O`simliklar sistematikasiga kirish - Ботаника - Рефераты

O`simliklar sistematikasiga kirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

www.arxiv.uz Reja : 1. O`simliklar sistematikasining vazifalari. 2. Viruslar va ularning faoliyati. 3. Bakteriyalar va ularning ahamiyati. 4. Suv o`tlar, Zamburug`lar va Lishayniklar haqida tushuncha. 5. Yuksak o`simliklarga umumiy tavsif.

www.arxiv.uz O`simliklar sitematikasi - o`simlik turlarining xilma-xilligini va buning sabablarini o`rganuvchi fan bo`lib, o`z oldiga bir qancha vazifalarni qo`yadi. Shulardan o`simliklarni klassifikasiya qilish va ularning rivojlanish tarixini tiklash asosiy o`rinda turadi. Hozirgi zamon o`simliklar klassifikasiyasi tub ma`nosi bilanfilogenetik sistema asosida tuzilgan. Bufilogenetik sistema o`simliklarning morfogenezi, ichki tuzilishi, indivudial taraqqiyoti, fizologik va bioximik xususiyatlari, geografik tarqalishi, hamda tashqi muhit bilan o`zaro munosabatlarga asoslanadi. Klassifikasiyaning amaliy ahamiyati shundaki, bunda o`simliklarning biror turning xususiyatlari, sifatlari haqidafikr yuritilganda bu turni bir-biriga ma`lum darajada o`xshash boshqa turlardan farq qila bilish imkoniyatiga ega bo`lishi lozim. Hozirgi zamon sistematikasi o`simliklarni puxta o`rganish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi.1. O`simliklarning paydo bo`lishini solishtirish solishtirma morfologik usul. 2. Individual rivojlanishni o`rganish ontogenetik usul. 3. O`tgan geologik davrlarda o`sgan o`simliklar to`g`risidagi ma`lumotlarni yig`ish paleobotanik usul. 4. O`simlik organizmlarining anatomik tuzilishini o`rganish. 5. Har bir o`simlikning tarqalish hududini o`rganish geografik usul. Bulardan tashqari sistematikafani bir qancha boshqa usullardan foyalaniladi. Botanika va agronomiyafani bir umumiy ob`ektni o`rganadi va ularning ish uslublari hamda rivojlanish tarixi o`zaro bog`liqdir. Botanika hamma o`simliklarning turli tumanligini, tuzilishini va rivojlanish qonuniyatlarini, agronomiya esa madaniy o`simliklarni etishtirishni o`rganadi. Har ikkila fanning maqsadi bitta u ham bo`lsa o`simliklardan foydalangan holda insonlarning ularga bo`lgan ehtiyojini to`laroq qondirishdir. Yuqoridagi usullarda o`rganilgan o`simliklar turli guruhlarga bo`linadi. Shu guruhlar taksonomik birliklar yoki sistematik birliklar deyiladi. Hozirgi zamon sistematikasida 6 taksonomik birlik keng qo`llaniladi. 1.Bo`lim-Divisio; 2. Cnif-Classis; 3. Tartib-Ordo;

www.arxiv.uz 4. Oila-Familia; 5. Avlod-Genus; 6. Tur - species O`simliklar olamining xilma xiligini klassifikasiyalashga urinish allaqachon boshlangan. Teofrast (bizning eramizdan oldingi III asrda) o`simliklarni daraxt, buta, butacha, o`tlarga hamda botqoq, ko`l o`simliklari va boshqalarga ajratgan. O`rta asrlarda ham o`simliklar sistematikasi yaratilgan. Bunda o`simliklar olamini gruppalarga ajratishda ular mevasining shakli, urug`ining joylashishi,yoki gul boryo yo`qligi kabi istalgan beligilarini asos qilib olgan edi. Bunday sistemalar su`niy sistemalar deb atalgan. Chunki ular o`simliklarning tasodifiy belgilariga asoslanib, ularning qarindoshlik belgilarini yoki ayrim gruppalar orasidagifarqi amalda ko`rsatib bera olmagan. Shuning uchun o`simliklar sistematikasi rivojlanishidagi muhim davr shved olimi K. Linneyning "O`simliklar sinfi" (1738) degan asari yaratilishi bilan boshlanadi. Linney bu asarida barcha o`simliklar turini 24 sinfga bo`lgan, K. Linney o`simliklar olamini muayyan sinflarga bo`lishda guldagi changchilar sonini va ularning tutashib o`sish usullarini asos qilib oladi va bu bilan o`simliklar klassifikasiyasini birmuncha sodda hamda qulay sistemasini yaratdi. O`simliklarning guruhlarini, o`simliklar olamini, sinf, tartib, turkum, tur, tur xilini ham Linney aniqladi va botanikaga o`simliklarning qisqa ,aniq ta`rifini va ularni nomlashning yagona sistemasini kiritdi. Biror o`simlikni aniqlash uchun, albatta Linneyning qo`sh(binar) nomenklaturasidan foydalaniladi. Bu nomenklaturaga asosan o`simlikning har bir turi ikkita so`z bilan nomlanadi. Bunda birinchi so`z o`simlikning biror turkumga mansubligini ifodalaydi. Ikkala nom (turkum va tur) lotin tilida yoziladi, ulardan keyin shu o`simlikning ta`riflagan muallifning nomi qisqartirib yozib qo`yiladi. Masalan;"bug`doy" turkumiga bir qancha bug`doy turlari kiradi qattiq bug`doy - Triticum durum, yumshoq bug`doy - Triticum aestivum, Pol`skiy bug`doyni - Triticum polonicum, deb atash kerak. O`simliklar olamini turli tumanligini sistematikada ikkita katta bo`limga tuban yoki tallomli va yuksak barg poyali

www.arxiv.uz o`smliklarga bo`linadi. Tuban o`simliklar: Botakanikaning suv o`tlarini o`rganadigan bo`limi al`galaogiya deb ataladi. Suv o`tlari xlorofilli o`simliklar bo`lib unda varaqalar yoki tallomlar bordir: bu varaq (tallom) murakkab o`simlikdagi organlar vazifasini o`taydi. Suv o`tlari dengiz, ko`l, hovuz va botqoqliklarda o`sadi. Shuningdek, ularni zax erlarda sernam daraxt po`stlog`ida ham uchratish mumkin. Bu o`tlar tuproq betidagina emas, balki ularning ustki qatlamlarida ham o`sadi. Suv o`tlari - bir hujayrali va ko`p hujayrali organizmlardir. Bular har xil kattalikda bo`ladi, tabiatda suv o`tlarning ahamiyati juda katta : bu o`tlar suvni va havoni kislorod bilan boyitib turadi hamda o`zida organik moddalar to`playdi. Bir hujayrali mikroskopik suv o`tlari gruppasini ko`paytirish va bulardan farmosevtik sanoati uchun xom-ashyo hamda baliqlarga va chorva mollariga ovqat sifatidagina emas, balki inson oziq-ovqati maxsuloti sifatida ishlatish jihatidan ham katta ahaimyatga ega. Ovqat sifatidafoydalanish uchun xlorella, ssenedesmus kabi yashil protokok suv o`tlari ayniqsa muhimdir, bu suv o`tlarni maxsus sharoit yaratib, tez ko`paytirish mumkin. Tuban o`simlliklar hozirgi zamon klassifikasiyasi bo`yicha quyidagi bo`limlarga bo`linadi: Hujayra tuzilishigacha bo`lgan kichik o`simliklar - Procytobionta, Viruslar - Virophyta Shakllangan yadroga ega bo`lmagan tallofitlar - Thallobionta procariota: Bakteriyalar - Bacteriophyta. Ko`k yashil suv o`tlar - Syanophyta. Yadroli tallofitlar - Thallobionta eucariota. А) Sariq suv o`tlar - Shrysophyta, Б)Sariq - yashil suv o`tlari - Xanthophyta В) Diatom suv o`tlari - Diatomophyta Д)Qo`ng`ir suv o`tlari - Phaeophyta Е) Qizil suv o`tlar - Rhodophyta Ж)Lishayniklar - Lichenophyta Plastidasiz tallofitlar - Thallobionta aplastidae Zamburug`lar - Mucophytayoki Fungi,

www.arxiv.uz Miksomisetlaryoki shilmshiqlar - Myxophyta Viruslar- Virophyta bo`lim. Viruslar (yunoncha "Virus"-zahar) yuqumli kasalliklarga sabab bo`ladigan ul`tramikroskopik tanachalardir. Ular tayoqcha, shar, ipsimon, bukilgan shakllarda bo`ladi. Viruslarni birinchi bo`lib 1892 yilda rus olimi D.I. Ivanovskiy tamaki o`simligining mozayika kasalligini o`rganishda kashf qilgan. Mayda ul`tramikroskop tuzilishga ega bo`lgan viruslarning o`rtacha kattaligi 450 - 500 Nm iborat. Qoramollarda oqsil kasalligini tarqatuvchi viruslarning kattaligi 20 nm dir. Viruslarning asosiy xususiyatlaridan yana biri ular o`z tiriklik xususiyatini tirik organizmlarda saqlay olishidir. Viruslarga mikroorganizmlarning parazitlari faglari ham kiradi fagalar (yunoncha "fagus"-emuruvchi, yutuvchi) mikroorganizmlarni yemuruvchi viruslardir. Ular meditsinada har xil yuqumli kasalliklarga qarshi kurashda foydalanish mumkin. Viruslarga tuzilishi jihatidan yaqin bo`lgan mikroorganizmlarga ; rikkesiyalar ham kiradi, ular odam va hayvonlar hujayrasida yashaydigan parazitlardir. Bu parzitlarning shakli gantelsimon yoki sharsmondir. Kishilarda tif(terilama) kasalligini tug`diruvchi rikkesiya provocheka - Riccettsia prova zekii vakili odam biti bilan simbioz yashaydi va yuqumli kasalliklarni tarqatadi. Bakteriyalar - Bakteriaphyta Bakteriyalarning 3000 ga yaqin turi bor. Bular bir hujayrali, ipsimon, yoki ipsimon shoxlangan koloniyali organizmlardir. Ko`pchilik bakteriyalar tabiatda juda keng tarqalgan. Ular tuproq, suv, o`simlik tanasi hayvon tanasida atmosferada ko`p uchraydi. Masalan: qishda shahar havosida 1 m3 da 4,5 mingga yaqin bakteriya aniqlangan, yozda esa 10 - 25 mingni tashkil qilgan. Qaynatilgan kartoshka, non, go`shtda tez rivojlanadigan Bacillus prodigiosus ning kattaligi 0,0008 mm ni tashkil qiladi. Bakteriyalar hujayrasi shakliga qarab, 1. Sharsimon - kokklar, 2. Tayoqchasimon - Basililar, 3. Bukilgan - spirillar bo`ladi.

www.arxiv.uz Dukkakdoshlar oilasi vakillarida ildiz tuganak hosil qiluvchi bakteriyalardan-Rhizobin radicicolo, bacteria radicicola yashaydi. Bakteriyalarsiz tabiatda modda almashinuvi kuzatilmaydi. O`simlik va hayvon qoldiqlarining chirishida ,turli bakteriyalar ishtirok etib qo`lonsa hidli gazlar hosil bo`ladi. Azotsiz organik moddalarning bakteriyalar faoliyati natijasida parchalanishi achish deyiladi. 1. Sut kislotali achish - Lactobacterium acidophilum va boshqa bakteriyalar faoliyati natijasida sodir bo`ladi. Hosil bo`lgan sut kislotasi oziq-ovqat maxsulotlarini uzoq muddat saqlashga xizmat qiladi. 2. Moy kislotali achish- clostridium pasteurianum 3. Sirka kislotali achish- Acetobacter aceti. 4. Pektin moddalarini achishi- Slostridum pertinovorum. Hozigi vaqtda bakteriya va aktiomisentlarning yanada roli oshmoqda chunki meditsina, veternariyada va chorvachilikda qo`llanilayotgan antiboitik-lar, aminokislotalr, vitaminlar olishda ularning ahamiyati katta, ular-ning qo`llanishi esa chorvachilik mahsulotlarini oshishiga sabab bo`lmoqda. Bacillus thuringiensis (endobakterin, dendrobasellin) prepartlari o`simliklarni zararli hasharotlarga qarshi ishlatilsa tuganak bakteriyalari preparatlari (azot bakterin, nitrogin) o`g`it sifatida qo`llaniladi. Bakteriyalarning zararli tomoni ham bor. Masalan: oziq-ovqat mahsulotlarining ko`plab buzilishiga bakteriyalar sababchidir. Misol uchun Clostridium botulinum botilizum taksoni go`sht, baliq, konserva mahsulotlarining buzilishiga olib keladi. Nitro taksin botulazimining 1 gr moddasi 60 mlrd. sichqoni (1200000 tonna tirik vazni) o`ldiradi. Algalogiya - suv o`tlari xlorofilli o`simlik bo`lib, undafaqat (varaqa) tallomlar bordir. Suv o`tlar ko`l, daryo, hovuz dengizlarda uchiraydi, botqoqlarda ariq, ko`lmak suvlarda, zax erlarda, ho`l tosh ustida, tuproq ustida emas, uning ustki qatlamida ham uchraydi. Suv o`tlari avtotrof organizmlardir, xlorofilga ega bo`lgani uchun suvda erkin yoki birikkan holdagi korbonat angidriddan CO2 yorug`likda uglerodni o`zlashtiradi.

www.arxiv.uz Hujayra po`sti sellyulozadan, bazan shilimshiqlanuvchi pektin moddadan iborat Xromotofor - yuksak o`simliklardagi xlorofill donachalari kabi vazifani o`taydi,fotosintezga yordam beradi. Xromotofor - xlorofil va boshqa pigmenlar bilan to`yingan, rangsiz oqsil moddadan iborat, xromotoforda pirenoidlar zichlashgan oqsil tanachalar bor, uning tevaragida kraxmal to`playdi. Suv o`tlarida vakuola yaxshi rivojlangan. Hujayra shirasida -qand, oshlovchi modda, organik kislota, tuzlar, oksalat, shavel kislota kalsiy, sulfat yig`iladi. Suv o`tlaryorug`likdan tashqari temperaturaga ham muhtoj, masalan; Sovuq suvli dengizlarda Laminariya va fukus, tropik joylarda, sovuq suvli dengizlarda sargassum va makrosist deb ataladigan suv o`tlar yashaydi, qutblarda qor muz eriyotgan joylarda sovuqqa chidamli suv o`tlari o`sadi, moviy yashil tusga kiradi. Aksincha boshqa moviy yashil suv o`tlar 69o S darajada bo`lgan issiq buloqlarda yashaydi. Ko`l va dengizlarda mayda suv o`tlari son - sanoqsiz planktonlar tarkibiga kiradi. Plankton suvda qalqib yuradigan hayvon va o`simlik organizmlar yig`indisi, suvning tiniqligi yorug`likning kirib borishiga qarab suv o`tlar suvda har - xil chuqurlikda 100-200 metr chuqurlikda ham yashaydi. Ba`zi suv o`tlar suv betida suzib yurib fitoplankton hosil qiladi, ba`zilari suv tagiga cho`kib, o`simlik hayvon organizmlar to`dasini bentos hosil qiladi. Suv o`tlarida otalik va onalik hujayrasining qo`shilishi uch xil Izogamiya - "izos" o`xshash "gameyn"- qo`shilish. Geterogamiya-getrom-har xil otalik gameta kichik, onalik gameta kattaroq bo`ladi ikkalasi xarakatchan. Oogamiya - oon - tuxum, urg`ochi tuxum hujayra yirik harakatsiz, erkak jinsiy hujayra xarakatchan bo`ladi. Suv o`tlarini 20.000 minga yaqin turi bo`lib 5 ta sinfga bo`linadi Sariq - yashil suv o`tlar Ko`k - yashil suv o`tlar

www.arxiv.uz Yashil suv o`tlar Diatom suv o`tlar Qo`ng`ir suv o`tlaor Qizil suv o`tlar Fungi - zamburug`lar - tallofit, xlorofilsiz, getrotrof o`simlik ya`ni tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi, saprofit zamburug`lar o`lik organik substratlarga o`rnashib oladi. Miselliy bo`linish yo`li bilan vegetativ ko`payadi. Achitqi zamburug`i kurtaklanadi, hamda vegetativ urchiydi, jinsiz urchish sporalar yordami bilan bo`ladi. Jinsiy jarayonda 2 ta hujayra ichidagi hamma narsalarning bir-biri bilan aralashib ketishi natijasida zigota hosil bo`ladi. Zamburug`lar evolyusion prosessda suv o`tlaridan paydo bo`lgan, ba`zi bir zamburug`lar oddiy xlorofilsiz xivchinli organizmlardan kelib chiqqan. Zamburug`lar 5 ta sinfga bo`linadi. 1. Arximisetlar-Archimycetes; 2 fikomisetlar –Phycomycetes; 3 Askomisetlar -Ascomycetes; 4 Bazidiomisetlar –Basidiomycets; 5 Takomillashmagan zamburug`lar -Tungi impefecti Arximisetlar - karam ko`chatida qora bo`g`iz kasalligiga yo`liqtiradi. Ol`pidiy zamburug`i (olpidium brassicae) Oomisetlarga - saprolegiya (Saprolegia) suvlarda balchiqlarda o`laksalarda baliq tuxumlarida parazit yashaydi. Masalan; suvga tashlangan pashsha o`laksasi bir necha kundan keyin oq momiq miselliy bilan qoplanadi. Rizoid yordamida hasharot tanasiga yopishadi. Anteridiy bilan tuxum hujayra qo`shilib oogoniyni hosil qiladi. Oosporaga aylanadi va jinsiy ko`payadi. Fitoftora (Phytophtora infesans) kartoshkada chirish kasalligini keltirib chiqaradi Amerkadan kelgan. Zigomisetlarga Mukor (Mucor mucedo) oq mog`ol ;Oliy zamburug`lar;Xaltali zamburug`lar; Pinisillni mog`ol -aspergil (Aspergillius) ; Siyox zamburug`i - penisill (Penicillium); Un Shudring Qoramug` (Claviceps

www.arxiv.uz purpurea); Bazidial zamburug`lar; Qora kuya; Zang zamburug`i zirk bargida - piknidiya deb ataladi. Lishayniklar - (Lichenes) Lishayniklar joy tanlamaydi, toshlar, quruq erlarda, daraxt po`stlog`ida daraxt tanalarida o`sadi. Ular shimolda ko`p o`sadi, varaqalarning tashqi ko`rinishidan quyidagicha bo`lishi mumkin 1 Butasimonlar, Islandiya moxi-(getraria islandica) Bug`i moxi -(Gladonia rangiferina) Soqolli lishaynik- (Usneabarbata) 2 Bargsimon, masalan parmeliya -(Parmelia) devor lishaynigi-(Xanthoria parietina) 3 Ko`piksimonyozuv lishayniklari -(Graphis scripta) 4 Shillimshiqsimon kollema (Collema) 5.Mavzu bo`yicha savollar. 1.O`simliklar sistematikasiga tushuncha. 2.Taksanomik birliklar nima? 3.K.Linneyning o`simliklar sistematikasiga qo`shgan hissasi? 4.Viruslar ,bakteriyalarga tavsif. 5.Suv o`tlari haqida tushuncha. 6.Zamburug` va lishayniklarga umumiy tushuncha bering.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Аndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 . 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. Аtаbаevа H. - Dаlа ekinlаrini qo`shib ekish T.TаshGАU - 1998 4. Аbdukаrimov D vа boshqаlаr - Dehqonchilik аsoslаri vа yem-xаshаk yetishtirish T.Mehnаt 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. Dаlаkьyan V, Аsаnov R, Kim L - Kormа Uzbekistаnа-T.Mexnаt.1986 8. Кursanov. V. A. Кamarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Prаkticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispolьzovаniya prirodnix kormovo`x ugodiy аridno`x rаyonov strаno` M.V.O. Аgrpromizdаt 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M.Аgropromizdаt 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976. 13. Skoblin G.S. i Skoblinа V.I. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo M. Аgropromizdаt, 1988. 14. Sprаvochnik po kormoproizvodstvu M. Аgropromizdаt 1985 15. Ten. А. G. - Kormoproizvodstvo M. Kolos 1982. 16. Tyuldyukov V - Prаktikum po lugovomu kormoproizvodstvu - M. Kolos 1986 17. Hamdamov I, Shukrullaev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 18. Hamidov “O`simliklar geografiyasi” “O`qituvchi” T.: 1984. 19. www.ziyonet.uz

Похожие

O`simliklar sistematikasiga kirish. Viruslar, bakteriyalar

O`simliklar morfologiyasiga kirish va asosiy qonuniyatlari

O`simliklar ekologiyasiga kirish. Ekologik omillar haqida tushuncha

Asalshirali o`simliklar

O`zbekistondagi dorivor o`simliklar