O‘simliklar embrologiyasi fanining predmeti, metodlari va ahamiyati - Ботаника - Рефераты

O‘simliklar embrologiyasi fanining predmeti, metodlari va ahamiyati

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

58 KB

O‘simliklar embrologiyasi fanining predmeti, metodlari va ahamiyati Reja: 1. Umumiy embriologiya 2. Xususiy sitoembriologiya 3. Qiyosiy sitoembriologiya 4. Qishloq xo‘jalik sitoembriologiya 5. O‘simliklar sitoembriologiyasini boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Yopiq urug‘li o‘simliklarni o‘rganishda embriologiya va sitologiya tarmoqlari bir-biri bilan shu qadar bog‘lanib ketganki endi bu tarmoqlarni umumlashtirib sitoembriologiya deb aytish mumkin. Shuning uchun ushbu qo‘llanma o‘simliklar sitoembriologiyasi deb nomlangan. Gulli o‘simliklar sitoembriologiyasi– antekologiya fani bilan chambarchas bog‘liq holda, o‘simliklar dunyosining ko‘payish qonuniyatlarini o‘rganadi. Sitoembriologiyao‘simliklarda jinsiy hujayralarning rivojlanishi, otalanish jarayoni murtak va endosperma taraqqiyoti bilan bir qatorda urug‘ va mevaninig hosil bo‘lishini ham o‘rganuvchi botanikaning alohida shakllangan fan tarmog‘i hisoblanadi. Shu sababli o‘simliklar sitoembriologiyasi fanini o‘rganish natijasida olingan nazariy ma’lumotlar qishloq xo‘jaligida madaniy o‘simliklar hosildorligini oshirishdagi ahamiyati beqiyosdir. Ushbu fanning maqsadi gulli o‘simliklar dunyosida urug‘ hosil bo‘lish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan embrional taraqqiyot va rivojlanish jarayonlarining qonuniyatlarini o‘rganishdan iborat. O‘simliklar sitoembriologiyasi tarixiy taraqqiyotda jinsiy a’zolarning taraqqiy etishi, jinsiy jarayon natijasida murtak, endosperm va shu kabilarning shakllanishini o‘rganish natijasida yuzaga kelgan. U sporogenez, gametofit va gametalarni shakllanishi, changlanish va urug‘lanish, murtak, endosperm va urug‘dagi boshqa elementlarni hosil bo‘lishi bo‘yicha keng qamrovli masalalarni o‘z ichiga oladi. Yuksak o‘simliklar sitologiyasi va embriologiyasi haqidagi dastlabki ma’lumotlar XVII asrning oxirida, asosan Yevropa mamlakatlarining botaniklari tomonidan boshlanib, mustaqil ilmiy yo‘nalishga ega bo‘lgan fan sifatida XIX asrning ikkinchi yarmida shakllangan. O‘simliklar sitoembriologiyasini o‘rganishda uzoq muddat davomida qo‘llanilgan uslub bu – morfologik tavsiflashdir. XX asrning boshlariga kelib, uni o‘rniga qiyoslash, undan keyin eksperimental uslub rivojlangan. O‘simliklar sitoembriologiyasini o‘rganish bo‘yicha keng qamrovli ilmiy-tadqiqotlar o‘tgan asrning 60 yillarida boshlangan. Bu davrga kelib o‘simliklarning sitoembriologiyasi chuqur tadqiq etildi. Elektron mikroskopdan foydalanish, biokimyoviy, biofizikaviy, sitokimyoviy,

avtoradiografiya uslublari tadbiq etila boshlandi. Bu uslublardan to‘qima va hujayralarni o‘simlikdan ajratib olib, ularni laboratoriya sharoitida sun’iy oziqada o‘stirishda qo‘llanildi. Shu bilan birga embriologiya bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarning natijalarini unga turdosh fanlar bilan qiyoslab baho berishdagi nuqtai nazarlar ijobiy va ijodiy tomonga o‘zgardi. Sitologiya, fiziologiya, biokimyo, genetika va molekulyar genetikada qo‘llaniladigan uslublar, bu sohalarda erishilgan yangiliklar, yutuqlar asosida umumiy izlanishlar yo‘lga qo‘yildi. Bu ishlardan foydalangan holda o‘simliklar sitoembriologiyasini tadqiq etishda, yangi yo‘nalishlar shakllandi. Shuni oldindan ta’kidlashimiz joizki, hozirgi kunga kelib o‘simliklar sitoembriologiyasi bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar natijasida ko‘plab tarmoqlar yuzaga kelgan. Hozirda ular tobora chuqurroq darajada o‘rganilmoqda. O‘simliklar sitoembriologiyasi borasida olib borilayotgan barcha tadqiqotlarning tarmoq yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi: Nazariy embriologiya yo‘nalishi: a) umumiy; b) xususiy tarmoqlarni o‘z ichiga oladi. Amaliy embriologiya yo‘nalishi: a) qiyosiy; b) qishloq xo‘jalik ekinlari bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi. Yo‘nalishlardagi tarmoqlarni qisqacha tavsifi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Umumiy embriologiya – changdon, mikrospora, otalik gametofit, urug‘kurtak, makrospora, onalik gametofiti, murtak va endosperm, urug‘ning boshqa qismlari, shu bilan bir qatorda guldagi changlanish va urug‘lanish shuningdek, apomiksis va poliembrioniya hodisasini tadqiq etadi. Xususiy sitoembriologiya – madaniy va yovvoyi o‘simliklar embrional strukturalarining tuzilishi, rivojlanishi va vazifalarini o‘rganadi. Bunda olingan malumotlar umumiy embriologiyaning natijalari bilan birgalikda embriologik qonuniyatlar, g‘oya va nazariyalarni ishlab chiqishning asosi bo‘lib xizmat qiladi, shuningdek o‘rganilayotgan o‘simliklar bo‘yicha seleksiya va genetika sohasidagi ishlarni olib borishda manba hisoblanadi.

Qiyosiy sitoembriologiya – turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarning embriologiyasi bo‘yicha ma’lumotlarni sistematik va filogenetik tuzilishlar bo‘yicha tadqiqotlarda foydalanish maqsadida ishlar olib boradi. Qishloq xo‘jalik sitoembriologiya – qishloq xo‘jalik amaliyotiga bog‘liq holda chang donasi, uning hayotchangligini saqlash, chang nayini o‘sishiga tashqi muhit omillarini ta’sirini o‘rganish, urug‘lanish jarayonini boshqarish, murtakni laboratoriya sharoitida o‘stirish, adventiv murtak, sun’iy parenokarpiya, changchining sitoplazmatik sterilligi, apomiksis, mos kelishlik va mos kelmaslikni tadqiq etish, amfiploidiya kabi bir qator amaliy ahamiyat kasb etadigan jarayonlarni o‘rganadi. Bu tadqiqotlar bo‘yicha olingan ma’lumotlardan embriologiyaning umumiy qonuniyatlariga aniqliklar kiritilishida ham foydalaniladi. O‘simliklar sitoembriologiyasini boshqa fanlar bilan aloqadorligi. O‘simliklar sitoembriologiyasi morfologiyaning bir tarmog‘i sifatida shakllangan. Keyinchalik bu haqda ilmiy ma’lumotlar tobora ko‘payib borgan sari mustaqil fan sifatida sitologiya, anatomiya, fiziologiya, biokimyo, paleontologiya va boshqa bir qator fanlar bilan aloqadorligini saqlagan holda tobora kengroq, chuqurroq taraqqiy etib bormoqda. Embriologiyaning o‘ziga xos tomonlari shundan iboratki, u gulli o‘simliklar dunyosida urug‘ hosil bo‘lish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan embrional taraqqiyot va rivojlanish jarayonlarining qonuniyatlarini mikroskop orqali ko‘rib tadqiq etadi. Bunda albatta sitologiyadagi uslublardan foydalaniladi. O‘simliklar sitoembriologiyasi meristema to‘qimasidan yuzaga keladigan, keyinchalik keskin o‘zgarishlarni o‘zida hosil qilmaydigan to‘qimalarni o‘rganadi. O‘simliklar sitoembriologiyasini o‘rganish jarayonida fiziologiyada qo‘llaniladigan uslublardan ham foydalaniladi. Keyingi 50 yil mobaynida generativ organlarning fiziologiyasi, changchi va chang nayini o‘sishi, urug‘lanish borasida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar ko‘paymoqda. Shu bilan birga o‘simliklar sitoembriologiyasida fiziologik, biokimyoviy xarakterdagi tadqiqotlarga tobora e’tibor kuchaymoqda.

O‘simliklarning sitologiyasi fanidan bizga ma’lumki, sporogenez, gametofit va murtakni rivojlanishi bitta hujayradan boshlanadi. Urug‘lanish bu ikkita hujayrani o‘zaro muloqoti va nihoyat ularni qo‘shilishidan iborat. Bu o‘simliklar sitoembriologiyasiga bog‘liq jarayonlar hujayra darajasida ro‘y berishini anglatadi. O‘simliklar embriologiyasini sitologiya bilan aloqadorligi haqida ayrim tadqiqotchilar embriologiyani jinsiy ko‘payish sitologiyasi deb qaraydilar. Biroq bunday nuqtai nazar to‘g‘ri emas, chunki uni o‘ziga xos vazifalari mavjud, embriologlar uni muvaffaqiyatli tarzda hal etishmoqda. O‘simliklarning ko‘payishi jinsiy va jinssiz, nasllarni gallanishi bilan bog‘liq holda sodir bo‘ladi. O‘simlikda ro‘y beradigan meyoz jarayonini o‘rganishda embiriologlar, sitologlar va genetiklarning qarashlari, nuqtai nazarlari o‘zaro to‘qnash keladigan yagona jarayon emas. O‘simlikdagi jinsiy hujayralarni rivojlanishi, ularning qo‘shilishi va keyinchalik zigotani rivojlanishi haqidagi qonuniyatlar to‘g‘risidagi bilimlar embiriologlar va genetiklar uchun ham bir xil darajada zarur. O‘tgan asrning 50 yillarida taraqqiy etib rivojlangan molekulyar biologiya bilan embriologiya sohasidagi munosabatlar hozirgi kunga kelib, yuksak darajaga ko‘tarilib bormoqda. Embriologiyani muvaffaqiyatli tarzda rivojlanib borishi, DNKning tadqiq etish natijalari bilan bog‘liqligini ko‘plab mutaxassislar ta’kidlashmoqda. Bu borada mumtoz tadqiqotlar ko‘payib bormoqda. O‘simliklar sitoembriologiyasini o‘rganish borasida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar umumbiologik xarakterdagi qonuniyatlarni hal etishda, xususiy rivojlanishga oid g‘oyalarni yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. Embriologiyani o‘rganish borasidagi yangicha yondashuvlar bu fanning taraqqiyotini, uning mazmunini tobora oshirmoqda. Morfologiyaning bir tarmog‘i deb qarab kelingan embriologiya, endi o‘simliklardagi embriologik belgilarni tavsiflab berishda avvalo urug‘lanish va rivojlanishning dastlabki bosqichlaridagi ta’limotga, embriologik rivojlanish jarayonida hujayralar, to‘qimalar, organlar, organizmlar orasidagi aloqadorliklarni o‘rganishga yo‘naltirilgan ta’limotga aylangan.

O‘simliklar sitoembriologiyasini o‘rganish borasida olib borilayotgan tadqiqotlar nafaqat nazariy, shuningdek ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Bu yo‘nalishda olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar turli sistematik va filogenetik aloqalarni ilmiy asoslangan holda hal etish imkoniyatlarini ham yaratadi. Bunda o‘simliklar olamining oddiydan murakkabga tomon rivojlanish qonuniyatlarini ochib berishda asos bo‘ladigan ma’lumotlarni beradi. Embriologik tadqiqotlarning natijalari haqidagi ma’lumotlar gametogenez, urug‘lanish, embriogenez, shuningdek, mos kelmaslik hodisasi va sterillikni oldini olish, apomiksis, sun’iy sharoitda adventiv murtak va partonogenetik mevalar olish, sun’iy ozuqa muhitida in vitro sharoitida o‘stirib, yangi istiqbolli formalarni olish imkoniyatlarini yaratadi. Yorug‘lik yordamida ko‘riladigan mikroskop o‘simliklar sitoembriologiyasi bo‘yicha olib boriladigan tadqiqotlarning asosini tashkil qiladi. Hozirgi kunda uni kompyuterga ulash orqali bu borada ko‘plab yangiliklar qilinib, foydalanish samaradorligi oshirilmoqda. Fiksirlangan hujayrani o‘rganish bir-birini davomchisi bo‘lgan bir qator tadbirlarni qo‘llagan holda doimiy preparatlar tayyorlanib, xohlagan vaqtda undan muntazam foydalanish imkoniyatini beradigan uslub bo‘lib hisoblanadi. Bu usulning qulaylik tomoni ko‘p bo‘lsa ham, uni tayyorlash davrida qo‘llanilayotgan rangli kimyoviy bo‘yoqlar hujayra tuzilmalarining haqiqiy holatini ancha o‘zgartiradi. Shunga ko‘ra, doimiy preparatlardagi obyektni tirik o‘simlikdan vaqtinchalik tayyorlangan obyekt bilan qiyoslab o‘rganish, tadqiq etilayotgan obyekt haqida to‘laroq ma’lumotlar olish imkonini beradi. O‘simliklar sitoembriologiyasida sitokimyoviy tahlil ko‘p tomonlama uslub bo‘lib, hujayradagi moddalarning o‘ziga xosligini aniqlash bilan ularning hujayra qismlarida to‘planganligi, taqsimlanishi hamda alohida tuzilmalarni metoboliyada ishtirokini o‘rganishga imkon beradi. Moddalarni sitokimyoviy usul bilan aniqlashda, moddaning xususiyati, foydalanilayotgan bo‘yoq va bo‘yalayotgan tuzilma muhim hisoblanadi.

DNKni bo‘yashda qo‘llaniladigan Felgen reaksiyasi misol sifatida qaralganda, avvalo kislota ta’siridagi gidrolizda purinlar ajraladi. Dezoksiriboza aldegid guruhlari hosil bo‘ladi. Bu guruhlar Shiff reaktivi bilan ta’sirlanib, DNK to‘plangan joyda qizil rang hosil qiladi. Bo‘yovchi modda muayyan miqdorda rang beradi. Sitokimyoviy reaksiyalar mahsulotining miqdori, sitofotometrik muayyan to‘lqin uzunligini yutishi bilan aniqlanadi. Bu usul DNK miqdorini aniqlashda ko‘p qo‘llaniladi. Qizil rangga bo‘yaladigan fuksin miqdori DNK miqdoriga teng bo‘ladi. Hujayrada jamlangan moddalardagi sitokimyoviy reaksiyalarini sitofotomertiya yordamida moddalarni ma’lum to‘lqin uzunlikdagi spektr nurlarining yutishi orqali aniqlanadi. Moddaning miqdori ultrabinafsha spektrdagi nurlarni yutishiga bog‘liq. Sitoembriologiyada hozirgi kunda lyuminessent (fluoressent) mikroskopiya ham ko‘p qo‘llaniladi. Bu usul ko‘plab moddalarni qisqa to‘lqinli nur bilan nurlaganda yutilgan nurlarning energiyasi hisobiga qo‘zg‘algan holga o‘tishiga asoslangan. Lyuminessent mikroskopiyada energiya manbai sifatida moviy-sapsar yoki ultrabinafsha nurlardan foydalaniladi. Lyuminessensiyaning ikki turi bo‘lib, qisqa to‘lqinli nur bilan nurlanganda tabiiy modda o‘zini fluorissentligini, ikkilamchisida esa o‘rganilayotgan modda fluoroxromlar bilan ta’sirlangandagi lyuminessentlikni namoyon qiladi. Hujayraning ma’lum tuzilmalari fluoroxromlar bilan alohida rangga bo‘yalib, ular shu asosda farqlanadi. Miqdoriy fluorometriya usulini qo‘llab, hujayradagi moddaning miqdoriga baho berish mumkin. Lyuminessent mikrospektral tahlil yordamida hujayradagi nuklein kislotalarning fizikaviy, kimyoviy holatlarini aniqlashda foydalaniladi. Lipidlar va RNK yoki atsitillangan gistonlarni turli usullar bilan ajratilgandan keyin nuklein kislotalarni oqsillar va lipidlar bilan qanchalik aloqadorligini, o‘rganilayotgan yadrodagi xromatinda ularning qanday tuzilmaviy holatdaligini aniqlash mumkin.

Hujayradagi biopolimerlarni qayerda to‘planganligi, ularni hosil bo‘lish dinamikasidagi jarayonlarni avtoradiografiya uslubi bilan aniqlash mumkin. Nishonlangan radioaktiv izotoplarni hujayraga kiritib, ularni qayd etish bilan aniqlanadi. O‘simlikdan ajratilgan organ yoki uni bir qismi, to‘qima yoki hujayrani alohida oziqli muhitda o‘sish usuli bilan urug‘kurtak yoki murtak o‘stirilib, unda ro‘y berayotgan jarayonlar o‘rganiladi. Bu usulni qo‘llash bilan urug‘lanish, murtak va endospermni urug‘da rivojlanish jarayonlarini to‘la holda o‘rganish imkoniyati yaratiladi. Bu usul muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, qishloq xo‘jalik ekinlaridan mo‘l hosil olishda, shuningdek otalik va onalik organizmlarni chatishtirishda mos kelmasligini bartaraf etishda samara beradi. Urug‘kurtakni fermentlar yordamida matseratsiya usulida o‘rganishda pektinaza va sitaza xususiy ta’sir etib, hujayralararo oraliqlarni yo‘qotadi va hujayra protoplastiga ta’siri bo‘lmaydi. Shunday qilib, hozirda o‘simliklar sitoembriologiyasini o‘rganishda qo‘llaniladigan uslublardan to‘la foydalanib, embrional tuzilmalarni, ularning faoliyatidagi o‘zgarishlarni to‘la tarzda tadqiq etishning keng imkoniyatlari yaratilgan. Shunisi muhimki, embriologiyada faqat tavsiflash emas, miqdoriy tadqiqotlarning natijalari asosida matematik tahlil etish ham yo‘lga qo‘yilgan.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O‘qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O‘qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O‘simliklar sistematikasi” I II bob. “O‘qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O‘simliklar geografiyasi” “O‘qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O‘rta Osiyo o‘simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O‘zbekiston o‘simliklari”, “O‘qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

O‘zbekistonda o‘simliklar sitoembriologiyasi fanining qisqacha rivojlanish tarixi

Ekologiya, fitotsenologiya va o‘simliklar geografiyasi

Tabiatshunoslikni o`qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Tabiatshunoslikni o'qitish metodlari

O‘simliklar ekologiyasiga kirish. Ekologik omillar haqida tushuncha