O`simliklar ekologiyasining asoslari, ekologik omillar haqida tushuncha. Iqlim omillari - Ботаника - Рефераты

O`simliklar ekologiyasining asoslari, ekologik omillar haqida tushuncha. Iqlim omillari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46 KB

www.arxiv.uz Reja : 1. O`simliklar ekologiyasining qisqacha rivojlanish tarixi. 2. O`simliklarni atrof muhit bilan o`zaro munosabati. 3. O`simliklarning suv rejimiga munosabati.

www.arxiv.uz " Ekologiya " terminini birinchi marta E. Gekkel` 1866 yilda "Obshaya morfologiya organizmov" (organizmlarning umumiy mofologiyasi) deb nomlangan asarida qo`llagan edi. U ekologiyani organizmlarning uni qurshab olgan tashqi muhitga bo`lgan munosabati to`g`risidagifan sifatida tariflagan. Ekologiyafani grekcha "oikos" oykos so`zidan olingan bo`lib, "yashash muhiti, yashash joyi" degan ma`noni bildiradi. Tirik organizmlarning atrof muhitga munosabati qadim zamonlarda ham ma`lum bo`lgan. O`simliklarning yashash sharoitiga munosabati haqidagi ma`lumotlarni eramizgacha bo`lgan 372 - 378 yillarda Teofrast va yangi eraning 23-79 yillarida Katta Pliniy keltirib o`tgan edi. Teofrast Aleksandr Makedonskiy bilan birgalikdagi yurishlarida yiqqan materiallarini ishlab chiqib, Osiyo, Afrika va Evropa o`simliklarini o`zaro taqqosladi, keyin o`simliklarning shakli va o`sishi iqlim, tuproq sharoitiga hamda o`stirish usullariga bog`liqligini qayd qilib o`tdi. Keyinchalik asrda Al`bert ekologik masalalariga to`xtalib, o`simliklar qishki tinim davrining sabablari. Ular oziqlanish, tuproq sharoitiga, quyosh issiqligiga bog`liq holda o`sishi va ko`payishi to`g`risidagifikrlarni bayon qildi XVI - XVIII asrlarda o`sha davrning ko`zga ko`ringan botaniklari bo`lgan. Chezal`pino, Turnefor, Djon Rey, K. Linney va boshqalarning ishlarida ekologiyaga doir ko`plab ma`lumotlarni uchratish mumkin. Akademik I.I. Lepexin (1740-1802) mo`tadil iqlim zonalari. tropik va cho`llar lanshafti o`simliklarini ta`riflagan, o`simliklarning tarqalishi iqlimga bog`liqligini va baland tog` hamda tundra o`simliklarining o`xshashligini ko`rsatib o`tgan. Agronom A.G.Bolotov (1738 -1833) mevali daraxtlarning urug` ko`chatiga ta`sir ko`rsatish usullarini ishlab chiqdi va o`simliklar hayotida mineral tuzlarning rolini ko`rsatdi. XIX asrning boshlarida o`simliklarning tarqalishida iqlim omillariga (issiqlik,yog`ingarchilikka) asosiy e`tibor berilgan, lekin o`xshash bo`lgan alohida regionlarni o`rganishda edafik omil katta ahamiyatga ega bo`lgan. O`tgan asrning o`rtalarida o`simliklar hayotida tuproqning fizik xususuyatini yoki ximyaviy xususiyatini ahamiyatga ega ekanligi haqida keng munozara boshlangan. Shunda ekologlar asta sekin tuproqning sho`rlanishiga qor qatlamining qalinligi, doimiy muzliklar, tuproq aerasiyasi, tuproq suvi kabi omillarga e`tibor bera boshladilar.

www.arxiv.uz 1910 yilda Bryusselda 3 halqaro botanika kongressida ekologiya botanikaning mustaqil sohasi deb rasmiy ravishda e`lon qilingan bo`lsada, E. Varling o`simliklar ekologiyasining otasi hisoblanadi. U ayniqsa o`simliklarning hayoti birgalikda (guruh-guruh bo`lib) o`tadi va ularning o`zi muhitga ta`sir ko`rsatadi deb ta`kidlaydi Hozirgi sharoitda ekologiya tabiatdagi boyliklardan ongli ravishda foydalanish uni muhofoza qilish va ko`paytirish to`g`risidagi nazariy tushunchalarni berib qolmasdan, balki, kelajakda tabiat bilan inson orasidagi munosabat masalasini kelajagini ko`rsatib beradi. Shunday qilib, o`simliklar muhit omillarining bir vaqtda ta`sir ko`rsatadigan murakkab komplekslari tufayli o`sadi va rivojlanadi, Abiotik tabiatning tirik emas omillari (iqlimyorug`lik, issiqlik, namlik havo, tuproq) tuproqning mexanik vafizik xossalari. Ximizmi va tuproq mikrobiologiyasi, orografik (yonbag`irning dengizdan balandligi, qiyaligi ularning Shakli va ekspozisiyasi) omillarga bo`linadi. Biotik omillar-tirik organizmlarning o`zaro ta`siri.fitogen (o`simliklarning o`zaro bir-biriga bevosita) ta`siri. Zoogen-hayvonlarning, hashorotlarning, mikroorganizmlarning o`simliklarga ta`siri. Antrapogen omillar-insonlarning tabiatga ta`siri. Kishilarning o`simliklarga, o`simliklar qoplamiga va ular yashab turgan muhit sharoitiga turli shakldagi ta`sir omillari kiradi. O`simliklar bilan ularni qurshab olgan muhit o`rtasida doimiy ravishda moddalar va energiya almashinuvi boradi. Bulardan tashqari o`simliklar tanasi-ningsh o`zida ham doimiy ravishda hujayralar aro va o`simlikning organlari hamda qismlari o`rtasida o`zaro moddalar almashinvi ro`yberadi. O`simliklarning o`zi (birga o`sadigan o`simliklar guruhida) fotosintez prosessida kislorod ajratishi, nafas olishda karbonat angidrid chiqarishi transperasiya prosessida suv bug`lantirishi. Hayot faoliyati natijasida efir moylari va boshqa moddalar chiqishi o`zi tomonidan ajratilgan va tuproqda bo`lgan o`simlik qoldiqlarining chirishi natijasida tuproqni boyitib, atrof muhitga katta ta`sir ko`rsatadi.

www.arxiv.uz Yer yuzidagi o`simliklar qoplamining bir butunligi izdan chiqqan hollarda muhitga ta`sir-qilingan o`zaro munosabat ham buziladi. Birga o`sadigan yashil o`simliklar dunyosi joyning suv rejimiga ta`sir ko`rsatadi, chunki, transpirasiya jarayoni va barglar sathidan suv bug`lanishi mazkur joydan sarflanayotgan suv miqdorini tartibga solish imkonini beradi, bunda bug`lantirilgan suvning ko`p qismi tezda sovub qoladi va kondensatlanadi. O`rmonda daraxtlarni yoppasiga kesish iqlimning va eafik sharoitning keskin o`zgarishiga sabab bo`ladi. Buloq va soylar yo`qolib ketadi. Daryolar sayozlashib havonng namligi pasayib ketadi. Cho`llarda chang -to`zon ko`tariladi va tuproq eroziyasi sodir bo`ladi Yorug`lik yashil avtotrof o`simliklar uchun eng muhim omil hisoblanadi, chunki bu omil o`simliklardan boradigan fotosintez jarayonida, ya`ni o`simliklarning o`sishi va rivojlanishi uchun zarur bo`lgan organik moddalar hosil bo`lishida ishtirok etadi. Qishloq xo`jalik yoki o`rmon xo`jaligi xodimlarini o`simliklarda boradigan fotosintez jarayonining mahsuldorligi qiziqtiradi. Yorug`likka bo`lgan talabiga qarab o`simliklar uch gruppaga 1.Yorug`sevar o`simliklar (gelofitlar), 2. Soyasevar yoki soyada o`suvchi o`simliklar (ssiofitlar )yorug`likka chidamli o`simliklaryorug`lik kam tushadigan sharoitga moslasha oladigan o`simliklar.yorug`da o`sadigan o`simliklar bir gr bargi tarkibida 1,5 - 3 mg xlorofil bo`lgan. Soyada o`sadigan o`simliklarning 1 gr bargi tarkibida 4 - 6 mg va hatto 7 - 8 mg xlorofil borligi tajribada aniqlangan. Suv bilan ta`minlanishiga yoki namlik sharoitiga moslashishiga ko`ra quyidagi ekologik guruhlarga bo`linadi 1. Gidatofitlar; 2. Gidrofitlar; 3. Gigrofitlar; 4. Mezofitlar; 5. Kserofitlar 1. Gidatofitlar - hayoti doim suvda o`tuvchi o`simliklar bo`lib, ular asosan suv o`tlaridan iborat. 2 Gidrofitlar-tanasining bir qismi suvdan tashqarida, qolgan qismi suv qatlamida joylashgan bo`ladi. Bu guruhga suv nilufari, gichchak, skagittariya, suv ayiqtovoni, o`q barg va boshqa suvda o`suvchi gulli va sporali

www.arxiv.uz yuksak o`simiklar kiradi. 3 Gigrofitlar-sernam tuproqda va suv etarli bo`ladigan muhitda yashovchi o`simliklar guruhidir. Ular daryo va ko`l bo`ylaridagi botqoqliklarda va boshqa joylardan uchratish mumkin. Gigrofitlar o`rmonning sernam va soya joylarida va tog`li tumanlarda ham ko`p uchraydi. Ularga savag`ich, qamish, qiyoq, sholi, qo`g`a, va boshqalar kiradi. 4. Mezofitlar o`rtacha namlik sharoitda o`suvchi o`simliklar hisoblanib, bu ekologik guruhga ko`pchilik madaniy vayovvoiy o`simliklar kiradi. Mezofitlar ildiz tizmi yaxshi rivojlangan barglari yirik, yassi, yumshoq, etsiz, to`qimalari o`rtacha rivojlangan bo`ladi. 5. Kserofitlar - qurg`oqchil sharoitda o`sishga moslashgan o`simliklardir. Ular odatda cho`l, chala Cho`l va dasht zonalarida keng tarqalgan. Barcha kserofitlar, sklerofitlar va sukkulentlar deb ataladigan guruhchalarga bo`linadi. Sklerofitlar-qurg`oqchil sharoitda o`sishga moslashgan ko`p yillik, poyasi dag`al, barglari kuchli reduksiyalangan yoki tikanlarga, tangachalarga aylangan. Qalin kutikulali va yaxshi rivojlangan mexanik to`qimaga ega. Ularga saksovul yantoq, shuvoq, betaga, chalov va boshqalar kiradi. Markaziy Osiyoning qumli cho`llarida yashovchi sklerofitlar tanasidagi umumiy suv miqdorini 50 % kamaytirish mumkin. Hujayra shirasini osmotik bosimi ancha Yuqori bo`ladi. Skkulentlar-tanasi sersuv, etli poyasiyoki bargida suvni zahira holda to`playdigan ko`p yillik o`simliklar. Poyasida suv saqlovchi turlarning barglari tikanlargayoki tangachalarga aylangan. Bularga (kaktus, qorasho`ra, ba`zi sutlamalar)kiradi. Bargida suv saqlovchi turlarning (agava, aloe, semizak) poyalari kuchsiz rivojlangan.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Аndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 . 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. Аtаbаevа H. - Dаlа ekinlаrini qo`shib ekish T.TаshGАU - 1998 4. Аbdukаrimov D vа boshqаlаr - Dehqonchilik аsoslаri vа yem-xаshаk yetishtirish T.Mehnаt 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. Dаlаkьyan V, Аsаnov R, Kim L - Kormа Uzbekistаnа-T.Mexnаt.1986 8. Кursanov. V. A. Кamarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Prаkticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispolьzovаniya prirodnix kormovo`x ugodiy аridno`x rаyonov strаno` M.V.O. Аgrpromizdаt 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M.Аgropromizdаt 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.

Похожие

O`simliklar ekologiyasiga kirish. Ekologik omillar haqida tushuncha

O‘simliklar ekologiyasiga kirish. Ekologik omillar haqida tushuncha

O`simliklar gistologiyasi asoslari

Asalshirali o`simliklar

O`zbekistondagi dorivor o`simliklar