Asosiy ekologik omillar va ularning - Ботаника - Рефераты

Asosiy ekologik omillar va ularning

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75 KB

www.arxiv.uz REJA: 1. A b i o t i k o m i l l a r 2. Edafik-tuproq omillari 3. Orografik- relef omillar 4. Biotik omillar 5. Antropogen omillar 6. Tarixiy omillar

www.arxiv.uz Muhit deganda - tirik organizmlarni o’rab olgan barcha biotik va abiotik omillarning yig’indisini tushunamiz. Muhit quruqlik, havo, suv va yer ostidan iborat bo’ladi. Bundan tashqari, yashash sharoiti degan tushuncha ham mavjud bo’lib, bularga tirik organizm uchun zarur bo’lgan yorug’lik, issiqlik, namlik, havo, suv kiradi. Muhit ko’plab elementlardan tashkil topgan bo’lib, o’simliklar olamiga turlicha ta’sir ko’rsatgani uchun ham ekologik omillar deb yuritiladi. Ekologik omillarni quyidagi turlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi A b i o t i k o m i l l a r Abiotik omillarga iqlim, yorug’lik, issiqlik, namlik, havo oqimi, shamol, suv, edafik-tuproq, orografik-relef omillari kiradi. Yorug’lik. Quyoshdan taralayotgan yorug’lik nuri barcha organizmlar uchun u yoki bu darajada ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham yorug’lik eng muhim hayotiy omillardan biri hisoblanadi. Quyosh nuri, ya’ni yorug’lik omili o’simliklarda bo’ladigan fotosintez jarayonida, o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi uchun zarur organik moddalar hosil bo’lishida qatnashadi. Fotosintez jarayoni natijasida yutilgan yorug’lik energiyasi bog’langan ximiyaviy energiyaga aylanadi. Yorug’lik boshqa omillarga (suv, issiqlik) nisbatan yer yuziga bir xil taqsimlangan. Buni esa yer sharining yorug’lik tanqisligi tufayli mutlaqo o’simlik o’smaydigan joy yo’qligidan ham bilish mumkin. Tun uzoq bo’ladigan qutb viloyatlarida o’simliklarning sekin va kam o’sishiga yorug’lik emas, balki harorat sharoitining noqulayligi sabab bo’ladi. Ma’lumki, o’simlik yorug’likni tabiiy holda faqat quyoshdan oladi. O’simlik faqat tik tushgan yorug’likni emas, tarqoq holda tushgan yorug’likdan ham foydalanadi. Tik tushgan yorutlik o’simlikning xlorofil donachalari va tsitoplazmasini o’ldirib, o’simlikka salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tarqoq tushgan yorug’lik foydali bo’lib, o’simlik bunday yorug’likni to’liq o’zlashtiradi. Sababi tarqoq, tushgan yorug’lik sariq-qizil nurlardan iborat bo’ladi. Yer sharining har bir mintaqasida yorug’lik sharoiti o’ziga xos bo’ladi. Cho’l, dasht, baland tog’ mintaqalari yorug’lik bilan kuchli ta’minlangan bo’lsa, aksincha g’orlar yorug’lik bilan kam ta’minlanadi. Shuning uchun ham har bir

www.arxiv.uz hududning yorug’likka nisbatan moslashgan o’ziga xos o’simlik turlari mavjud bo’ladi. Yorug’likka bo’lgan talabiga ko’ra o’simliklarni 3 ta guruhga bo’lish mumkin: a) yorug’ sevar o’simliklar –g ye l i o f i t l a r guruhi. Bular yorug’lik yetarli bo’lgan sharoitda normal o’sib rivojlanadi. Ushbu turlarning yorug’lik bilan taminlanishi 100 % ni tashkil etadi. Bunday o’simliklar cho’l, dasht, o’tloq o’simliklari bo’lib bularga O’zbekiston florasidagi efemerlar, efemeroidlar, ko’p yillik yozgi o’tlar — yantoq (Alhagi sparsifolia Shap), isiriq (Peganum harmala L-), oqquray (Psoralea drupacea Bge.), qo’ziquloq (Phlomis thafsoilts Bge), butalardan shilvilar (uchqat) (Lonicera tatarika L.), qizilcha-efedra (Epedra equisetina Bge.), saksovul (Haloxylon aphyllum), daraxtlardan jiyda (Elaeagnus orientalis L.), chinor (Plantanus orientalis L.), archa (Juniperus zeravschanika Kom.), boshoqdoshlardan ajriq (Cynodon dactulon (L) Pers), mastak (Lolium mulitflorum Lam), yaltirbosh (Vgomus tectorum L) misol bo’la oladi.. Bular soyali sharoitda ancha yomon o’sadi va yomon rivojlanadi .Ularning soyada o’sishi tezlashadi, nomutonasib shakllar paydo bo’ladi. b) soya sevar o’simliklar – s ts i o f i t l a r guruhi. Bu guruhga mansub o’simliklar yorug’lik bilan kam ta’minlangan muhit o’simliklaridir. Bular yorug’likni ko’p xohlamaydigan turlar bo’lib, o’simliklar qoplamining pastki pog’onalarida yaxshi o’sib rivojlanadi. Bunday turlarga xona va oranjeriya, issiq xona o’simliklari, moxlar, poporotniklar, yong’oqzorlarda o’suvchi xina (Impatiens balsamina K), tog’binafsha (Viola isopetala Juz.), marvaridgul (Covalaria) kabi turlarni kiritish mumkin. Soyada o’sadigan o’simliklar yorug’likda o’sadigan o’simliklardan morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan keskin farq qiladi; v) oraliq o’simliklar- (soyaga chidamli o’simliklar) yuqoridagi ikki guruppa oralig’ida uchraydigan o’simlik turlari bo’lib, bular ham yorug’likka, ham soyaga ancha bardoshlidir. Bular odatda quyosh nuri bevosita tushadigan yerlarda yoki shunga yaqin joylashgan yerlarda ham yaxshi o’sib rivojlanadi. Shu bilan birga quyosh kam tushadigan yerlarga ham tez moslashadi. Bularga o’rtacha iqlim

www.arxiv.uz zonasidagi o’rmon va o’tloqlarda o’sadigan qo’ng’irbosh (Roa bulbosa L.), oq co’xta (Dactules glomerata L), apvug’on (Cercis siliguastrum L), qoraqarag’ay (Ricea schrenkiana F. Et M.), shumrut (cheryomuxa) ( ) madaniy o’simliklardan qulupnay (Fgagaria ananassa Duch) kabi o’simlik turlari kiradi. Yer sharining har xil geografik zonalarida kunning uzunligi turlicha bo’ladi. Shimolda yorug’lik intensivligi kuchsiz bo’ladi. Yoritilish muddati uzoq bo’ladi. Janubda esa kun ancha qisqa bo’ladi. (Ekvatorda esa 12 soatga teng). Ammo yorug’lik intensivligi yuqori bo’ladi. Shimolda yorug’lik intensivligi kam bo’lib, uzoq muddat yorug’likning davom etishi u yerdagi o’simliklarning o’sib rivojlanishiga yordam beradi va bularni u z u n kunli o’simliklar deb atashga mos keladi. Bug’doy (Triticum vulgare Villd.), javdar (Eremostachys nuda Rgl.) kabi boshoqli o’simliklar, ce6apga (Trifolium pratense L.), sachratqi (Cichorium intybus L.), sapsargul (Iris L.) kabi turlarlar misol bo’ladi. O’simliklarga uzun kun va tun almashinishi, yorug’lik va qorog’ilikning ko’rsatgan ta’sirini amerikalik olimlar V. Garner va N. Allard tajribada o’rganib buni f o t o p ye r i o d i z m yoki a k t i n o r i t m i z m deb atagan. Ularning fikricha kun uzunligi yoki yoruglik 12 soatdan kam bo’lsa uzun kun o’simliklar gullamaydi, gullagan takdirda ham ancha kech gullaydi. Umuman to’liq urug’ bermaydi. Qisqa kunli o’simliklarning (kun uzunligi 12 saotdan kam bo’lgan sharoitdagi o’simliklar) rivojlanishi qisqa kun uzunlgida yaxshi o’tadi. Qisqa kunli o’simliklar ham uzun kunda (yorug’lik 12 soatdan ko’p bo’lganda) gullamaydi, ba’zan juda kech gullaydi. G’o’za - (Gossypium herbaceum L), tariq - (Panicum milliaceum L.), bodring - (Cucumis sativus L.), makkajo’xori-(Zea mays L,), qovun (Melo orientalis (S.Kudr) Nab), kungaboqar-(Hellanthus annuus L.), mavrak - (Salvia sclarea L. yoki S. deserta) qisqa kunli o’simliklardir. Qisqa kunli o’simliklar uzoq kunli sharoitda kuchli morfologik o’zgarishlarga uchrashi mumkin. Masalan, g i g a n t i z m- bo’yning haddan tashqari o’sib ketish hodisasi ro’y beradi. Issiqlik. Issiqlik o’simliklar uchun eng muhim ekologik omillardan biridir.

www.arxiv.uz O’simliklar uchun quyosh energiyasi faqat yorug’lik manbai bo’lib qolmasdan balki, issiqlik manbai ham hisoblanadi. Shuning uchun ham ularda kechadigan barcha fiziologik jarayonlar issiqlik bilan bog’liqdir. Birgina urug’ning unib chiqishi uchun issiqlik ikki xil ta’sir ko’rsatadi: a) foydali bo’lgan past issiqlik urug’larni tinim holatidan chiqaradi; b) urug’ning unib chiqish darajasi va tezligini ham issiqlik belgilaydi; Issiqlik o’simliklarda kechadigan fotosintezga teskari jarayon bo’lgan nafas olishda ham katta ahamiyatga ega. Ma’lumki nafas olish sutka davomida amalga oshadigan jarayondir. Issiqlikning kecha va kunduzda almashinib turishi o’simlik uchun katga ahamiyatga ega. Issiqlikning har kuni bir xilda ritmik almashinib turishiga o’simliklarning moslashuvi- t ye r m o p ye r i o d i z m deb ataladi. Yer yuzida barcha o’simliklarni nssnqlik omiliga bo’lgan munosabatiga ko’ra ikki xil ekologik guruppaga bo’lish mumkin: a) issiqsevar - t e r m o f i l o’simliklar guruhi; b) sovuqsevar –p s i x r o f i l o’simliklar guruhi. Biz quyida har ikkala guruh o’simlik turlari xususida to’xtalib o’gamiz: a) Yer sharining janubiy kengliklarida o’sadigan g’o’za (Cossypium herbaceum L.), mandarin (Citrus reticulata. Blanco), apelsin (Citrus sinensis. Ose), limon (Citrus limon Burm) kabi o’simliklar issiq sevar o’simliklar bo’lib, yuqori darajali issiklikda yaxshi o’sib rivojlanadi. O’zbekiston cho’llarida o’suvchi kovul (Capparis spinosa L), yantoq (Alhagi sparsifolia Shap) , saksovul (Haloxylon aphyllum (Minkw.) IIjin ) kabi o’simliklar ham jazirama issiqda bemalol o’sib rivojlanadi. Yuqori issiqqa ega bo’lgan sharoitda o’suvchi o’simlik turlari evolyutsiya jarayonida xujayrasi issiqlikka chidamli bo’lib borish bilan birga boshqa bir qancha moslanish xususiyatlariga ham ega bo’lib borgan. Xususan, vegetativ organlari, bargining yuzasi qisqargan, poya va barglar qalin tuklar bilan qoplangan, o’zidan efir moylari ajratib chiqaradigan bez va tuklarga ega bo’lgan tinim davriga o’tishga moslashgandir. Shunday bo’lsada o’ta kuchli issiqlik o’simlikning nobud bo’lishiga olib keladi. Bunday hol issiqlik haddan tashqari uzoq muddat davom etganda yoki yuqori harorat qisqa muddat bo’lib

www.arxiv.uz o’tganda kuzatiladi. O’simliklarning yuqori issiqlikka chidamliligi o’suvchi kurtaklarning xazon qatlami va tuproq bilan muhofaza qilinganligi katta samara beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib termofil o’simliklar guruhini issiqqa ch i d a m s i z o’simliklar, issiqqa b a r d o sh l i o’simliklar, issiqqa ch i d a m l i o’simliklar guruhiga bo’lish mumkin. O’simliklarning bunday xususiyatlaridan Raunkier hayotiy shakllarning sistemasini tuzishda foydalangan. b) Sovuqsevar o’simliklar eng past haroratda o’sishga moslashgan yoki o’sish imkoniyatiga ega bo’lgan o’simliklardir. Yer sharining shimoliy kengliklarida o’suvchi qarag’ay - (Pinus silvestris L.), tilog’och (Larix sibirica Ldb.), qoraqarag’ay (Ricea schrenkiana F. Et M.) kabi daraxtlar sovuqqa chidamli turlardir. Issiqlik minimum darajadan pastga tushganda o’simlik tinim holatiga kiradi. Harorat minimumdan pastga tushib ketganda o’simlik hujayrasining tsitoplazmasida katta o’zgarishlar bo’lishi, ya’ni o’simlikni sovuq urib ketishi mumkin. O’simliklarni sovuqqa chidamli deganda uzoq muddat + 1 dan + 10 gradusgacha bo’lgan sharoitda yashashiga, o’ta chidamli deganda minus haroratda ham yashashiga tushuniladi. Tropik va sub tropik o’lkalarda o’suvchi o’simliklar harorat nol gradusga tushganda halok bo’ladi. Ba’zi sovuq iqlimli rayonlarda o’sadigan o’simliklardan tilog’och - 62 S" ham halok bo’lmaydi. Sovuq haroratda o’simliklarning turli organlari har xil darajada shikastlanadi. Dastlab gul va barg keyinchalik poya va novda, so’ng ildiz zararlanadi. Ba’zi bir bakteriyalar va suv o’tlari juda past haroratda (-30 °S dan -35°S gacha ) ham yashab qoladi. Suv. Suv ekologik omillar ichida eng muhim ekologik omil bo’lib, o’simliklar qoplamiga ahamiyati juda katta. Ma’lumki o’simliklar tanasinint 50-90 % suvdan iborat bo’ladi. Tsitoplazma tarkibida suv mikdori 85-90 % ni tashkil etadi. O’simliklarning sersuv mevalarida, yumshoq barglarida va ildizlarida suv ko’p miqdorda bo’ladi. Hattoki o’simliklarning quruq holdagi spora va urug’larida ham suv bor. Ammo moyli ekinlar urug’ida suv boshqa o’simliklarga nisbatan kam bo’ladi. Suv tabiatda bug’, suyuq va qattiq kristal shaklida mavjuddir. Suv barcha

www.arxiv.uz moddalarni o’zida eritgan holda o’simliklarda transport vositasi sifatida xizmat qiladi. Har qanday o’simliklar qoplamiga suvning yetishmasligi bunda tub o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib keladi. O’simliklar suvni, asosan, tuproqdan oladi. Bundan tashqari atmosfera yog’inlari ( qor, yomg’ir, do’l, qirov, shudring, tuman) hamda yer osti sizot suvlari hisobiga ham hayot kechiradi. Ko’pgina, cho’llarda o’suvchi e f ye m ye r turlar suvni bahorgi yog’inlardan oladi. Yantoq (Alhagi sparsifolia Shap) esa yerning pastki qatlamidagi gurunt suvlari hisobiga hayot kechiradi. Chunki yantoq ildizi yerga chuqur kirib ketadi. Olimlarning kuzatishicha cho’llarda yantoq ildizi 40-50 metrga yetadi ekan. Uzoq evolyutsion taraqqiyot natijasida turli xil yashash sharoitiga moslashgan, har xil xususiyatga ega bo’lgan o’simliklar guruhlari kelib chiqqan. Shuning natijasida ba’zi turlar suvli sharoitda, ba’zilari esa cho’llarda, qurg’oqchil sharoitlarda yashashga moslashgan bo’ladi. XIX asrning oxirlarida A. Shimper va Ye. Verming o’simliklarning suv rejimiga bo’lgan munosabitlarini o’rganib ularni 3 ta ekologik gruppaga bo’lgan. Bular g i g r o f i t l a r, m ye z o f i t l a p, k s ye r o f i t l a r d i r . Ba’zi adabiyotlarda esa 5 ta ekologik gruppaga ajratib berilgan bo’lib, g i d a t o f i t l a p, g i g r o f i t l a r, g i d r o f i t l a r, m ye z o f i t l a r, k s ye r o f i t l a p d i r. A. P. Shennikov (1950) Shimper va Varmingdan keyin o’simliklarning suvga bo’lgan munosabatiga ko’ra ularni quyidagi gruppalarga bo’ladi: a) g i g r o f i t l a r - soya va yorug’da o’sadigan turlar guruhi; b) k s ye r o f i t l a r- bular o’z navbatida s u k k u l ye n t l a p g a, ya’ni to’qimalarida suv zahiralarini saqlaydigan ser et o’simliklar va s k l ye r o f i t l a p g a yani quruq, ingichka, tanalari qattiq o’simliklarga bo’linadi. v) p s i x r o f i t l a r - shimoliy yoki baland tog’ mintaqasida nam va sovuq yerlarda o’sadigan o’simliklar guruhi; g) k r i o f i t l a r - shimolda yoki baland tog’ mintaqasida quruq va sovuq yerlarda o’sadigan o’simliklar guruhi; d) m ye z o f i t l a r- o’rtacha namgarchilik sharoitida o’sadigan gigrofit va ksirofitlar guruhi orasidagi o’simliklar. Biz o’simliklarning suvga bo’lgan talabiga

www.arxiv.uz ko’ra quyidagi gruppalarga bo’ldik. G i d a t o f i t l a r - bu guruhga hayoti doimo suvda o’tuvchi o’simliklar, ya’ni suv o’tlari kiradi. G i d r o f i t l a r - bu guruhga tanasining bir qismi suvdan tashqarida bo’lib, qolgan qismi suv qavatida bo’ladigan o’simliklar kiradi. Bularga suv ayiqtovoni (Ranunculus), suv nilufari ( ), g’ichchak (Potamogeton perfoliatus L), o’q barg ( ) va boshqalar misol bo’la oladi. Gidrofitlarning mexanik to’qimasi sust rivojlangan, suzuvchi barglarining ustki tomonida ko’p sonli og’izchalarning mavjudligi, ildiz sistemasining kuchsiz rivojlanganligi, hamda vegetativ ko’payishning ustun turishi kabi moslanish xususiyati bor. G i g r o f i t l a r - bular quruqlik muhitida o’sadigan o’simliklar guruhi bo’lib, havo namligi yetarli bo’lgan nam tuproq muhitida yaxshi o’sadi. Gigrofit degan so’z, suv bug’lari bilan to’yingan havo sharoitida o’sadigan o’simlik degan ma’noni anglatadi. Gigrofitlar sernam o’rmonlarda, nam yerlarda, botqoqliklarda yaxshi o’sadi. Qamish - (Phragmites communis Frin), savag’ich - (Arundo donax L.), qiyoq - (Schoenoplictus mucronatus (L), qo’g’a (Typha latifolia L), sholi, (Oryza sativa L), hiloldosh (Cyperaceat) lar oilasining ba’zi bir vakllari bunga misol bo’la oladi. M ye z o f i t l a r -suvga bo’lgan talabiga ko’ra kserofit bilan gigrofitlar orasidagi o’simliklar bo’lib, o’rtacha namlik sharoitida o’sadi. Bu ekologik gruppaga kiruvchi turlarning barg tuzilishida gigromorf va kseromorf tuzilish xususiyati birlashgan bo’ladi. Bularga bizning sharoitimizda o’sadigan bargli daraxtlar, o’tloq va o’rmon o’tlari, madaniy o’simliklardan- g’o’za (Gossypiurn herbaceum L), beda (Medisago sativa L), makkajuxori (Zea mays L), qovun (Melo orientalis S. Kudr), tarvuz (Citrullus vulgarus), yovvoyi holda o’sadigan turlariga ce6apra (Trifolium pratense L.), bug’doyiq (Adgorugop repens L), marvaridgul (Convalaria) oqso’xta (Dactulis glomerata L.) kabi turlar kiradi. Mezofitlarning ildiz sistemasi juda yaxshi rivojlangan bo’ladi. Barglari esa nisbatan yirik, silliq, yumshoq, etsiz bo’lib to’qimalari unchalik yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. K s ye r o f i t l a r -bu ekologik gruppaga kiruvchi o’simliklarning xossalari

www.arxiv.uz gigrofitlarnikiga qarama–qarshi ko’rinishda bo’ladi. Bular anchagina qurg’oqchil sharoitda- cho’lda, chala cho’l mintaqalarida o’sadi. Kserofitlar kuchli isiydigan yon bag’irlarda, ya’ni mezofit va gigrofitlarga noqulay joylarda o’sadi. Kserofitlarning noqulay issiq sharoitda o’sishga chidamliligi ularning anatomik va morfologik belgilarini ham o’zgartirgan. Kserofitlar ham o’z navbatida ikki gruppaga bo’linadi. Bular quyidagi gruppalardir. 1. S u k k u l ye n t l a r- tanasi ser suv, bargida suv zapasi ko’p bo’lgan, seret, ko’p yillik o’simlik turlardir. Sukkulentlar ham o’z navbatida ildiz sukkulentlilar, poya sukkulentlilar, barg sukkulentlilarga bo’linadi. O’zbekiston florasida sukkulentlarning turi juda kam bo’lib, ayniqsa ildizli sukkulentlar deyarli yo’q. Bargli sukkulentlarning poyalari yaxshi rivojlanmagan, barglari esa etli, sersuv bo’lishi bilan Harakterlanadi. Bularga semizak (Sedum tetramerum Trautv) , agava ( ), aloy (Aloe frborescens Mill) o’simliklari misol bo’la oladi. Poyasida suv to’plovchi -poyali sukkulentlarning poyasi tikanlar bilan qoplangan yoki tangacha bilan o’ralgan bo’lib, bargning vazifasini esa yaxshi rivojlangan, yashil, etdor poyalar bajaradi. Bularga ba’zi bir sutlamalar ( Euphorbia), qorasho’ra (Salicornia herbacea L), kaktus misol bo’la oladi. Bularning ba’zi turlarida juda ko’p miqdorda zapas suvlar saqlanadi. Mak Dugoll bo’yi 10 metr bo’lgan kaktusning suv zahirasini o’rganib, bunda uch ming litr suv zahirasi borligini aniqlagan. S’Huni ta’kidlash lozimki sukkulentlarning ildiz sistemasi kichik va yuza joylashgan bo’ladi. Qurg’oq- cho’l sharoitidagi turlarda nam tugashi bilan ildizning o’suvchi qismi qurib qoladi. O’zi esa tanasidagi zapas suv bilan yerga nam tushgunga qadar yashaydi. Sukkulentlar asosan o’simliklar qoplami siyrak ba’zan umuman florasi bo’lmagan dag’al tuproqli yerlarda o’sadi. 2. S k l e r o f i t l a r - qurg’oqchilikka chidamli ko’p yillik, poyasi dag’al, ko’pincha barglari kuchli reduktsiyalangan yoki tikonlarga, tangachalarga aylangan, mexanik to’qimasi juda yaxshi rivojlangan sukkulentlarga qarama qarshi xususiyatga ega bo’lgan o’simlik gruppalardir. Sklerofitlar suvsizlikka juda chidamli turlar bo’lib, tanasidagi 25% suvni yo’qotganda ham o’zgarish

www.arxiv.uz bo’lmaydi. Kserofit o’simliklarlar mayda bargli va ba’zan bargsiz bo’ladi. Saksovul (Haloxylon aphyllum) va efedralarning barglari deyarli bo’lmaydi. Kserofitlarnig ingichka barglilar turiga chalov (Stipa capillata L.), betaga (Festuka valesiaka), yantoq (Alhagi sparsifolia Shap) kabi turlar misol bo’ladi. Yirik va to’q tusli bargli turlari ham mavjud bo’lib bularga; anjir (Fisis carica L.), tolgul (Oliandra), qo’zi quloqlar (Rhylomis thapsoides. Bde.) misol bo’la oladi. Kserofitlarning o’ziga xos Harakterli tomoni shuki ularning tarkibida efir moylarining ko’pligi qurg’oqchilikka chidamliligi va moslanish xususiyatini oshiradi. Shu efir moylari o’simlik organlari atrofni «g’ilof» ko’rinishida o’rab olib suvning bug’lanishni kamaytiradi. H a v o. Atmosfera havosi Yerning ma’lum qobig’i sifatida barcha tirik organizmlar uchun, jumladan o’simliklar uchun ham nihoyatda muhim ekologik omil hisoblanadi. Atmosfera havosi o’simliklarda boradigan fotosintez jarayonini karbonat angidrid va nafas olish uchun kislorod bilan ta’minlaydigan manba bo’lib hisoblanadi. Atmosfera havosining tarkibi deyarli bir xil bo’lib, o’simliklar tarqalgan barcha mintaqalarda 78,1% azot, 21% kislorod, 0,032 % karbonot angidrid, 0,9% inert (azon va vodorod) gazlaridan iboratdir. Bundan tashqari havo tarkibida ma’lum mikdorda suv bug’lari bo’ladi. Havodagi kislorod deyarli biologik jarayon natijasida kelib chiqadi, ya’ni fotosintez jarayonida hosil bo’ladi. Olimlarning ta’kidlashicha, 2 mln. yilda yerdagi deyarli hamma suv (taxminan 1,5 mlrd. km. kub.) «parchalanish-qaytarilish» tsiklidan o’tib, «fotosintez- nafas olish» holatini bosib o’tadi. Ajralgan kislorod atmosfera kislorodini tashkil etadi. Kislorod nafaqat atmosfera tarkibida mavjud bo’lmasdan, balki tuprokda ham bor. Urug’ning unib chiqishi uchun tuproq tarkibidagi kislorod katta ahamiyatga ega. Tuproqda kislorod yetishmasa, urug’ning nafas olishi qiyinlashadi va urug’ning tinim davri cho’zilib ketadi. Urug’ yerdan ko’karib chiqqach ham rivojlanish sekin boradi. Atmosfera havosi tarkibidagi karbonot angidrid ham o’simlik uchun asosiy manba bo’lib hisoblanadi. O’simliklar har yili havodagi mavjud bo’lgan karbonot angidridning 6-7 foizidan nafas olish uchun foydalanadi. Atmosfera tarkibida

www.arxiv.uz doimiy bo’lmagan komponentlardan tutun va sanoat gazlari ham o’simlikning o’sishiga, rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Tutun va sanoat gazlariga bo’lgan sezgirlik, o’simlik turlariga qarab har xildir. Misol uchunt tog’ terak va tilog’och buni tez sezadi va o’sishi sekinlashadi, ko’p holda nobud bo’ladi. SH a m o l. Shamol ham ekologik jihatdan o’simliklar qoplamiga katta ta’sir ko’rsatadigan omillardan biri hisoblanadi. O’simliklarda shamol ta’sirida transpiratsiya hodisasi kuchayadi, turli darajada mexanik ta’sirlanish ro’y beradi. Ya’ni novdalari sinadi, barglari uzilib tushadi. Ildiz sistemasiga ta’sir etadi, natijada o’simlik qurib qoladi. Shu bilan birga shamolning o’simliklar qoplamiga ijobiy ta’siri ham bor. 1. A n e m o f i l i ya- bir pallalilar, ochiq urug’lilar va ko’pgina ikki pallalilarda shamol yordamida gullarining changlanishi sodir bo’ladi. 2. A n e m o x o r i ya- ya’ni meva va urug’larning shamol yordamida tarqalishidir. Mayda urug’li qanotchali mevalar, dumalab yuruvchi o’simliklar (tuyaqorin (Heliotropium lasiocarpum), bex (Acanthophyllum gypsophiloides Rgl), akantafillium ( Acanthophyllum elatlus) urug’larini tarqatadi. 3. Kuchsiz shamol ba’zi bir zamburug’ kasalliklarining oldini oladi S’Hamolning holati va tezligi joyning relefi, shakli, o’simliklar qoplami, joylashgan o’rniga qarab o’zgarib turadi. Qalin o’simlik qoplamlarida, o’rmonlarda shamolning kuchi 85 %gacha sekinlashadi. O’simliklar qoplamining zichligi shamol eroziyasining oldini oladi. Sun’iy ihotazorlar tashkil qilish shuning uchun ham katta ahamiyatga ega. Shamol ta’siri doimiy sezilib turgan maydonlarda o’sgan o’simliklarning (daraxtlar) bo’yi o’smaydi, ko’p hollarda buta shaklida bo’lib qoladi. Ba’zan nam yetarli bo’lib doimiy shamol esib turadigan ekologik muhitlarda o’simliklarning shox-shabbasi deformatsiyalanadi, ya’ni o’suvchi novdalar bir tomonga qarab o’sadi va «bayroqcha» ko’rinishdagi forma- shakllarni hosil qiladi. Doimiy shamol ta’sirida bo’lgan o’simliklar ko’p hollarda yotib qoladi. Bunday holni yaylov mintaqasida tarqalgan turlarda yaqqol ko’rish mumkin. Hisor tog’ining yaylov mintaqasida turkiston archasi (J.turcestanica) dengiz sathidan 3500-4000 m balandlikda o’sgani uchun ham yotib qolgan. Buning

www.arxiv.uz sababi shundaki, bu yerlarda doimiy ravishda shamol esib turadi. Yaylov mintaqasining o’simliklari ko’p holda yostiqsimon ko’rinish hosil qiladi. Bunga misol qilib akantafillumlarni ko’rsatish mumkin. Doimiy shamollarning bo’lib turishi, ayniqsa, kuchli «dovul» ko’rinishidagi qum ko’chishlari tekislikdagi o’simliklar qoplamiga juda kuchli salbiy ta’sir ko’rsatadi. Edafik-tuproq omillari Tuproq yerning ona jinsi bo’lib, yerning mustaqil qobig’i hisoblanadi. Tuproq biosferaning energiya balansida muhim rol o’ynaydi. Tuproq turli xil ta’sirlar natijasida yer yuzasida ro’y beradigan nurashlar, o’zgarishlar hisobiga hosil bo’ladi. Tuproqda eng asosiysi unumdorlik xususiyati bo’lganligi uchun ham juda ko’plab o’simlik turlari o’sadi. Shuning uchun ham o’simliklar hayoti tuproq bilan chambarchas bog’liq, Tuproqning mexanik va ximiyaviy tarkibi, suv rejimi o’simlikning o’sishi uchun katta ahamiyatga ega. Tuproqning issiqlik rejimi hududning relefiga, yon bag’irligiga, qiyaligiga, iqlim sharoitiga bog’liq bo’ladi. Tuproqlar ham tuzilishiga ko’ra har xil tipda bo’ladi. Tuproq tiplariga qarab ham o’simlik turlari tarqalgan bo’ladi. Qumli tuproqlarda o’sadigan o’simlik turlari o’ziga xos tuzilish va xususiyatga ega bo’lib bularni p s a m m o f i t turlar degan umumiy nom bilan ataladi. Bu turlar, odatda, zich va qalin tarmoqlangan ildiz sistemasiga ega bo’lib, qumlarni ko’chib yurishdan asraydi. Tuprokdagi cheklangan omil bo’lgan namlikni yaxshi saqlaydi. Psammofit turlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri a n e m o x o r l i k dir. Ya’ni mevalari shamollar yordamida tarqaladi. Psammofit turlarda rezavor tipdagi mevalar bo’lmaydi. Psammofit turlarga cho’llarda o’suvchi juzgun ( ), iloq (Sagex physodes MB), ravoch (Reim tataricym A. Los.), selin (Aristida karelinii), chair (Androrodon caucasicum L.j yaltirbosh (Vgomus tectorum L) kabi o’simliklar misol bo’ladi. S’Hunday tur o’simliklar ham borki, tuproqning tarkibiga farqsiz bo’ladi. Bunday turlarni i n d e f ye r e n t turlar deyiladi. Indeferent turlarga landish (Convalaria ), botqoq binafshasi ( ), betaga (Festuca valesiaca Sch) misol

www.arxiv.uz bo’la oladi. Ba’zi bir o’simliklar, dastarbosh (Achillea filipendulina Lam), ayiqtovon- (Ranunculus laetus. Wall), yorongul (Pelorgonium zonale (Lj Ait) kabi turlar nordon tuproqlarda o’sishga moslashgan bo’ladi. Yuqori kislotali tuproqlarda yaxshi o’sib rivojlanadigan turlarga a t s i d o f i l l a r gruppasi deb atalib, bularga, otquloq (Rumex caniertus. Willd), g’ozpanja (Potentilla reptans L), chernika ( Vaccinium myrtillus ), bagulnik ( ) kabi turlar misol bo’ladi. Oqso’xta, ajriqbosh (Cynodon dactulon (L) Pers) , hlol (Surerus londus L), beda (Medicado sativa L.) va sebarga ( Trifolim pratense ) ning ba’zi turlari, lavlagi (Beta vulgaris L) kislotali tuproqlarda yaxshi o’sadi va rivojlanadi. Shuning uchun ham bu gruppa o’simliklarni n e t r o f i l o’simliklar deyiladi. B a z o f i l o’simliklar guruhi ishqoriy tuprokda yaxshi o’sib, rivojlanadi. Bunday turlarga qiltiqsiz yaltirbosh (Vgomus tectorum L)- dukkakdosh ( Faboceae ) larning ba’zi vakillari misol bo’ladi. Ma’lum bir gruppa o’simliklar ma’lum bir tuproq sharoitida o’sgani uchun ham ular shu tuproq nomi bilan ataladi. Sho’r tuproqli yerlar O’rta Osiyoda ko’p bo’lib bu yerlarda qorasho’pa (Salicornia berbacea L), qizilquyonjun (Sa1sola affinis C.A.V.), boyalish (S. arbuscula Pall), oqboyalish (S. arbusculaeformis Drob), baliqko’z (S. arassa M. B.), sho’rbo’ta (S. dendraides, Pall), buyurgin (Aremisia annua L), nayzaqora (S. foliosa (L) Schrad) kabi bir yillik o’to’simliklar va butalar misol bo’ladi. Bunday tur o’simliklarga g a l o f i t lar deb ataladi. Bu turlar sho’rlangan tuproqli muhitda yaxshi o’sib xujayra shirasining ostotik bosimi ancha yuqori bo’ladi. P. A Genkel galofitlarni uch guruhga bo’lgan. 1. Eugalofitlar-tanasida 10%gacha tuz to’plovchi turlar (qorasho’ra, qorabargo’t). 2. Kriogalofitlar-tuz ajratuvchi turlar (yulg’un Tamarix hispida, karmak , jayrono’t ( Frankenia hirsita L) 3. Glikogalofitlar- xujayra shirasining baland osmatik bosimi tuzlarga emas, organik moddalar, ayniqsa uglevodlarga bog’liq bo’lgan tur shuvoq (Artimisia) jiyda (Elaeagnus orientalis L.) lar. Galofit turlarning poya va barglari ko’p hollarda

www.arxiv.uz etli, sersuv bo’ladi. Bular ichida ko’plab sukkulent turlar ham mavjud. Bundan tashqari karbonotli tuprokda o’sadigan turlar ham mavjud bo’lib, bunday turlarni k a l ts ye f i l l a r guruhi deb ataladi. Bunday turlarga dobulg’i (Spiraea hypericifolia), rus bo’tako’zi (Centaurea dernessa M B ), chalov (Stifa capillata L), kunjut- (Sesamum indicum L), g’o’za (Gossypium herbaceum L.), tok (Vitis vinifera L.) va boshqa turlar misol bo’ladi. Kaltsiy tuzlariga o’ta farqli o’simliklar turi k a l ts ye f o b lar guruhi deb atalib bularga oqmox ( ), bagulnik ( ), golubika ( ), veresk ( ) kabi turlarni misol ketirish mumkin. Shunday o’simlik turlari ham borki bular faqat chirindiga boy, serunum, hosildor tuproqlarda yaxshi o’sadi va rivojlanadi. Bunday turlarni e v r o f l a r deb ataladi va bunga eman daraxti misol bo’la oladi. Bundan tashqari tuprog’i toshli bo’lgan muhitda yaxshi o’suvchi o’simlik turlariga k a l k o f i l l a r guruhi deb atalib, bularga qoqio’t (Taraxacum officinale ), tovsag’iz (Seorzonera uzbekistanica Czevr et Bond ) kabi turlar misol bo’ladi. Tuprog’i toshli muhitda yomon o’suvchi o’simliklarni k a l k o f o b o’simliklar guruhi deyiladi. Tuproq tarkibida mineral oziq moddalari kam bo’lgan sharoitda o’suvchi o’simliklar guruhiga o l i g o t r o f o’simliklar guruhi deyilib, bunga qarag’ay (Ripis silvestris.L.) ni misol qilib ko’rsatish mumkin. Orografik- relef omillar Orografik omillarni relef, lanshaft omillari deb ham atash mumkin. Bu omil bilvosita ta’sir etib, o’simlikka to’gridan to’g’ri ta’sir etmaydi. Balki boshqa omillar, iqlim omili orqali ta’sir ko’rsatadi. Orografik omillar deganda joyning dengiz sathidan balandligi, o’ziga xosligi, yonbag’irliligi e’tiborga olinadi. Orografik omillarning ta’siri o’simliklar qoplamiga yer yuzasining balandligiga qarab o’zgarib boradi. O’rta Osiyo sharoitida dengiz sathidan ko’tarilish darajasiga qarab o’simliklar qoplami mintaqalar bo’ylab navbat bilan almashinadi. O’rta Osiyo sharoitida o’simliklarning mintaqalar bo’ylab pastdan yuqoriga qarab ko’tarilib borishini va bu yerda bo’ladigan o’zgarishlarning qonuniyatini akademik Q. Z. Zokirov XX asrning oltmishinchi yillarida ishlab chiqqan edi. O’rta Osiyoda cho’l, adir, tog’, yaylov mintaqalari mavjud.

www.arxiv.uz Dengiz sathidan har yuz metr balandlikka ko’tarilishi bilan harorat 0,5 S gr. ga o’zgarib boradi.Ana shunga ko’ra o’simliklar qoplami ham o’zgarib boradi. Shu bilan birga yer yuzasining ekspozitsiyasi va tomonlari ham o’simliklar qoplamiga, qoplamdagi turlar tarkibiga ta’sir ko’rsatadi. Bir xil balandlikdagi shimoliy va janubiy yon bag’irlarda o’simliklarning morfologik, biologik, fiziologik, ekologik xususiyatlari ham farq qiladi. O’simliklar qoplami va qoplamdagi turlarning tarqalishida joyning yonbag’irligi va qiyalik darajasi ham katga rol’ o’ynaydi, Janubiy yon bag’irlarga quyosh nuri ko’p va tez tushishi natijasida turlar son jihatidan kam, o’simliklar qoplamining zichlik darajasi ancha past bo’ladi. Tog’ mintaqasining shimoliy yon bagrida, asosan, o’rmon hosil qiladigan daraxtlar va butalarning turlari ko’p o’sadi. Daraxt va butalarning qalin-zich o’sishi joyning mikroiqlimini o’zgartiradi, ya’ni nam uzoq vaqt saqlanadi, tuproq unumdorligi yuqori bo’ladi, chirindilar miqdori boshqa tur o’simlikning o’sishi uchun qulay muhit yaratadi. Janubiy yonbag’irlarda yorug’sevar, issiqsevar turlar ko’proq o’sadi. Orografik omillar mintaqalikni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham har bir mintaqa ikkita bosqichdai iborat, ya’ni pastki va balandki-yuqori mintaqalardan iborat bo’ladi. Misol uchun, pastki tog’ mintaqasi va yuqorigi tog’ mintaqasi mavjuddir. O’simliklarning mintaqalar bo’ylab tarqalishi hayotiy shakllariga ham ta’sir ko’rsatadi. Orografik omilning-relefning o’simliklar qoplamiga ta’sir ko’rsatish darajasiga qarab 3 gruppaga bo’linadi. 1. M a k r o r e l ye f- bular baland tog’lar bo’lib, dengiz sathidan har 100 m ko’tarilishi bilan havo harorati 0,5° S ga pasayib boradi. Natijada o’simliklar qoplami va turlar soni ham o’zgarib boradi. Makrorelef asosan, baland tog’ mintaqasi bo’lib, tog’lar ham uch qismga bo’linadi. tog’ etagi-adir bilan tutashgan joyi, tog’ning asosiy qismi, tog’ning ustki qismi ya’ni yaylov bilan tutashgan joyi. 2. M e z o r e l ye f - bunga asosan daryo o’zanlari kirib, bu yerda tuproq namligi, oziq moddalar miqdori va tarkibi o’ziga xos rol o’ynaydi. Yil fasllarining almashinishi, jumladan bahorgi suv toshqinlari vaqtida daryo o’zanlarining tuproq

www.arxiv.uz qatlami va tarkibi o’zgarib turadi. Daryo suvlarining tezoqishi natijasida boshlanish qismida yirik toshlar va shag’allar to’planib qoladi. O’rta va quyi qismida esa oqim sekinlashib chirindiga boy tuproq zarrachalari-loyqa yig’iladi. Daryoning boshlanish qismida tuproq g’ovak bo’lib, tosh va shag’allar to’plangan yerlarda buta va daraxt turlari o’sadi. Ba’zibir ko’p yillik boshoqdoshlar vakillari ham uchraydi. Daryo o’zanining o’rta oqimida ikki pallalilar sinfining vakillari uchrasa, quyi oqimidagi loyqa tuproqlarda chim hosil qilib o’suvchi iloq ( ), qo’ng’irbosh (Roa bulbosa L.) kabi qo’ng’irboshdosh (Roa bulbosa L.) lar oilasining vakillari o’sadi. 3. M i k r o r e l e f- uncha katta bo’lmagan tepachalardan iborat bo’ladi. Bunday tepachalar cho’l mintaqasida, adir mintaqasining tekis qismida kemiruvchi jonivorlarning faoliyati natijasida hosil bo’ladi. Ba’zan shamollar natijasida o’simliklarning (yantoq (Alhagi sparsifolia Shap), isiriq (Peganum harmala L.) , achchiq buta (Acroptilon repens (L) DC) ildizlari bo’g’zida qum tepachalar hosil bo’lib qoladi. Bunday joylarda kserofil tur o’simliklar bo’lib, tekis yerlarda o’suvchi o’simlik turlaridan bir oz farq qiladi. Biotik omillar Barcha tirik organizmlar singari o’simliklar ham o’zi yashayotgan muhitdagi mikroorganizmlar, hayvonot olami va boshqa tur o’simliklar bilan doimiy ravishda aloqada bo’lib hayot kechiradi. Tabiatdagi nafaqat alohida bir tur, balki o’simliklar qoplamini tashkil etadigan o’simliklar guruhi tuproqdagi mikroorganizmlar bilan, hayvonot dunyosi bilan, o’zaro bir birlari bilan umuman muhit bilan chambarchas aloqada bo’ladi. Biotik omillarni quyidagi guruhlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz: a) o’simliklarning o’simliklarga o’zaro ta’siri; b) hayvonot dunyosining o’simliklarga ta’siri; v) mikroorganizmlarning o’simliklarga ta’siri; g) yuqoridagi har uchala guruh organizmlarning o’zaro bir biriga ta’siri. O’simliklarning o’simliklarga o’zaro ta’siri f i t o g e n ta’sir deb ham

www.arxiv.uz ataladi.Fitotsenozdagi o’simliklarning har bir turi yashash uchun kurashadi. Yashab qolish uchun, naslini saqlab qolish uchun ko’plab urug’ va mevalar, spora hosil qiladi. Ba’zi turlar har qanday sharoitda vegetativ yo’l bilan ko’payadi. Jamoadagi yuksak o’simliklarga mikroorganizmlar ham, tuban o’simliklar ham ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham har bir tur o’z naslini saqlab qolish uchun urug’ va sporalarni turli xil, shamol, suv, hayvonlar orqali tarqatishga moslashgan bo’ladi. O’simliklar qoplamidagi turlar birga yashash jarayonida bir birlarini turli omillardan foydalanish darajasini cheklab qo’yishi mumkin. Misol uchun baland bo’yli, bargi ko’p bo’lgan turlar boshqa turlarni quyosh nuridan, issiqlik manbaidan, ildizi ko’p tarmoqlangan turlar tuproq tarkibidagi mineral moddalarni ko’plab o’zlashtirib, boshqa turlarni oziq moddalardan bebahra qoldiradi. O’simliklar qoplamidagi turlar -bir-birlariga b e v o s i t a va b i l v o s i t a ta’sir ko’rsatadi. Parazitizm, simbiozlik holat, o’simliklarning birbiriga mexanik ta’siri, jamoadagi turlarning bir-birini siqib chiqarishi, l i a n a va e p i f i t l i k hodisalari bevosita ta’sirga misol bo’la oladi. Jamoadagi o’simliklarning o’simliklarga tuproq, iqlim, hayvon va mikroorganizmlar orqali bo’ladigan ta’siri b i l v o s i t a ta’sir deb ataladi. Hayvonlarning o’simliklarga ta’sirini z o o g e n omillar deb yuritiladi. Fitotsenozga hayvonlar turli xil ta’sir etadi. Jamoadagi ba’zi turlarning changlanishida hashoratlar, urug’larning tarqalishida qushlar, hayvonlar ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ba’zi bir kemiruvchilar o’simlik turlarining jamoada kamayib, ba’zan yo’q bo’lib ketishiga ham olib keladi. Ular ko’plab ildiz tutanakli lola (Tulipa), boychechak ( ), chuchmoma ( ), gulsapsar ( ) kabi turlarning piyoz ildizini qish faslida ko’plab yeb nobud qiladi. O’simliklar qoplamiga hayvonot dunyosi tuproq tarkibini turli xil yo’llar bilan ishlash orqali ijobiy ba’zan salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tuproqniig unumdorlishni oshirishda chuvalchanglarning xizmatini hammamiz yaxshi bilamiz. O’rta Osiyo cho’llaridagi qumsichqonlarning tuproq tarkibiga ko’rsatgan ta’siri o’simliklar qoplamiga katta zarar yetkazadi. Tuproqni kovlash, uyalar hosil qilish, nami kam bo’lgan tuproq namligini yanada kamaytiradi. Cho’l o’simliklarining qurib

www.arxiv.uz qolishiga olib keladi. Bunday holni saksovulzorlarda saksovul (Haloxylon aphyllum) ildizi bilan qisman bo’lsada oziqlanuvchi kemiruvchilarning ko’rsatgan zararidan ham bilish mumkin. Ildizi zararlangan saksovul (Haloxylon aphyllum)lar ko’plab nobud bo’ladi. Umuman, o’simliklar qoplamining hayvonlar ta’sirida payhonlanishi ham ijobiy, ham salbiy ko’rinishda bo’ladi. Ijobiy ta’siri shundaki, po’sti qalin mevalarni yanchib urug’larni tashqariga chiqaradi, urugni tuproqga kiritadi, chirindilarni aralashtiradi. Salbiy ta’siriga misol shuki kurtaklari yerning ustki qismida joylashgan o’simliklarni payhonlash, kurtagini yanchish, yosh novda va poyalarni sindirish, hali pishib yetilmagan urug’ va mevalarni tushirib tashlash eng katta salbiy ta’sir turlaridan bo’ladi. Antropogen omillar Tabiatdagi o’simliklar qoplamiga qadim zamonlardan buyon inson u yoki bu darajada ta’sir etib kelmoqda. Inson o’simliklar qoplamiga ekologik omil sifatida ongli va ongsiz ta’sir etib keladi. Yerda hayot paydo bo’lgandan buyon insonning biosferadagi ta’siri shunchalik ko’payib ketdiki, hozirgi vaqtda inson ta’siriga uchramagan o’simliklar jamoasini topish juda qiyin. Yer yuzida yashayotgan kishilarning ehtiyoji va unga bo’lgan talabini qondirish muammosini o’ylasak inson tabiatga juda katta ta’sir etuvchi omil ekanligini bilamiz. Inson tabiatga, jumladan o’simliklar qoplamiga ma’lum maqsad bilan ta’sir ko’rsatadi, Natijada juda katta ijobiy o’zgarishlar qiladi. Ko’plab madaniy o’simliklar yetishtiradi. Ko’plab turlarni iqlimlashtiradi, serhosil issiq va sovuqga chidamli, manzarali navlar yaratadi. Insonning barcha yo’nalishlar yo’lida qilgan ishlari doimiy ravishda o’simliklar olamida ijobiy o’zgarishlarga olib kelavermaydi. Insonniig yoqilg’iga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun, uy-joy, turli xil imoratlar qurish uchun qilgan harakatlari natijasida O’zbekiston sharoitida ko’plab archazor va pistazorlar yo’q qilib yuborilgan. XX asrning boshlarida Hisor va Turkiston tog’laridagi archazorlar «ishbilarmonlar» ning «tashabbusi» bilan Germaniyaga, Amerikaga, Chexiyaga qalam ishlab chiqarish sanoatini yuritish maqsadida sotilgan. Natijada birgina Zomin tog’laridagi minglab gektar

www.arxiv.uz archazorlar kesilib ketgan. Yoki temir yo’llardagi paravozlarni yuritish uchun Zarafshon, Qashqadaryo, Katta Ura daryolaridan tog’ning qanchalab archalari kesib oqizilgan. Tabiatga, o’simliklar qoplamiga insonning bunday salbiy ta’sirlarni ko’plab misol tariqasida keltirish mumkin. Insoniyat o’zining o’tgan ikki ming yillik faoliyati davomida yer yuzasidagi yuz minglab gektar o’rmonlarni yo’q qilib yuborgan. Cho’llarni o’zlashtirish natijasida Qizilqum, Mirzacho’l, Qarshi, Surxon cho’llarining tabiiy o’simliklar qoplami keskin o’zgarib ketgan. Bularning hammasi ongsiz ta’sir natijasida yuzaga kelgandir. O’simliklar qoplamini o’zgartirish, florani boyitish maqsadida ko’plab ongli ijobiy ishlar bajarilmokda. Asosan antropogen omillar ta’sirida o’simliklar olamiga ko’rsatilgan oqibatlar natijasida O’zbekiston “Qizil kitobi” nashr etildi va bunga 300 dan ortiq tur muhofazaga muhtoj tur sifatida ro’yxatga kiritildi. Tarixiy omillar Yerda tiriklikning belgisi namoyon bo’lganiga ikki yarim milyard chamasida yil bo’lgan bo’lsa, shu davrda o’simliklar olamida ham ko’plab o’zgarishlar ro’y bergan. Turli xil o’zgarishlar jumladan, iqlim o’zgarishlari, geologik o’zgarishlar natijasida juda ko’p turlar yo’q bo’lib ketgan. Bugungi kunda istalgan o’simlik turini topish mumkin emas. Ularni faqatgina qazilma holida topish, uchratish mumkin. Planetamizda o’simliklar qoplamining shakllanishini ilmiy asosda o’rganishda tarixiy geologik omillarning roli katta.

Похожие

O‘simliklar ekologiyasiga kirish. Ekologik omillar haqida tushuncha

O`simliklar ekologiyasiga kirish. Ekologik omillar haqida tushuncha

O`simliklar ekologiyasining asoslari, ekologik omillar haqida tushuncha. Iqlim omillari

Edafiк, biotiк va antropogen omillar. o‘simliкlarning hayot shaкillari

Mexanik va asosiy to’qimalar