O’simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi - Ботаника - Рефераты

O’simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

21.0908203125 KB

O’simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi Reja: O’simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi  Taksonomik birliklar  Yuksak o’simliklar dunyosi

O’simliklar sistematikasi biologiyadagi eng qadimgi sohalardan biridir. Albatta bu soha zaruriyat tufayli vujudga kelgan. Hozirgi zamon o’simliklari tizimi (sistemasi) uzoq davom etgan tekshirishlar, kuzatishlar va paleobotanik dalillar asosida shakllangan. Shuni ham aytish kerakki, o’simliklar sistematikasining tizimini dastlab kishilar turlicha tushungan. Ya’ni, o’simliklar ahamiyatia qarab turli guruhlarga bo’lib o’rganilgan. Masalan: oziq-ovqat, dorivor, em-xashak, zaharli, bo’yoqbop va boshkalar. O’simliklar bilan dastlab mashhur yunon olimi Aristotel (eramizdan oldingi 384-322 yillar) shug’ullanadi. Aristotelning «O’simliklar nazariyasi» nomli asari bizning davrimizgacha etib kelmagan. U o’z davrida 100 dan ortiq o’simliklarga tavsif bergan. Lekin uning hayvonlar tizimi (sistemasi) haqidagi ishlari fanga ma’lum. O’simliklar sistematikasiga Aristotelning shogirdi Teofrast (eramizdan avvalgi 371-285 yillar) asos solgan. U o’simliklarni atroflicha o’rganib, 10 tomlik «O’simliklarning tabiiy tarixi» nomli asarini yozadi va 450 ga yaqin o’simliklarga tavsif beradi. Teofrast o’z tizimini (sistemasini) o’simliklarning hayotiy shakliga va ekologik xususiyatlariga qarab tuzadi. U o’simliklarni daraxt, buta, yarim buta va o’tlarga bo’lib o’rganishni asos qilib oladi. Shuningdek Teofrast madaniy o’simliklarni, tabiiy holda o’suvchi o’simliklardan farqi borligini inobatga oladi. Teofrast yaratgan tizim mazmuniga ko’ra sun’iy tizim edi. Shunday bo’lsa ham bu tizim I - asrgacha davom etdi. Teofrast ishini Rim olimi Pliniy Starshiy (eramizdan oldingi 79-23 yillar) davom ettirib «Tabiat tarixi» nomli 9 tomli kitob yozadi va uning 6 tomini o’simliklar

dunyosiga bag’ishlaydi. Pliniy Starshiy 1000 ga yaqin o’simlik turiga tavsif beradi. Ayniqsa, bu asarda dorivor o’simliklarga keng o’rin berilgan. Pliniy Starshiy bilan deyarli bir davrda yashagan yunon vrachi Dioskarid «Dorivor moddalar» mavzusida yozgan asarida 600 ga yaqin tur dorivor o’simlikka tavsif bergan. Dioskarid asarlari o’simliklarni tasniflash (klassifikatsiya) da prinsipial masalalarni yoritishda muhim ahamiyatga ega bo’lmasa ham 15 asr davomida eng muhim qo’llanma bo’lib keldi. O’simliklar to’g’risidagi ma’lumotlar O’rta Osiyoda yashagan olimlar asarlarida ham keng bayon etilgan. Muhammad Al-Xorazmiy (782-847) 847 yilda «Kitob surat al-arz» nomli asarini yozadi. Unda dunyo okeanlari, qit’alar, qutblar, ekvator chizig’i, gullar, tog’lar, daryolar, o’rmonlar, ko’llar, o’simliklar haqida ma’lumotlar beradi. Abu Bakr Ar-Roziy (865-925) tabiat haqida 33 ta, tabobat bo’yicha 56 ta asar yozgan. Roziy «Al Xoviy» asari hajmi jihatdan, tib qonunlaridan katta bo’lgan, uni 15 yilda yozib tugatolmagan, bu asarini uning vafotidan keyin shogirdlari nihoyasiga etkazgan. Abu Nasr Farobiy (870-950) 180 ta asar yozgan. Shulardan 11 tasi tabiatga oid bo’lgan. Abu Rayxon Beruniy (973-1048) o’zining «Saydana» nomli asarida dorivor o’simliklarning nomlarini 31 tilda bayon etgan. Bu asar birinchi farmakognoziyaga doir yirik asar edi. «Saydana» da 1000 ta dorivor o’simlikka tavsif berilgan. Abu Ali Ibn Sino (980-1037) hayoti davomida 450 dan ortiq asar yozgan, shundan 242 tasi bizgacha etib kelgan. Asarlari ichida eng

mashhuri «Tib qonunlari» bo’lib, u 5 jilddan iborat. Bu asarda Ibn Sino 400 dan ortiq dorivor o’simliklar haqida ma’lmot bergan. Bu asar birinchi marta 1020 yilda nashr qilinadi. XVI asrga kelib kitob 20 marta nashr qilinadi. Umuman Ibn Sino asarlari XVII asrgacha Yevropadagi universitetlar uchun asosiy qo’llanma bo’lgan. Ibn Sino “Tib qonunlari” asari 1954 yiga kelib o’zbek tilida nashr etildi. 1980 yilda olimning 1000 yillik yubileyi munosabati bilan “Tib qonunlari” ikkinchi marta o’zbek tilida nashrdan chiqdi. XVI asrga kelib, o’simliklarga bag’ishlangan asarlar - giyohnomalar paydo bo’la boshlagan. Giyohnomalarda asosan dorivor o’simliklar tasvirlanib, ularning mahalliy nomlari va ulardan foydalanish yo’llari yoritila boshlandi. XV asrga kelib, asarlar bilan bir qatorda botanika bog’lari ham barpo qilina boshlandi. Dastlab universitetlarda dorivor o’simliklar bog’i tashkil etildi. Shunday botanika bog’lari Italiya, Germaniya, Fransiya, Gollandiya, Angliya, Rossiyada tashkil etildi. Petr I ning farmoni bilan Moskvada 1706 yilda dorivor o’simliklar kolleksiyasi tashkil qilinadi. 1805 yilda u botanika bog’iga aylantirildi. 1714 yilda Sankt-Peterburgda dorivor o’simliklar kolleksiyasi tashkil etilib, keyinchalik botanika bog’iga aylantiriladi. O’zbekistan Fanlar Akademiyasining Botanika bog’i 1921 yilda barpo etiladi. Dastlabki ilmiy tizimga (sistemaga) italiyalik botanik-vrach A. Sezalpin (1519-1603) asos soladi. U 1000 tur o’simlikni aniqlab, uni fanga kiritgan. Uning «O’simliklar haqida» (1583), asarida butun o’simliklar dunyosi 2 ta bo’limga: 1) Daraxt va buta, 2) Yarim buta va o’tlarga ajratadi. Bu bilimlarni meva tuzilishi va ulardagi uyacha hamda

urug’larga qarab 15 ta sinfga bo’ladi. A. Sezalpin X-sinfga gavzabondoshlar va yalpizdoshlar (labguldoshlar) ni kiritgan bo’lsa, XIsinfga qoqio’tdoshlar (murakkabguldoshlar) oilasini, 15-sinfga esa yo’sinlar, qirqquloqlar (paporotniklar), suvo’tlar va zamburug’larni qiritgan. Shunday qilib, o’simliklar sistematikasining rivojlanishida u katta rol o’ynagan. Lekin uning tizimi hali kamchiliklardan holi emas edi. Hali u sun’iy edi. D. Rey (1628- 1704) o’zining «O’simliklarning metodlari» (1682) nomli asarida yuksak o’simliklarning urug’pallasiga katta e’tibor beradi, hamda gulli o’simliklarni ikki urug’pallali va bir ypyg’pallali sinflarga bo’lishni birinchi bo’lib taklif qiladi. Shuningdek «O’simliklar tarixi» (1688) nomli asarida tuban o’simliklarni ham sistemalapggirishga harakat qildi va tur degan tushunchani birinchi bo’lib fanga olib kiradi. U butun o’simliklarni 33 sinfga bo’ladi. Fransuz olimi I. Turnefor (1656-1708), ko’p mamlakatlarga (Janubiy Evropa, Shimoliy Afrika, Kichik Osiyoga) sayohatga chiqib, u yerlardagi o’simliklarni o’rganadi va o’zining yangi tizimini yaratishda guldagi tojbarglarga alohida e’tibor beradi. U butun o’simliklar dunyosini daraxt va o’tlarga bo’ladi hamda XVIII sinfga ajratadi. I. Turnefor birinchi bo’lib, turkum (tushunchasini fanga kiritadi). O’simliklar sistematikasining rivojlanishida shved olimi (tabiatshunosi) Karl Linney (1707-1778) ning xizmati benihoya katta bo’lgan. U «O’simliklar turlari» nomli asarida (1753), o’z tizimi (sistemasi) ni ko’payish organlari asosida yaratadi. U barcha o’simliklarni guli (androtsey) ga qarab, 24 ta sinfga bo’ladi. I-X sinflarga kiritilgan

o’simliklarning changchisi birdan 10 tagacha bo’lgan, XI-XII sinflarga 12 dan 20 ta gacha changchilari bo’lgan, XIII sinfga changchisi 20 dan ortiq o’simliklar kiritilgan. XIV va XV sinflarga turlicha uzunlikdagi changchilar kiritilgan. XXI-XXIII sinflarga bir, ikki va ko’p uyli o’simliklar kiritilgan. Oxirgi XXIV sinf yashirin urug’lanuvchi “gulsiz” o’simliklarni o’z ichiga olgan. K. Linney sinflarni 116 ta qabila va 1000 ta turkumga bo’lgan. U kqplab tur o’simliklarni fanga kiritgan. K. Linney binar nomenklaturasini joriy qiladi. Ya’ni o’simliklarni qo’sh nom bilan atashda dastlab o’simliklarning turkumini katta harf bilan undan keyin turning nomini kichik lotincha harfi bilan yozishni tavsiya etadi. K. Linneyning tizimi ham kamchiliklardan holi emas edi. Hattoki, buni Linneyning o’zi ham tan olgan. Chunki oltinchi sinfga kiritilgan karam, sholi, piyoz kabilar sun’iy ravishda birlashtirilgan edi. Sun’iy tizim (sistema) tanqidga uchragandan keyin, olimlar oldida yangi tabiiy tizimni tuzish zaruriyati paydo bo’ldi. Bu vazifani fransuz olimi A. Adonson (1727-1806) bajarishga bel bog’laydi. U 1763 yilda «O’simliklarning tabiiy oilalari» nomli asarida 58 ta o’simliklar oilasi haqida fikr yuritadi. Lekin tabiiy tizimning asoschisi Antuan Jyusse (1748-1936) hisoblanadi. A. Jyusse (1789) «O’simliklar turkumlari» nomli asarida o’simliklar dunyosini 3 ta qatorga ajratadi: 1. Urug’pallasizlar 2. Bir urug’pallalilar 3. Ikki urug’pallalilar Shuningdek u o’simliklarni 15 ta sinf va 100 ta oilaga bo’lib o’rganishni tavsiya qiladi. A. Jyusse tizimi tabiiy tizimni yaratishga qo’shilgan katta hissa bo’lgan. Bu sohada ko’p izlanishlar olib borildi.

Masalan, Dekandol o’z tizimida o’simliklarning anatomik tuzilishiga alohida e’tibor beradi va o’simliklarni 161 oilaga bo’ladi. Ta’kidlash joizki, bunday tizimlar ko’plab tuzilgan. Birgina gulli o’simliklarning 20 dan ortiq tizimlari mavjud. Tabiiy tizimning takomillashishiga J.B. Lamark (1744-1829) o’zining katta hissasini qo’shdi. U evolyutsion nazariyaning birinchi muallifi sifatida maydonga chiqdi. Mashhur nemis botanigi A. Engler (1844-1930) butun dunyo tan olgan filogenetik tizimni maydonga tashlagan. Bu tizim Englerning 1887 yilda nashr etilgan asarida bayon etiladi. Bu asar 12 marta nashr etilgan. Engler tizimida barcha o’simliklar dunyosi 17 ta bo’limga ajratiladi Shundan 13 bo’limi tuban o’simliklarga taalluqli bo’lib, 14bo’lim yo’sinlarni o’z ichiga oladi. 15-bo’lim psilofitlar, psilotlar, plaunlar, qirqbo’g’imlar va qirqquloqlarga, 16-bo’lim ochiqurug’lilarga, oxirgi XVII-bo’lim esa yopiq urug’lilarga bag’ishlangan. Filogenetik tizimlardan yana biri Daniyalik botanik E.Varming va Avstraliyalik botanik R. Vettshteynlarnikidir. U o’z tizimida o’simliklar dunyosini 9 ta bo’limga ajratadi. Shundan 8 ta bo’lim tuban o’simliklarga oid bo’lib, 9-bo’lim yuksak o’simliklarni o’z ichiga oladi. Yuksak o’simliklarning filogenetik tizimini yaratishda nemis botanigi V. Semmermaning xizmatlari katta bo’lgan. Uning o’simliklar filogeneyasi (1959) haqida yozilgan asarida o’simliklarni bir necha guruhlarga bo’lib o’rganish taklif etilgan. V. Simmerman yuksak o’simliklarning turlarini teng sporalilarga va urug’lilarga bo’lib, ularni geologik davrlarda uchrashini foiz hisobida ko’rsatadi.

Rossiyada o’simliklar sistematikasiga P. Goryaninov (1795-1865) katta hissa qo’shadi. U 1894 yilda «Tabiat tizimining o’ziga xos qirralari» nomli kitobida tabiatda taraqqiyot oddiydan murakkabga tomon yo’nalishda borishini va tuban o’simliklardan yuksak o’simliklar kelib chiqqanligini ta’kidlaydi. P. Goryaninov o’simliklar dunyosini, 12 ta sinf, 48 ta qabila va 187 ta oilaga bo’ladi. Filogenetik sistemani tuzishda M. Gorajanin, N. Kuznetsov (1914), X. Gallir (1912), A. Vaga, D. Zerov, CH. Bessi (1995), D.J. Xatchinson va N. Bushlarning xizmatlari benihoya katta bo’ldi. Shuningdek filogenetik tizimga bag’ishlab, A. Krankvist, R. Dalgren (1880), A.L. Taxtadjyan (1987) kabilar qator ilmiy asarlar yaratishdi. A.L. Taxtadjyan, A. Kronkvist va V. Simmerman (1966) bilan hamkorlikda yuksak o’simliklarni quyidagi bo’limlarga ajratadi: 1. Rhyniophyta, 2. Bryophyta, 3. Psilophyta, 4. Lycopodiophyta, 5. Equisetophyta, 6. Polypodiophyta, 7. Pinophyta, 8. Magnoliophyta 1941 yilda taniqli botanik A.L. Taxtadjyan hozirgi psilofitlarni psilotlar deb yuritish va uni mustaqil bo’lim sifatida atashni tavsiya qiladi. Hozirgi kunda yuksak o’simliklar quyidagi 9 bo’limdan iborat: 1. Rhyniophyta, 2. Zosterophyta, 3. Bryophyta, 4. Lycopodiophyta, 5. Psilotophyta, 6. Equisetophyta, 7. Polypodiophyta, 8. Pinophyta, 9. Magnoliophyta. TAKSONOMIK BIRLIKLAR

Botaniklarning xalqaro XI kongressi (1969 yil) da taksonomik birliklarni kattadan kichikka qarab nomlash tavsiya qilindi Botanikadagi asosiy sistematik birliklar quyidagilardan iborat: bo’lim - divisio , ajdod (sinf) - classis , qabila - ordo , oila - familia , bo’g’in - tribus , turkum - genus , seksiya - sectio , tur - species . Botanika nomenklaturasi qoidalariga muvofiq sistematik birliklarni ifodalovchi maxsus qo’shimchalar ishlab chiqilgan. Unga ko’ra oilaga lotincha aceae , qabilaga - ales , ajdod (sinf) ga - psida , bo’limga – phita qo’shimchalari berilgan. Bu qoida akad. Q.Z. Zokirov tufayli o’zbek botanika terminologiyasiga tatbiq etilgan. Umuman yirik taksonlarni nomlashda turkum nomi oila, qabila, ajdod, bo’lim nomlari uchun asos qilib olinadi. Aksariyat oilalarning nomlari turkum nomi bilan ataladi. Masalan: Ayiqtovondoshlar, Gulxayridoshlar, Magnoliyadoshlar va boshqalar turkum nomidan olingan. Lekin ayrim oilalarning nomlari o’simliklar organlarining tuzilishiga qarab nomlanib kelingan. Masalan: Labguldoshlar ( Labiatae ), Dukkakdoshlar ( Leguminosae ), Soyabonguldoshlar ( Umbelliferae ), Murakkabguldoshlar (Compositae) va boshqalar. Quyidagi oilalarga turkumlarning nomlari asosida yangi o’zbekcha nomlar berildi (U. Pratov, T. Odilov, 1995). Shunga ko’ra: Apiaceae (Umbelliferae) - Ziradoshlar (Soyabonguldoshlar), Asteraceae (Compositae) - Qoqio’tdoshlar (Murakkabguldoshlar), Poaceae (Gramineae) - Bug’doydoshlar (boshoqdoshlar), Fabaceae (Leguminosae) - Burchoqdoshlar (Dukkakdoshlar), Lamiaceae (Labiatae) - Yalpizdoshlar (Labguldoshlar), Brassicaceae (Cruciferae) -

Karamdoshlar (Krestguldoshlar), Arecaceae (Palmaceae) - Palmadoshlar (Arekadoshlar) deb nomlandi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Pratov O’., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O’., Nabiyev M. O’zbekiston yuksak o’simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O’qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

Похожие

O`simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi

Gulli o`simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi

O’simliklar sistematikasining rivojlanish tarixi, taksonomik birliklar. Proqaritlar va eukariotlar

O‘zbekistonda o‘simliklar sitoembriologiyasi fanining qisqacha rivojlanish tarixi

O’simliklar dunyosi. Botanika fani, uning bo’limlari, rivojlanish tarixi