Asalshirali o`simliklar - Ботаника - Рефераты

Asalshirali o`simliklar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

www.arxiv.uz Re j a: 1. Asalshirali o`simliklar hakida tushuncha 2. Nektarning tarkibi, ajralishi va olinishi 3. Nektardonlarning tuzilishi.

www.arxiv.uz Hashoratlarning hayotiy gulli o ` simliklarning o ` sishi, rivojlanishi, ko ` payishi singari jarayonlar bilan bog ` liq, o ` simlik gullaydi, so ` ngra meva tugadi, o ` simlikning changlanishi va urug ` lanishidan so ` nggina meva va urug ` hosil bo ` ladi va rivojlanadi. Gul bu naslni davom ettirish ya ` ni undan hosil bo ` lgan urug ` jinsiy ko ` payish vazifasini bajaradi. Ko ` pchilik o ` simliklarda gullar ikki jinsli bo ` ladi, bir jinsli gullar tabiatda keng tarqalgan. Shu ayrim jinsdagi gullarning qaysi o ` simliklarda uchrashiga ko ` ra bir uyli , ikki uyli va ko ` p uyli o ` simliklarga ajratamiz. Changlanish va urug`lanish jarayonlari hakida biz botanika kursida ma`lum tushunchaga egamiz. Changlanishning jarayonini tashqi muxit va ayniqsa hashoratlar bilan bog`liqligini bilamiz. Bu xildagi hashoratlar bilan changlanadigan o`simliklarni entomofillar deyiladi. Entomofil o`simliklar hashoratlar uchun ozuqa bo`ladigan, suyuq nektar oziqligini ajratib, ularni o`ziga jalb qiladi. Urug`chi-onalikninng tumshuqcha qismini yuzasi notekis va nektar suyuqligi bilan nam bo`lib turadi, bu esa changni ushlab qolish imkonini beradi. Chang qulay nam va ozuqali sharoitda unib, chang naychasini hosil qiladi. Changlanish va urug`lanish orasida ma`lum bir vaqt o`tadi. Masalan: qoqida bu 20- 30 minut, g`o`zada 18-2% soat, ba`zi mevali daraxtlarda bir necha sutka, hatto o`simliklarda bir necha xafta, oy davom etadi. O`simliklarning chetdan changlanishi uchun bir qancha moslanishlar mavjud. Ularga ko`p kuzatiladigan dixogamiya hodisasi shular jumlasidandir. Bunda gul changichi va urug`chi onaliklar turli vaqtda yetiladilar. Urug`chi otaliklarning oldin yetilishi proteroginiya deyiladi. Changchilardan oldin urug`chilarning yetilishi proteroginiya deyiladi. Tabiatda o`simliklarning changlanishi kuzatilganda proterandriya ko`proq uchrashi aniqlangan. Nektarlardan ajratiladigan shirin suyukqik tuguncha atrofida to`planadi va urug`chi to`qimalari orqali urug`chi tumshuqchalari ko`tarilib, uni namlab turadi. Nektar suyuqlikning ajralishini o`simliklarning qo`sh urug`lanishidagi ahamiyatini rus olimi Gerasimova- Navalinka tomonidan birinchi marta qayd etilgan. (1958).

www.arxiv.uz Tabiatda chetdan changlanishning yana bir turi geterostiliya xodisasi hamdir. Bu har xil ustunchali ma`nosini bildiradi. Bunda changchi ipchalari va urug`chining ustuncha qismi turli gullarda har xil uzunlikda bo`ladi, bu esa boshqa gullardan changlanish imkonini beradi. Masalan: grechixa, navro`zgul, ko`pgina tur o`simliklar gullar tuzilishida ham chetdan changlanishga moslanish kuzatiladi. Masalan: dukkakdoshlar, mavraklarda hasharotlar, ari gul shirasini olishda changdonga tegib yorilishi natijasida chang mikrosporalar bir guldan, ikkinchi gulga ular yordamida o`sishdan chetdan changlanish sodir bo`ladi. O`simliklar gultojibarglarining rang-barang bo`lishi, to`pgullarning hosil bo`lishi va tuzilishi ham chetdan changlanishlarga yordam beradi. Keyingi izlanishlardan ma`lum bo`ldiki, arilar har xil oddiy va murakkab shakllarni farqlay olar ekan. Ular qovoq rang, sariq rang, yashil va ultrabinafsha nurlarni ajrata oladilar Tabiatda o`simliklarning chetdan changlanishiga asalarilarning xissasi 75- 80% ga to`g`ri keladi. Kuzatishlardan shu narsa ma`lumki, o`simliklarning asalarichilik uchun ahamiyatga ega bo`lishi uchun ular yetarli miqdorda nektar ajratishi va bu nektarni arilar gullardan olishlari imkoniyati bo`lsa, bunday o`simliklar amaliyotda katta ahamiyatga ega bo`ladi. Vaholanki, ko`pgina o`simlik turlari: dukkakdoshla kabilarda gul tojibarglari naychasimon bo`lib, ari shira ololmaydi. Ko`p miqdorda asl beradigan o`simliklarning guzini oladigan bo`lsak bunday turlar kam M: qovul, gulxayri, g`o`za gullari, yirik, ko`proq nektar ajratadi. Har bir mamlakatni o`ziga xos tabiiy sharoiti, shu joyga xos bo`lgan o`simliklar dunyosi bor. Bir to`p o`simlikning o`zi xar yili va bir necha mavsumda ham har xil nektarga ajratadi. Nektar ajralishida iqlimning ta`siri katta. Noqulay ob-havo sharoitida shamol, ё g`ingarchilik davrida asalarilar nektar yig`maydilar va o`simliklarni changlantirmaydilar. Natijada asalarichilik yaxshi rivojlanmagan maydonlarda qishloq xo`jalik ekinlari, mevali boglarda bu o`simliklarning hosili kam bo`ladi. Nektar esa asalarilar tomonidan yig`ib olinmasdan bekorga nobud bo`ladi, asalarichilikni rivojlantirish, birinchidan qimmatli ozuqa mahsulotlari

www.arxiv.uz (asal,nerga,asalari) suti va zahri, asal mo`mi bilan ta`minlashga, ikkinchidan esa qishloq xo`jalik ekinlari hosildorligini oshirish imkonini beradi. Asalari o`simliklardan nektar yig`ib, uni asalga, gul changini esa pergag aylantiradi. Gul shirasi nektarni asalari asalga aylantiradi. Gul changi pergaga aylantirilib, asalarilar uchun ozuqa umum hosil qilish uchun sarflanadi, bir qismini esa lichinkalarni boqish asalari sutiga aylantiradi. (bir gurux asalarilar o`z so`laklaridan fermentlar yordamida) ari sutini ishlab chiqaradilar har bir uya bir mavsumda 90 kg o`zining extiyojlarini uchun asal sarflaydi. Undan tashqari ortiqcha olinadigan asal tovar asal hisoblanadi va asalarichilar tomonidan yig`ib olinadi. ASALARICHILIK MAXSULOTLARINING AXAMIYATI Urug`chilik maqsadlarida asalarilardan foydalaniladigan hosildorlik 1,5 marta oshganligi aniqlangan. Ko`pgina qishloq xo`jalik ekinlari: sabzavot va poliz, bog`dorchilik jumladan, yo`ng`ichka,kungaboqar, sabzi, piyoz urug`ining mahsuldorligi asalarilar faoliyatiga bog`liq. Asalavrichilikni rivojlantirish bilan bir vaqtda ekindorlardan olinadigan qishloq xo`jalik maxsulotlarini hamiga ortadi. Tabiatda juda ko`p asal beradigan gulli o`simliklar tarqalga, lekin asal yig`ish jarayoni juda murakkabdir. Bir kg asal yirik uchun, ari 2 mln. ok akasiya guliga 5 mln aspofset gulidan nektar yig`ishi kerak. NEKTARNING TARKIBI VA UNING AJRALISHI Nektar shirin suyuq modda bo`lib, gulli o`simliklarning maxsus nektardonlar deb ataladigan bezlardan ajraladi. Nektardonlar asosan, gulda joylashgan bo`ladi. Ba`zan to`pgul novdasida barglarda ham turli shakllardagi nektardonlar uchraydi. Masalan: kanakunjut, g`o`za, olchada. O`simliklarda nektar o`simlik yashab turgan geografik sharoitga iqlimga, o`simlik yashab turgan tuproq, suv omillariga bog`liq, holda oz yoki ko`p miqdorda ajralishi kuzatiladi.

www.arxiv.uz Gullarning ochilishi ritmiga qarab, nektar ajralish jarayonining boshlanishi har xil bo`ladi, ritmi bilan o`simlik ertalab gullaydigan bo`lsa, gul ochilishi bilan nektar ajralishi boshlanadi. Masalan: g`o`zadan gulning ochilishi ertalab soat 6-7 da boshlansa, nektar ajralishi ham soat 7 dan keyin boshlanadi. Bu jarayon kechki soat 10 gacha davom etadi. Nektar ajralishining eng yuqori miqdori soat 13 ga kunduz kunga to`g`ri keladi, nektar ajralish jarayoni gulning yashash muddatiga bog`liq. Agar gul 2-3 kun ochilib tursa, shuncha vaqt nektar ajralib chiqib turadi, faqat keyingi kunlarda bu jarayon susayadi. Nektarlarning normal nektar ajratishi uchun, o`simliklarning barcha qismlari butun suv yetarli bo`lishi kerak. O`simliklarda namlik yetishmasa havo quruq va issiq bo`lsa, nektar ajralishi susayadi va to`xtaydi. O`simliklarda so`lish boshlansa, tuproqlarda namlik yetishmaslikdan nektardonlardan nektar ajralmaydi gul to`kiladi. Tashqi omillardan yorug`lik, namlik, tuproq ozuqasi yetarli darajada bo`lganda o`simlikda nektar ajralishi yaxshi ketadi. O`simlik changlanib bo`lganidan so`ng, nektardon faoliyati pasayadi va to`xtaydi. nektard onda qolgan uglevodlar qaytib tuguncha to`qimalariga so`riladi. Turli o`simliklardan ajraladigan nektar miqdori ham o`simlik turiga yashash sharoitiga qarab o`zgaradi. Gullar kichik bo`lsa, nektar miqdori kam, aksincha yirik gullarda ko`proq bo`ladi. Morfologik jihatdan nektardonlar ikki xil tuzilishda bo`ladi. 1. gulda-floral nektardonlar 2. guldan tashqari-ekstrofloral, nektardonlar Gul nektardonlari gulning barcha qismida uchrashi mumkin. Masalan: kosachabarg, tojibarg, changchi (otaliklar), urug`chi (onaliklar) tuguncha pastki qismida turli joylarda uchraydi. Guldan tashqaridagi nektardonlar esa barg tomirlarida, bandida yoki novdada uchraydi. Nektardonlarning shakllari ham turli tuman bo`ladi. Yassi botiq, qavariq chuqurcha, sugalsimon, yostiqchasimon va boshqa shakllarda bo`ladi. Kosabarglarda nektardonlarning bo`lishi tabiatda uncha ko`p uchramaydi. Masalan: g`o`zada va jo`kada bu tipdagi nektardonlar bor. Ko`pgina o`simliklarda nektardonlar halqasimon ko`riiashda gul tugunchasi atrofini o`rab turadi. Xullas

www.arxiv.uz turli o`simliklar gruppalariga xos bo`lgan nektardonlar bir-birilaridan shakllari bilan farq qiladilar. Nektardonlar o`simlik turini aniqlashda muhim morfologik belgi bo`lib hisoblanadilar va o`simliklarni sistemaga solishda alohida ahamiyatga egadirlar. Ko`pchilik o`simliklar gulida nektarli yig`adigan maxsus organlar hosil bo`lgan. Masalan: binafsha, isfarak, zig`irak kabilarda barg tomiri bandlarida, uchraydigan nektardonlarni boqsada, dukkaklilarda oq akasiyada, gilosda ko`rish mumkin. g`o`zada 4 tipdagi nektardonlar mavjud bo`lib, uch tipdagisi gulda joylashgan bir turi esa g`o`za bargida joylashgan bo`lib, tashqi nektardon hisoblanadi. Tashqi nektardonlar dastlab barglarda hosil bo`lgan degan fikrlar bor. O`simlik turlarida nektardonlarning tashqi ko`rinishi juda xilma-xil, tekis, kovarak, botiq, sugalsimon, yostiqsimon, shoxsimon, chuqurcha kosachasimon, ko`rinishda bo`ladi. Ko`pincha nektar ajraladigan to`qimalar tagida maxsus ajratuvchi qavat joylashgan bo`lib, gul o`rnini butun yuzasini o`rab turadi. Malina, olcha, olxo`ri, nektardonlarning shakli,YU soni, joylashishi, har bir tur uchun morfologik belgi bo`lib, xizmat qiladi. Gulda joylashgan nektardonlar chetdan changlanishga asosiy o`rinni egallaydi. Tashqi nektardonlarning esa changlanishda asosiy o`rinni egallaydi. Tashqi nektardonlarning esa changlanishga ahamiyati yo`q. Tipik nektardon odatda epidermis bilan qoplangan hujayralar qatlamidan iborat. Nektardonlar shira ajralgan paytda yaltirab turadi. Nektar suyuqlik tomchi ko`rinishda turlanadi. Uning rangi och, yoki to`q yashil, sarg`ish g`o`za qovoqda qo`ypechakda, zarg`aldoq rangda bo`ladi. Ko`pgina o`simliklarda nektar suyuqligining yig`ilishi uchun tashqi muhitning noqulay sharoitlaridan saqlash uchun moslamalar mavjud. Shunday moslamalardan: ayiqtovon, sedana kabi o`simliklarda nektar yig`iladigan o`simtalar paydo bo`lgan. Netardonlar urug`chi tugunchasi yoki ustunchasi atrofini o`rab turadi. Nektardonlarni o`rab turgan har xil tukchalar nektarni bug`lanib ketishidan saqlaydi. Ular orasidagi yoriqlardan hasharotlar nektar suyuqligini xar tumchalar yordamida surib oladilar.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Fegri K, Van der Peyl L. Osnovo` ekologii opo`leniya. M: Mir, 1982. 2. Kordyum YE.L. Gluhenko G.I. Sitoembriologicheskiye aspekto` problemo` pola pokro`tosemenno`x. Kiyev, Naukovo dumka, 1976. 3. Levina R.YE. Reproduktivnaya biologiya semenno`x rasteniy. M:Nauka, 1981. 4. Poddubnaya-Arnoldi V.A.Sitoembriologiya pokro`tosemmenno`x rasteniy. M:Nauka, 1976. 5. V.K.Pelmenev medonosno`e rasteniya. M.Rosselxoz izdat 1985. 144 b. Jizn rasteniy IV.V.VI t. 1978-1982. 6. M.M.Gluxov Medonosno`e rasteniya M.Kolos. 1974 g. 304 b. 7. Minkov S.G.Medonosno`e rasteniya Kazaxstana. 1976. Alma-Ata Kaynar 300 b. 8. Al.Fedorov. Atlas po opisatelnoy morfologii rasteniy. SH. IV.V. t.t.1985 y. 9. Z.P.Pausheva. Praktikum po sitologii rasteniy M.Kolos.1974. 10. Rabotnov G.A.Fitosenologiya L.LGU.1983 y. 11. A.YE.Vasilbev. Anatomiya morfologiya rasteniy. M.Prosveheniye. 1986 y. 12. Vavilov P.P.Grihenko V.V. Kuznisov B.S.Rasteniyevodstvo. M:Kolos, 1981. 13. Jukovskiy P.M.Botanika. M:Kolos, 1982. 14. Minina YE.G.Smeheniye pola u rasteniy vozdeystviyem faktorov vneshney sredo`. M:Nauka, 1952. 15. Tursunov J.Antekologiya i embriologiya saponinonosno`x gvozdichno`x Sredney Azii. Toshkent, Fan, 1988.

Похожие

O`zbekistondagi dorivor o`simliklar

Gulli o`simliklar tasnifoti

O`simliklar sistematikasiga kirish

Tuban o`simliklar sistematikasi

O`simliklar gistologiyasi asoslari