. 2. Hujayralarning o’sish fazalari: embrional, cho’zilish, differensiallanish, qarish va o’lish. 3. Hujayralarning o’sish jarayonida sodir bo’ladigan o’zgarishlar. 4. O’sish xillari va ularni o’lchash 5. O’sishga tashqi sharoit omillarining ta’siri.

Tayanch so’zlar: O’sish, rivojlanish, hayotiy sikl, yoshlik, voyaga yetish, ko’payish, qarish, o’lish, morfologik, fiziologik o’zgarishlar, urug’larning unishi, hujayra ontogenezi, embrional, cho’zilish, differensiallanish, o’sish xillari, o’lchash usullari, tezligi, harorat, yorug’lik, gazlarning miqdori, suv, mineral oziqlanish. O’simliklar ontogenezini xarakterlovchi eng muhim jarayonlar o’sish va rivojlanishdir. Ular o’simlik tanasidagi barcha hayotiy reaksiyalarninng natijasi hisoblanadi, bu jarayonlar bir-biriga uzviy bog’liq bo’lib, faqat o’sish asosida rivojlanish va rivojlanish asosida o’sish xarakterlanadi. Natijada ikkalasi o’simlikning hayotiy siklini belgilaydi. Biroq ayni vaqtda o’sish va rivojlanish bir- biridan farq ham qiladi. O’sish – bu o’simliklar boyi va eni tobora ortib, umumiy massaning oshishidir. Bunday o’sish orqasiga qaytmaydi. Chunki yangidan-yangi hujayralar, to’qimalar va organlar vujudga kelib, protoplazma va undagi organoidlar (xloroplastlar, mitoxondriyalar va boshqalar) to’xtovsiz shakllanib turadi. Rivojlanish –o’simlikning hayotiy siklini (ontognezini) xarakterlovchi yoshlik, voyaga yetish ko’payish va o’lish arafalaridagi sifatiy morfologik va fiziologik o’zgarishlarni o’z ichiga oladi. Bu jarayonlarning o’zaro nisbati o’zgarib turishi mumkin. Masalan, ayrim o’simliklarda o’sish ancha faol, rivojlanish esa juda sekin borishi, boshqalarida aksincha bo’lishi mumkin. O’sish juda faol bo’lgan o’simliklar tanasi yirik bo’ladi. Bunday o’zgarishlar o’simlik turlariga, navlarning xususiyatlariga, ichki va tashqi omillarning ta’siriga bog’liq. O’sish va rivojlanish umumiy bir yaxlitlikni tashkil etib, o’simlik tanasida kechadigan fiziologik va bioximik jarayonlarga, o’simlikning ildiz orqali va havodan oziqlantirishga, energiya bilan ta’minlanishiga, umuman assimilyasiya va dissimilyasiyada ishtirok etuvchi barcha jarayonlar yig’indisiga bog’liq bo’ladi. O’SIMLIKLARNING O’SISHI. O’sish- o’simlik hayotining faollik darajasini ko’rsatuvchi eng muhim jarayonlardan biridir. Chunki bu jarayon

o’simlik tanasidagi barcha fiziologik va bioximik reaksiyalar natijasida sodir bo’lib, yangidan-yangi hujayralarning, organlarning hosil bo’lishi va ularning umumiy quruq massasining ortib borishi bilan xarakterlanadi. O’simliklarning o’sishi hayvonlardan farqli ravishda butun ontogenezida davom qiladi va yangidan-yangi organlar hosil bo’ladi. Shuning uchun yuz yillik va ming yillik daraxtlarda ham yosh, bir necha kunlik organlarning borligini ko’rish mumkin. Hujayralarning o’sish fazalari . O’simlikning o’sishi uni tashkil qiladigan hujayralarning ko’payishi va o’sishidan iborat. O’simliklarning vegetativ organ hujayralari va gameta hosil qiluvchi hujayralari mitoz yo’li bilan bo’linish natijasida har bir hujayradan ikkita hujayra hosil bo’ladi. Mitoz meristema xajayrasi hayot siklining asosiy bosqichi bo’lib bo’linishga qobiliyatli barcha hujayralar uchun xos xususiyatdir. Bunday hujayralar ketma-ket, interfaza, profaza, metafaza, anafaza va telofaza bosqichlarini o’taydi. Bo’linish natijasida vujudga kelgan yosh hujayralar sitoplazma komponentlarining sintezi asosida o’sa boshlaydi. Hujayralarning o’sish sikli (ontogenezi) ham bir qancha fazalardan iborat. 1) embrional, 2) cho’zilish, 3) differensiallanish, 4) qarish va o’lish.

28- rasm . Yopiq urug’li o’simliklarning rivojlanish fazalari va ontogenezi bosqichlari (V.V.Polevoy, 1989): 1-yosh tuguncha, 1a-meyoz, 2-to’rtta megasporali urug’ murtak, 3-faqat bitta megaspora saqlanadi, 4-murtak xalta, 4a- changlanish, 5-qo’sh urug’lanish, 6-yosh murtak, 1-urug’li murtak, 8-maysa, 9- gul, a-tumshuqcha, v-mikrospora hujayralari bilan birga ona changchisi, s-chang donchalari. 1-emdrional bosqich, II-yuvenil bosqich, III-etuklik bosqichi, IV- murtak xaltasining rivojlanishi bunda megasporaning yadrosi meyozninguchta siklini o’tadi, V-etuk urug’chi. Embrional–o’sishning boshlang’ich fazasi hisoblanadi. o’simliklarning o’sish nuqtalarida (ildiz o’sish nuqtasi –1,0 sm, poyasining o’sish nuqtasi –4-30 sm) birlamchi meristema – embrional to’qima joylashgan. Bu to’qimani hosil qiluvchi hujayralar ancha mayda, po’stlari juda yupqa bo’lib, o’rtasida yirik yadroga ega protoplazma bilan to’lgan bo’ladi. Vakuolalari bo’lmaydi. Hujayraning embrional fazasida massaning ko’payishi asosiy jarayon hisoblanadi. Lekin hujayraning kattaligi deyarli o’zgarmaydi, chunki yangi hujayra ona hujayra hajmiga yetganda darhol bo’lina boshlaydi. Embrional fazada o’sish konuslaridan tashqari, hosil qiluvchi to’qimalar poya va ildizning eniga o’sishini ta’minlovchi meristema to’qimasining hujayralari ham kiradi. Chunki bu meristema hujayralari ham to’xtovsiz bo’linish va yosh hujayralar hosil qilish qobiliyatiga ega. Bu yosh hujayralarning bittasi meristema holida saqlanadi, ikkinchisi esa differensiallanish bosqichiga o’tadi. Cho’zilish fazasining oxirida hujayra po’stida lignin moddasining to’planishi kuchayadi, fenol birikmalari kabi ingibitorlar va abssizin kislotasi to’planadi, peroksidaza va ISK oksidazalar faolligi ortadi, auksinlar miqdori kamayadi. Hujayralarning differensiallanishi ular o’rtasidagi sifatiy yangi belgilarning hosil bo’lishi bilan xarakterlanadi. Har bir hujayra maxsus vazifani bajaruvchi to’qimalar gruppasiga ajraladi: asosiy parenxima, o’tkazuvchi, mexanik, qoplovchi va boshqalar. Natijada har bir voyaga yetgan hujayra o’simlik tanasida ma’lum fiziologik yoki boshqa funksiyalarni bajaradi.

Membranalarning tanlab o’tkazuvchanlik qobiliyatining yuqolishi, hujayraning moddalarni yutishi va saqlab qolish xususiyatining tamom bo’lishi o’lish bilan yakunlanadi. O’sish xillari . O’simliklarning hayvonlardan eng muhim farqi shundaki ular butun ontogenezi davomida o’sadi. Oliy ko’p hujayrali o’simliklarning o’sishi hujayralarning bo’linishi va o’sishi, yangi organlar va to’qimalarning hosil bo’lish jarayonlarining yig’indisidan iborat. o’simliklarning o’sishi embrional to’qimalarda – meristemada sodir bo’ladi, Chunki u yerda hamma hujayra bo’linish xususiyatiga ega. Poya va ildizlarning boyiga o’sishini ta’minlovchi meristema ularning uchki qismlarida joylashgan bo’ladi. Ildizlarning o’sishi ularning uchida, 1 sm dan oshmaydigan juda kalta qismidan sodir bo’ladi. Bu qismi odatda ildiz kini bilan muhofaza qilinadi. Poyalarning o’suvchi qismi, ildizga nisbatan ancha uzun 2-30 sm gacha bo’ladi. Poya va ildizlar butun ontogenezi davomida o’sadi: Masalan, daraxtlar bir necha yuz va ming yillargacha ham o’sadi. Poya, novda va ildizlarning o’sishi apikal o’sish deyiladi. Chunki bu apikal meristema (apeks–o’sish nuqtasi) hisobiga sodir bo’ladi. O’simliklarning eniga o’sishi lateral (yon) meristema hisobiga sodir bo’ladi. Bunga kambiy perisikl va fellogen kiradi. Kambiy hujayralarining bo’linishi va o’sishi natijasida ksilema va floema elementlari paydo bo’ladi. Ksilema elementlari floemaga nisbatan ancha ko’p bo’ladi. Aksariyat bir pallali o’simliklarning bargida o’sish zonasi barglarning tubida joylashgan bo’ladi va shu asosida o’sa boshlaydi. Lekin ko’pchilik ikki pallali o’simliklar bargining o’sishi bundan farq qiladi. Bu barglarning bo’tun

29- rasm . Iris urug’ kurtaklarining tuzilishi (Dodel-Port., S.S.Medvedov boyicha, 2004): 1-shang naychasi, 2-mikropila, 3-tashqi integument, 4-ichki integument, 5-sinergidlar, 6-tuxum hujayra, 7-murtak xaltasi, 8-murtak xaltasining markaziy hujayrasi 2-yadrosi, 9-antipodlar, 10-nutsellus, 11-xalaza, 12-o’tkazuvchi qism, 13-finikulus. yuzasidagi hujayralar ma’lum davrgacha o’sish qobiliyatiga ega bo’ladilar. Barglarning o’sishi doimiy xarakterga ega emas, ya’ni ular tez vaqtda muayyan kattalikka yetib, o’sishdan to’xtaydilar. Shunday qilib, morfogenez o’simliklarning shakllanishi, embrional hujayralar (sitogenez), to’qimalar (gistogenez) va organlar (organogenez) ning hosil bo’lishi, o’sish va rivojlanishni o’z ichiga oladi. Harorat. O’simliklarning o’sishiga eng faol ta’sir etadigan omillardan biri haroratdir. Ko’pchilik o’simliklarning o’sish tezligi harorat 0 dan 35 0 gacha o’zgarganda Vant-Goff qonuniga boysunadi. Lekin harorat 35-40 0 S dan oshgandan keyin o’sish tezligi ham pasayadi. Umuman o’sishga nisbatan ham haroratning uchta kordinal nuqtasi bor: 1) minimal, 2) optimal, 3) maksimal. Bu nuqtalar darajasi o’simliklarning turlariga bog’liq.

Quyidagi jadvalda ayrim o’simliklarning unib chiqishi uchun harorat darajalari keltirilgan ( 0 S). O’simliklarning nomi Minimal Optimal Maksimal Arpa, suli, bug’doy 0-5 25-31 31-37 Kungaboqar 5-10 31-37 37-44 Makkajo’xori 5-10 37-44 44-50 Oshqovoq 10-15 37-44 44-50 Qovun, bodring 1 5 -18 31-37 45-50 G’o’za 10-12 25-35 40-46 Haroratning minimal va maksimal nuqtalarida o’sish eng past darajada bo’ladi yoki to’xtaydi. Lekin nobud bo’lmaydi. O’sishning to’xtab qolishi uzoqqa cho’zilganda o’simlik kasallikka chalinishi yoki asta-sekin nobud bo’lishi mumkin. Optimal harorat darajasi o’sishning eng faol bo’lishini ta’minlaydi. O’simliklar haroratga bo’lgan munosabatlari asosida bir necha guruhga bo’linadi: 1) issiqsevar o’simliklar-minimal harorat darajasi 10 0 C dan yuqori, optimal 30-40 0 C atrofida, 2) sovuqqa chidamli o’simliklar –minimal harorat 0 dan 5 0 C va optimal-25-31 0 C. Yorug’lik. O’simliklar yorug’likda ham qorong’ida ham o’sadi. Lekin qorong’ida o’sgan o’simliklar o’zlarining normal shakllarini ancha o’zgartiradilar. Yashil rang yo’qoladi. Bular etiollangan o’simliklar deyiladi. Etiollangan o’simliklar normal o’simliklardan asosan, poyalarning haddan tashqari cho’zilishi va barg plastinkalarining esa aksincha rivojlanmay qolishi bilan farq qiladi. Etiollangan o’simliklarning bo’g’in oraliqlari uzun bo’ladi. Mexanik to’qimalari yaxshi rivojlanmaydi. Hujayralararo bo’shliqlar katta bo’ladi, barglar rivojlanmay qoladi. O’simliklarning o’sishiga yorug’likning spektral tarkibi ham faol ta’sir etadi. Masalan, qizil nurlar (730-800 nm) ta’sirida hujayralarning bo’linishi sekinlashadi. Lekin cho’zilish jarayoni faollanishi natijasida o’simlikning o’sishi

tezlashadi. Ko’k binafsha (ya’ni qisqa to’lqinli) nurlar ta’sir etganda hujayralarning bo’linish jarayoni ancha faollashadi, lekin ikkinchi faza – cho’zilish sekinlashadi. Natijada o’simliklar past boyli bo’lib qoladi. Tog’lik rayonlarda o’simliklarning ko’proq past boyli bo’lishining sababi ham ko’proq qisqa to’lqinli nurlar bilan ta’minlanishiga bog’liq. Suv miqdori . Tuproq tarkibidagi nam miqdori o ’ simlikka ham ta ’ sir etadi . Hujayraning ayniqsa sitoplazmaning normal strukturasi va faoliyati , demak o ’ sish ham suv bilan ta ’ minlanish darajasiga bog ’ liq . Buni urug ’ misolida ko ’ rish mumkin . Tarkibida 10- 12% suvi bo ’ lgan urug ’ lar ko ’ p yillar davomida unmasdan saqlanish qobiliyatiga ega . Urug ’ lar ekish oldidan namlanganda , o ’ z og ’ irligining 50 % gacha suvni shimib oladi va faol o ’ sish boshlanadi . O ’ simliklarning ildiz tizimi namlik sharoitda yaxshi o ’ sadi . Ya ’ ni tuproq eritmasining osmotik bosimi 1-1,5 mPa dan yuqori bo ’ lmaganda ildizlar suv bilan yaxshi ta ’ minlanadi . Tuproqda suv miqdori juda kam bo ’ lganda , hujayralarning cho ’ zilish fazasi tez o ’ sadi va natijada hujayralar kichik bo ’ ladi , poya va ildizlar qisqaradi , barglarning hajmi ham kamayadi . Suvning kam bo ’ lishi hosildorlikni ham keskin pasayishiga olib keladi . MINERAL OZIQLANISH . O’simliklarning mineral oziqlanishi ham o’sish jarayonida katta ahamiyatga ega. Zarur elementlarning birontasini chiqarib tashlash avvalo o’sishning to’xtashiga keyinchalik esa nobud bo’lishiga olib keladi. Ammo mineral elementlarning ko’p bo’lishi ham o’sish samaradorligini ancha pasaytirishi mumkin. Ayniqsa azot miqdori ko’p bo’lishi o’simlikning yer ustki qismlarining o’sishini juda tezlashtirib yuboradi. Bu esa vegetasiya davrining cho’zilishiga va urug’lar pishishini kechikishiga olib keladi. Azotning yuqori konsentrasiyasi hujayralarning differensiasiya fazasini kechiktiradi va natijada gullarning hosil bo’lishi ham ancha kech boshlanadi. Shuning uchun ham o’g’itlardan foydalanish jarayonida vegetativ a’zolarning bir yoqlama o’sib ketishiga yo’l qoymaslik zarur.

Похожие

O’simliklar fiziologiyasi fani

O’simliklarning qayta tiklanishi va ko’payishi

O’simliklarning tinim holatlari va harakatlari

Xujayra fiziologiyasi va patologiyasi

Yopiq urug’li o’simliklarning generative organlarining tuzilishi. Gul. Gullash va o’simliklarning changlanishi