O‘zbekistonda o‘simliklar sitoembriologiyasi fanining qisqacha rivojlanish tarixi - Ботаника - Рефераты

O‘zbekistonda o‘simliklar sitoembriologiyasi fanining qisqacha rivojlanish tarixi

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

46 KB

O‘zbekistonda o‘simliklar sitoembriologiyasi fanining qisqacha rivojlanish tarixi O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston hududida o‘sayotgan yopiq urug‘li o‘simliklar sitoembriologiyasi bo‘yicha ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlari monografiya, risola, darslik, o‘quv qo‘llanma, nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarida o‘z akasini topgan. Dastlab 1920 yilda o‘simlik turlarining anatomik va embriologik tuzilishi yo‘nalishida P.A.Baranov rahbarligida ilmiy izlanishlar olib borilgan. 1925 yilda bu yo‘nalish mustaqil holda mikroskopik tadqiqot usullaridan foydalanilgan holatda, tuban o‘simliklar va gulli o‘simliklar ontogenezini o‘rganish yo‘nalishida ilmiy izlanishlar amalga oshirilgan bo‘lib, Markaziy Osiyoda ushbu yo‘nalishda dastlabki anatomik va embriologik tadqiqotlar amalga oshirilgan markazlardan biri sifatida qayd qilingan. O‘simliklar sitoembriologiyasi yo‘nalishida gulli o‘simliklar onalik gametofitlarini evolyutsiyasini o‘rganishda va rivojlantirishda P.A.Baranov samarali izlanishlar olib borgan. Shuningdek, uzum o‘simligi gullari evolyutsiyasi, ularning turli tipdagi sterilligi, kleystogamiya tavsiflari P.A.Baranov, I.A.Raykovalar tomonidan o‘rganilgan. G‘o‘za o‘simligining morfologik-anatomik va embriologik xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha yirik tadqiqotlar amalga oshirilgan. Bu yo‘nalishdagi ishlarning dastlabki bosqichi g‘o‘zaning tuzilishi va rivojlanishi bo‘yicha "Atlas" tuzib chiqilishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu atlas P.A.Baranov va A.M.Maltsev tahriri ostida 1937 yilda ingliz, rus va o‘zbek tilida nashrdan chiqarilgan. P.A.Baranov tomonidan sitologiya, embriologiya, potologik va etalogik anatomiya, strukturalar ontogenezi o‘quv qullanma va darsliklar nashr qilgan. 1950 yillarda I.A.Raykova Pomir biologik stansiyasi tashkilotchisi va Markaziy Osiyo bo‘yicha uyushtirilgan ko‘plab ekspeditsiyalar rahbari sifatida

qayd qilinadi. Pomir tog‘larida cho‘l biotsenozlarining kelib chiqishi, dinamikasi va evolyutsiyasida, organizmlar hayotida noqulay haroratning roli, madaniy biotsenozlarni yuqori tog‘ sharoitida yaratish masalalari ishlab chiqqan bo‘lib, uning 82 ilmiy ishini 49 tasi Pomir hududiga bag‘ishlangan. Pomir tog‘ining Muzqol tizmalari janubiy-sharqiy qismi uning nomi bilan nomlangan. Shuningdek I.A.Raykova g‘o‘za genetikasi rivojlanishi yo‘nalishida izlanishlar olib borgan. P.A.Baranov va I.A.Raykova tomonidan o‘simlikshunoslik yo‘nalishida ham tadqiqotlar olib borilgan. 1961 yilda L.A.Raykova tomonidan ontogenetik usullar asosida ilmiy izlanishlar yo‘lga qo‘yilgan. 1960 yillarda I.D.Romanov tomonidan amalga oshirilgan izlanishlar natijasida gulli o‘simliklar murtak xaltasini rivojlanish tiplari aniqlangan, bu tiplarning evolyutsiyasi va filogenetik ko‘rinishi tavsiflab berilganligi uning bir qator ishlarida o‘z aksini topgan. Palinologiya fani yo‘nalishida I.D.Romanov rahbarligida g‘alladoshlar oilasi vakillarining gul changi morfologiyasi va ebriologiyasi o‘rganishga doir tadqiqotlar amalga oshirilgan va monografiya nashr qilingan. 1950 yildan boshlab esa genetik mutaxassis – P.B.Azizov, o‘simlikshunos – A.I.Belov, N.V.Kovalev, seleksioner – A.L.Avtonomov, genetik – F.M.Mauyer kabilar ish olib borishgan. F.M.Mauyer “G‘o‘zaning kelib chiqishi va sistematikasi” nomli monografiya muallifi hisoblanadi. Uning g‘o‘za o‘simligida olib borgan tadqiqotlari g‘o‘za seleksiyasi maqsadlarida boshlang‘ich material yaratish yo‘nalishida davom ettirilgan. Bunda mikroskopiya usulida boshlang‘ich g‘o‘za materiali gibridlarining changlanishi, urug‘lanishi, murtak va endosperimning rivojlanishi yo‘nalishlarida izlanishlar olib borilgan. Bu tadqiqotlarda chatishmaslik masalasi, o‘simlik turlarida chang morfologiyasi, mikrofenologiya, yillik rivojlanish sikli, gibridlash va gibrid o‘simliklar turlarining introduksiyasi yo‘nalishlarini rivojlantirgan. Z.M.Pashenko O‘zbekistonning eng yirik embriolog olimalaridan biri hisoblanib g‘o‘zaning changlanishi, urug‘lanishi va mbrionogenezdagi

rivojlanshiga radiatsiyaning ta’sirini o‘rganish yo‘nalishida tadqiqotlar olib borgan. G‘o‘za endospermini mitotik bo‘linishida mitozning to‘lqinsimon rivojlanishini yoritib bergan. O‘zbekiston FA Batanika institutida 1962 yili akademik J.K.Saidov tashabbusi bilan “Anatomiya va sitoembriologiya” laboratoriyasi strukturaviy birlik sifatida tashkil etilgan. 53 yil mobaynida laboratoriyada anatom va embriologlarning 4 avlodi ishlagan. Birinchi avlod: akademik J.K.Saidov, b.f.n., S.Y.Rojanovskiy, V.I.Konicheva, A.U.Ubaydullayev, A.D.Nesmeyanova, B.N.Niyozovlarning asosiy ilmiy yo‘nalishlari ekologik anatomiya va ekologik embriologiyadan iborat bo‘lgan. Bu esa – cho‘l mintaqasi asosiy fitomeliorantlari va xom-ashyobop o‘simliklarning amaliy hududiy vazifalarini hal etishga katta yordam bergan. J.K.Saidovning cho‘l yaylovlari fitomelioratsiyasiga bag‘ishlangan ilmiy ishlanmalari uchun Sobiq Ittifoq Davlat mukofoti bilan taqdirlangan (1981). Akademik J.K.Saidov va laboratoriya faxriylari rahbarligi ostida ikkinchi – avlod shakllangan. S.A.Payziyeva, A.A.Butnik, R.N.Nigmanova, J.Y.Tursunov, L.A.Shamsuvaliyeva, S.Alimuxamedova, A.A.Ashurmetov, Y.N.Kalyagin, X.K.Karshibayev, B.Normatovlar tomonidan o‘simliklarning o‘zi o‘sadigan tabiiy sharoitda morfologik, anatomik, embriologik tadqiqotlar olib borganlar. Bunda Qizilqum cho‘l stansiyasi tajriba maydoni bo‘lib xizmat qilgan. Shu davrda anatom va embriologlarning uchinchi avlodi shakllandi. T.YE.Matyunina, U.N.Japakova, K.A.Galimova, T.Saidova, M.X.Bogdasarova, A.T.Abdullayeva, S.Yengalichevalar faoliyat olib bordi. Laboratoriyada turli yo‘nalishlar paydo bo‘ldi va ajralib chiqdi: sitologiya (T.Boyqobilov), genetika (S.Atakuziyev), in vitro ekmasi (YE.M.Erkkenova, D.Atajanov), elektron mikroskopiya (T.YE.Matyunina), karpologiya (U.N.Japakova). Caryophyllaceae, Chenopodiaceae, Polygonaceae, Fabaceae va boshqa oila vakillarining diagnostik belgilari va moslanish strategiyasi, urug‘ mahsuldorligi ko‘rsatkichini pastligi bilan bog‘liq bo‘lgan generativ jarayonning xususiyatlari, meva strukturasi va urug‘ unish biologiyasi, sho‘rlanish tipi va

me’yorining o‘simlikning o‘sish va rivojlanishiga hamda anatomik tuzilishiga ta’siri chuqur o‘rganilgan. A.A.Butnik «Adaptatsiya anatomicheskogo stroyeniya sem. Chenopodiaceae Vent k aridnim usloviyam» (1984), D.Y.Tursunov «Biologiya sveteniya i embriologiya saponinonosnix vidov sem. Caryophyllaceae Sredney Azii» (1986), A.A.Ashurmetov «Reproduktivnaya biologiya vidov rodov Glycyrrhiza L., Meristotropis Fisch. yet Mey. i Alhagi Gagneb» (1987), L.A.Shamsuvaliyeva «Formirovaniye strukturi vegetativnix i generativnix organov vidov rodov Glycyrrhiza L. i Meristotropis Fisch. yet Mey. v ontogeneze rasteniy i v svyazi s galofaktorom» (1999); X.K.Karshibayev «Semennoye razmnojeniye bobovix v aridnix usloviyax Uzbekistana» (2001) mavzuidagi doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi. J.Tursunov (1986) O‘rta Osiyoda keng tarqalgan, tarkibida saponin moddasi tutuvchi chinniguldoshlar oilasiga mansub Acanthophyllum turkumining 13 turini, Gypsophila turkumidan G.Paniculata, G.perfoliata hamda Saponaria officinalis turkumlari turlarini reproduktiv a’zolarining rivojlanish jarayonlarini batafsil o‘rgangan. O‘simliklarning rivojlanish jarayonlariga ekstermal sharoitning ta’siri, uning gullash, changlanish, urug‘lanish, murtak va endospermning embriologik jarayonlarini sodir bo‘lishi, shuningdek, urug‘ hosil bo‘lishi va uning mahsuldorligi haqida batafsil ma’lumotlarni keltirilgan. Olib borilgan tadqiqotlar tur o‘simliklarining sistematik va filogenetik rivojlanishdagi aloqadorligini ham tahlil etgan. Gypsophila, Acanthophyllum, Allochrusa turkumlarida jins tipi turlichaligi, erkak va urg‘ochi bepushtlik mexanizmlari o‘rganilgan. Megasporogenez, onalik gametofitni rivojlanishi, urug‘chi va changchi gullarda ikki jinsli gullardagi kabi sodir bo‘lishi, urug‘chi gullarni yuzaga kelishi ikki jinsli guldagi androtseyning asta-sekin sterillanishi bilan ro‘y berishligini aniqlagan. Ksenogamiya, qisman geytenogamiya tarzda o‘tib, Saponaria turkumida changlanish qat’iy biotik-anemofiliya tarzda ro‘y berishini kuzatilgan. Morfologik, embiriologik, karpologik tahlillar Gypsophila va Saponaria turkumlarining o‘zaro yaqinligi, ko‘plab belgilarga ko‘ra Acanthophyllum glandulosum turini

Gypsophila turkumiga o‘tkazish lozimligini ta’kidlagan. Acanthophyllum va Allochrusa turkumlari mustaqilligi, Acanthophyllum turkumining evolyutsiyasi urg‘ochi arxesporiyning ko‘p hujayralidan bir hujayrali tomon yo‘nalganligini aniqlagan. O‘rganilgan o‘simliklarda vegetativ va generativ organlarning shakllanishi Acanthophyllum va Allochrusa turkumlarida kseromorf omillarning ta’sirida o‘ziga xos moslashuv belgilari hosil bo‘lganligini yoritib bergan va ilmiy monografiya yaratgan. O.Ashurmetov (1987) o‘zining yuksak darajadagi fundamental tadqiqotlari bilan botanika va biologiya fanining ravnaqiga katta hissa qo‘shgan olim. O‘simliklar genofondini saqlash, o‘simliklarning yashash sharoitiga struktural, embrional va antekologik moslanish jarayonlarining borishini o‘rganish, o‘simliklar reproduktiv biologiyasi, adaptatsiya strategiyasi va evolyutsiyasi bilan bog‘liq holda olib borish, natijada Markaziy Osiyo o‘simliklarining reproduktiv organlarining evolyutsion shakllanish qonuniyatlarini yaratgan, o‘simliklarda kam urug‘ hosil bo‘lish sabablarini o‘rganib, mahsuldorlikni oshirish tomonlarini ko‘rsatib bergan. Botanika fanidagi bu xizmatlari uchun 1998 yilda xalqaro «Reproduktiv biologiya va embriologiya» assotsiatsiyasi hamda Rossiya FA va Rossiya botaniklar jamiyati tomonidan ta’sis etilgan S.G.Navashin medali bilan mukofotlangan. Oliy o‘quv yurtlarida foydalanish uchun «O‘simliklar anatomiyasi va morfologiyasi» (1991), «Biologiya fanidan test sinov savollari» (1994), «Biologiya atamalarining ruscha-o‘zbekcha qisqacha lug‘ati» (1995), «O‘simliklar reproduktiv biologiyasi» (1999-2004), «Poliz ekinlari biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi» (2000), «O‘simliklar embriologiyasi» (2002), «O‘simliklar ko‘payish biologiyasi» (2003) kabi qator darslik va o‘quv qo‘llanmalari chop etgan. V.P.Pechenitsin (2008) tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra Litiaceae oilasining Lilioideae kenja oilasiga mansub Tulipa turkumida 43 tur o‘simliklarining otalik va onalik generativ organlarining rivojlanishi va ularning tiplarini atroflicha yoritib berilgan.

V.P.Pechenitsin megaspora yadrolarini joylashish xususiyatlari, murtak xaltani rivojlanishidagi me’yoriy holatdan chetga chiqish, qo‘sh urug‘lanish jarayonlarini har tamonlama o‘rganib, turlararo durugaylashda va duragaylardagi qo‘sh urug‘lanish va erta embriogenez jarayonlari, murtak xaltaning rivojlanish tiplari talqin etilib ularning o‘zaro aloqadorligi to‘g‘risida o‘z fikrlarini yangicha qarash bilan bayon etgan. Tilipa-turkumiga mansub o‘simliklarning qiyosiy va tadqiqiy o‘rganish natijasida xususiy tomonlari bilan bir qatorda lolalarni ekspremental sharoitda morfogenezning dastlabki davridagi rivojlanish qonuniyatlari, Tilipa turkumi o‘simliklaridagi morfogenetik gradiyent, havo haroratining pastligi, marfogenezni ro‘y berishida qonuniy tarzdagi o‘zgarishlar bilan ro‘y berishi, Leiostemones, Erioste mones kenja turkumi turlarida morfologik qonuniyatlarini tadqiq etgan. X.Q.Qarshiboyev (2001) O‘zbekistonning qurg‘oqchil hududlarida keng tarqalgan dukkakdoshlardan Vexibia, Trigonella, Melilotus, Medicago, Trifolium, Psoralea, Halimodendron, Astragalus, Glycyrrhiza, Meristo-tropis, Onobrychis, Alhagi va Vicia turkumlariga tegishli 40 ta turni ypyg‘ yordamida ko‘payishining o‘ziga xos tomonlarini yoritib bergan. Ko‘p yillik turlar o‘zaro bir-biridan urug‘ yordamida ko‘payishi, asosiy ko‘rsatgichlari bo‘lgan reproduktiv strategiyasi, reproduktiv ko‘rsatgichlari hajmi, disseminatsiya tiplari, qattiq urug‘lar miqdori, unuvchanligi va urug‘dan hosil bo‘lgan naslning omon qolishi, urug‘ bankini yangilanishi kabilar bilan yaqqol farqlanishi, gullash poya va tupgullarda akropetal ravishda amalga oshishi, o‘ziga xos tuzilishi va ochilish mexanizmi, ularning chetdan changlanishga moslashganligi, zahira variant sifatida avtofiliyaning kuzatilishi, chang donalari va urug‘kurtaklarni fertilligini ancha yuqoriligi, lekin tuproq sho‘rlanishi judayam salbiy ta’sir etishi, urug‘ mahsuldorligi, o‘simliklar o‘sish joyi, yoshi, ob-havo va edafik faktorlar ta’sirida o‘zgarishini o‘rgangan. M.A.Mirkomilov (1977) Allium turkumiga kiruvchi (Molium Don seksiyasi) A.Karatakensez Rgl, A.Allatenense B.Fedtsch, A.Tetissovir Rgl, A.Senubertii ZUCC tur o‘simliklaridagi mikrosporogenezligini aniqlagan.

O‘rganilgan barcha turlarda yetilgan urug‘kurtak tenuinutselyat, ikki integumentli, amfitrop, onalik gametofit Allium tipdan iborat. Murtak rivojlanishi Onagrad tipida amalga oshishi, endosperm nuklear tipda bo‘lishligini, shuningdek, 2 turda poliembrioniya ro‘y berishi mumkinligini aniqlagan. B.Normatov (1988) tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra bir yillik esparsetlarning gullash biologiyasi va changlanish jarayoni, urug‘chi va chang donachalarini hayotchangligi, otalik va onalik generativ organlarini sitoembriologiyasiga doir tadqiqotlar natijasini sistematika va urug‘chilik sohasidagi tadqiqotlari orqali yoritib bergan.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O‘qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O‘qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O‘simliklar sistematikasi” I II bob. “O‘qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O‘simliklar geografiyasi” “O‘qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O‘rta Osiyo o‘simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O‘zbekiston o‘simliklari”, “O‘qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

O’simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi

O`simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi

Gulli o`simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi

O‘simliklar embrologiyasi fanining predmeti, metodlari va ahamiyati

Tabiatshunoslikni o'qitish metodikasi fanining qisqacha tarixi__2