Mikrosporogenez va otalik gametofitining rivojlanishi changchining tuzilishi - Ботаника - Рефераты

Mikrosporogenez va otalik gametofitining rivojlanishi changchining tuzilishi

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

3121 KB

Mikrosporogenez va otalik gametofitining rivojlanishi changchining tuzilishi Reja: 1. Changdon devori. 2. Tapetum 3. Mikrosporaning shakllanishi 4. Generativ va vegetativ hujayralarning hosil bo‘lishi 5. Vegetativ va generativ hujayralarning vazifalari 6. Spermiogenez 7. Chang donasi po‘stining tuzilishi 8. Chang donasi rivojlanishidagi anomal o‘zgarishlar 9. Otalik gametofitning evolyutsiyasi 10. Meyoz 11. Meyozning gameta tipi 12. Meyozning spora tipi

Guldagi changchilar to‘plami androtsey (andros – erkak, oikos - uy) deb ataladi. Gulda bittadan (shoyi gul) bir necha yuztagacha (atirgul) changchilar bo‘lishi mumkin. Changchilar gulda 3-doirani tashkil qiladi. Ular spiral yoki doira holda joylanishi mumkin. Changchilar soni har bir oila va turkumlar uchun doimiy bo‘ladi. Guldagi changchilar rivojlanishning dastlabki davrlarida gulqo‘rg‘on elementlari kabi bo‘rtma shaklda yuzaga kelishidan boshlanadi. Bu bo‘rtmaning tashqi qavati epidermis hujayralaridan va epidermis ostidagi meristema hujayralardan tashkil topgan. Keyinchalik bu bo‘rtmalarda changdon (uyalar) shakllanadi (rasm). Changdon ko‘pincha uzunasiga ketgan va ko‘p hollarda juda ingichka bo‘lib, go‘yo otalik ipining davomidek bo‘lib ko‘rinadigan bog‘lovchi bilan bir-biridan ajralgan ikkita nimtadan iborat bo‘ladi. Changdon otalik ipiga qo‘zg‘almaydigan, goho tebranib turadigan bo‘lib bog‘langan. Bog‘lovchi qismning chekkasida changchilar tabaqalashib, changchi ipidan boshlanadigan prokambial bog‘lamlarni o‘raydigan maxsus hujayralar hosil bo‘ladi, ular changchilarni rivojlanishida fiziologik faol vazifani bajaradi. Changdonning har bir yarmi o‘simliklarning juda ko‘pchiligida bo‘yiga ketgan to‘siq bilan ikkita chang xonasi yoki chang xaltasiga bo‘linadi. Arxesporiy. Changchi rivojlanishining dastlabki davrlarida har bir uyada epidermisning subepidermal qavatida bir yoki bir nechta hujayra tabaqalashadi. Ular birlamchi arxesporiyning hujayralariga aylanadi. Arxesporiy hujayralarning sitoplazmasi bir muncha quyuq, donador, vakuolalari kam bo‘lib, yadrosi va yadrochalari katta bo‘ladi. Turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda arxesporiy hujayralarining soni turlicha bo‘lib, ular mitoz bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Keyinchalik changdon rivojlanishi bilan arxesporiy tangental yo‘nalishda to‘siqlar hosil qilib, pariyetal hujayralar va arxesporiyning ikkilamchi hujayralarini, ya’ni sporogen to‘qimani hosil qiladi. Changdon devori. Epidermis hujayralari va uning pariyetal qavat hujayralari birgalikda changdon devorini hosil qidadi. Pariyetal qavatning hujayralari

periklinal bo‘linib, ikki qavat hujayralarni hosil qiladi. Ulardan epidermisga taqalib turgani – tashqi, ikkilamchi arxesporiysporogen to‘qima tomondagi – ichki qavatga aylanadi. Tashqi subepidermal qavatning hujayralari keyinchalik fibrioz qavatga, ya’ni endotetsiyga aylanadi. Uning hujayralarini po‘stida odatda fibriozli yo‘g‘onlashmalar hosil bo‘lib, chang donalari yetilganidan keyin changdon uyalarini ochilishiga xizmat qiladi. Ichki qavatning hujayralari yana bir marta bo‘linishi natijasida o‘rta va tapetum qavatlar hosil bo‘ladi (rasm). rasm. Changdon uyalarining hosil bo‘lishi. e –epidermis; s –subepidermal qavat; End. -endotetsiy; d – tapetum qavat; a- arxesporiy; Yuqorida bayon qilinganlardan shunday xulosa qilish mumkinki, yopiq urug‘li o‘simliklarning ko‘pchiligida changdon devori to‘rt qavat hujayralardan: epidermis, endotetsiy, o‘rta va tapetum qavatlaridan iborat. Ayrim o‘simliklarning changdon devori o‘rta qavat hujayralarining bo‘linishi natijasida beshinchi qavat ham hosil bo‘ladi. Biz yuqorida changdon devorini hosil bo‘lishini tavsiflaganimizdan tashqari boshqa yo‘llar bilan shakllanishlari ham ro‘y beradi.

Sxema Gulli o‘simliklarning mikrosporogenez tiplari (Batigina va boshq.,1963).

Changdon devorini shakllanishining to‘rt tipi ma’lum bo‘lib, ular quyidagilar (sxema): 1. Solonaceae oilasiga mansub o‘simliklarda pariyetal qavatning tabaqalashuvi markazdan qochma (sentrobej) – yo‘nalishda, tapetumpariyetal qavatni hosilasi hisoblanadi. 2. Ranunculaceae oilasiga mansub o‘simliklarda pariyetal qavatni tabaqalashuvi markazdan qochma – sentrobej yo‘nalishda bo‘lib, tapetum ikkilamchi arxesporiyning hosilasi hisoblanadi. 3. Apiaceae oilasiga mansub o‘simliklarda pariyetal qavatni tabaqalashuvi markazga intilish – sentrostremil yo‘nalishida bo‘lib, tapetum- pariyetal qavatning hosilasi hisoblanadi. 4. Ericaceae oilasiga mansub o‘simliklarda pariyetal qavatni rivojlanishi markazga intilish – sentrostremil yo‘nalishida bo‘lib, tapetum – ikkilamchi arxesporiyning hosilasi hisoblanadi. Tapetum. Tapetum changdon devorida arxesporiyga taqalib turadigan hujayralarlarning ichki qavati hisoblanib, uning hujayralari o‘zaro plazmodesmalar orqali bog‘langan. Uning hujayralari rivojlanishning dastlabki davrida quyuq sitoplazmali va bir yadroli bo‘ladi. Keyinchalik tapetum hujayralarida yadroning bo‘linishi ro‘y berib, odatda sitokinez amalga oshmaydi. Natijada uning hujayralari ikki yoki ko‘p yadroli hujayraga aylanadi. Ko‘p yadroli hujayralarda alohida yadrolarning qo‘shilishi natijasida poliploid yadrolarni hosil bo‘lishi ro‘y beradi. Tapetum qavati hujayralari chang donalarini oziqlanishida va shakllanishida katta ahamiyatga ega. Chang donalari bu qavatdagi oziq moddalar bilan oziqlanganligi tufayli tapetum hujayralari parchalanib yo‘qola boshlaydi. Tapetum hujayralarini parchalanish jarayoni asosan ikki tipda: а ) amyoboid yoki periplazmodiy; b) bezli yoki sekretor ravishda ro‘y beradi. Tapetum hujayralarini amyoboid tip parchalanishida uni po‘sti eriydi, protoplastlari o‘zaro qo‘shilib changdonni ichiga kiradi. Bezli tipda tapetum po‘stini changdonga qaragan tomoni eriydi, hujayralar o‘zaro qo‘shilib yassilanadi, ularning sitoplazmalari tarkibidagi moddalar hosil bo‘layotgan chang donalari

tomonidan o‘zlashtiriladi. Tapetumning qavatining parchalanishi mikrosporalar tetradasini hosil bo‘lishidan boshlanib, ikki hujayrali chang donasini hosil bo‘lguncha butunlay reduksiyalanib ketadi. Tapetum chang donalarining po‘stini, ya’ni sporodermani hosil bo‘lishida asosiy ahamiyatga ega. Uni sporopollenin bilan ta’minlaydi. Chang donasini po‘stiga tapetum hujayralaridan molekulyar og‘irligi unchalik katta bo‘lmagan sporopolleninga yaqin tuzilmadagi moddalar tushadi, ular chang donasining po‘stida polimerlanib tayyor ozuqaga aylanadi. Changdon devorini sitokimyosi, ultra tuzilishi. To‘la shakllanib bo‘lmagan yosh changdon devoridagi hujayralarining yadrosidagi DNK, sporogen to‘qimaning diploid yadrosidagi DNKga o‘zaro yaqin bo‘ladi. Changdon yetila borgan sari tapetum yadrolarida va mikrosporotsitlar meyoz bo‘linishning leptotena-paxitena davrida DNK miqdorini ikki marta ko‘payishi ro‘y beradi. Ularning miqdori tapetumning har bir ikki yadroli hujayrasida 8S ga yetadi. Tapetumdagi giston oqsillarining miqdorini ortishi DNKning ko‘payishi bilan birga ro‘y beradi va provard natijada har bir yadroda 8S ga yetadi. Yadroda DNK va gistonli oqsillarni hosil bo‘lishi barobarida tapetum sitoplazmasida RNK ham to‘planib boradi. RNK sintezining ortishi mikrosporotsitlarda ro‘y beradigan bo‘linishning profaza – I bosqichidan boshlanib, uning maksimal darajadagi miqdori mikrosporalarning tetrada davriga to‘g‘ri keladi. Bundan shunday xulosa hosil qilish mumkinki, tapetum o‘zining trofik vazifasini mikrosporotsitlarni meyoz bo‘linishi, shu bilan birga mikrosporalarning shakllanishi davrida bajaradi. Bu davrda tapetum hujayralarining yadrolaridagi DNK oqsillar bilan mustahkam bog‘langan bo‘lmaydi. U diffuz holdagi xromatin tarkibida bo‘ladi. Bu vaqtda DNKning fiziologik faolligi yuqori darajada ekanligini namoyon qiladi. RNK tarkibida fosforli erkin guruhlar bo‘lib, ular ham hujayralarning metobolitik faolligini ta’minlaydi. Mikrosporalarning bir yadroli davrida tapetum hujayralarining funksional faolligi kamayadi. DNK va giston oqsillarining miqdori, tapetum hujayralarining

funksionallik faoliyatini ancha pasayishi ikki hujayrali chang donalarini shakllana borish davrida to‘qimaning funksiyasini pasayishi bilan bog‘liq bo‘ladi. DNK miqdorining kamayishi, changning shakllana borishi bilan bog‘liq holda ro‘y beradi va nihoyat uni oson gidrolizlanishiga olib keladi. O‘rta qavatning hujayralaridagi giston oqsillarining miqdori changdonni shakllana borish davrida deyarli o‘zgarmay qoladi. Epidermis va uni ostidagi endotetsiy qavatning hujayralarida mikrosporotsitlarning bo‘linishidagi diplotena davrining boshlarida gistonli oqsillarining miqdori ancha 1-1,2 S gacha kamayishi ro‘y beradi. Changdonning epidermis, endotetsiy va o‘rta qavatlarning hujayralarida kraxmal zahira modda sifatida to‘planadi. Tapetum hujayralarida lipid va kraxmalning gidrolizini ta’minlaydigan fermentlar hosil bo‘ladi. Tapetum hujayralarini ultra tuzilishida plastid, mitoxondriy, diktiosoma, osmiofil globulalar, ribosomalar va endoplazmatik to‘rning mavjudligi aniqlangan. Tapetum hujayralarining yuzasida tapetial parda mavjud bo‘lib, changdon hosil bo‘lishining dastlabki davrlarida pardani ustida proarbikulyar tana hosil bo‘ladi, keyinchalik u orbikulaga aylanadi. Uni Ubisha tana deb ham ataladi. Tapetum hujayralari parchalanganda bu tanachalar changdon ichidagi mikrosporalar tetradasining yuzasida bo‘ladi. Ubisha tanachasi oval shaklga ega bo‘lib, po‘stida spropollenin tutadi. MIKROSPORANING SHAKLLANISHI Changdon devorining to‘rta qavati hosil bo‘lganidan keyin ikkilamchi arxesporiy hujayralarining mitoz bo‘linishi to‘xtaydi. Shundan keyin arxeysporiy hujayralari mikrosporotsitlarning onalik hujayralariga aylanadi. Mikrosporotsitlar dastlab bir-biriga o‘zaro zich joylashganligi tufayli ular qirrali ko‘rinadi. Tig‘iz sitoplazma endi hujayraning hamma qismini egallaydi. Mikrosporotsitlarda DNKning oqsillar, lipidlar bilan hosil qilgan barqaror shakllari bilan labil metabolik faollikka egalari ham bo‘ladi. Mikrosporotsitlarning yadrolaridagi RNK geterogen xarakterga ega bo‘lib, xromatinda funksional faollikka ega bo‘lmagan,

shu bilan birga oqsillar bilan mustahkam birikma hosil qilgan RNK ham bo‘ladi. Mikrosporotsitlar ma’lum muddat davomida o‘sib kattalashadi. Muayyan o‘lchamga yetganidan keyin meyoz bo‘linishni boshlaydi (rasm). Mikrosporotsitlarning meyoz bo‘linish davrida hajmi kattalashadi. Bu holat profazaning boshlanishidagi moddalarning sintezlanishi hisobiga ro‘y beradi. Bu vaqtda mikrosporotsitlarning po‘stida kalloza paydo bo‘ladi. Rasm. Makkajuxori o‘simligida mikrosporogenez va mikrosporalarning rivojlanishi (Korobova, 1961): a - z mikrosporotsitlarning I- meyotik bo‘linishi, diada mikrosporalarining hosil bo‘lishi; i- s mikrosporatsitlarning II- meyotik bo‘linishi; m-x- bir yadroli mikrosporalarning shakllanishi; s –sh mikrospora yadrosining bo‘linishi. Kalloza dastlab nuqtasimon ko‘rinishda hujayralarning burchaklarida, keyin ular qisqa vaqt ichida juda ko‘payib ketadi. Kalloza mikrosporotsitlarni turli omillardan himoyalash, molekulyar filtr, ya’ni alohida makromolekulalarni tanlab o‘tkazish, mikrosporalarning yetuk holda shakllanish jarayonlarida uglevodlar bilan ta’minlash vazifalarini amalga oshirish bilan birga kallozani o‘zi ekzina – chang donasining tashqi qavatini hosil bo‘lishida sarflanadi.

Ushbu jarayonlardagi salbiy o‘zgarishlar me’yoridagi chang donasini hosil bo‘lmasliga sabab bo‘ladi. Kalloza ortishi bilan mikrosporotsit protoplastining shakli o‘zgaraveradi va meyozning birinchi bo‘linishidagi metafazaga kelib mikrosporaning bo‘lg‘usi tetrada ko‘rinishini oladi. Bu davrga kelib mikrosporotsitlarning po‘stlari bir biridan ajralib, ular changdon ichida erkin joylashadi. Mikrosporotsitlardagi meyoz bo‘linishning profaza davrida bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Birinchi bo‘linishdagi profaza I ning avvalida funksional faollik ancha past bo‘lsa, profazaning oxiriga kelib hujayradagi alohida organoidlarning faolligi ancha ortadi, bu esa mikrosporalarning tetradasida metobolizmni o‘zgarishiga olib keladi. Bu faollik mikrosporalarda amalga oshadigan biosintetik jarayonlarga tayyorgarlik ko‘rish bilan bog‘liq. Bunday jarayonlarning negizida makromolekula tuzilishli nuklein kislotalar va oqsillar bo‘lib, ular xromosomalarni hosil qilish va hujayrani mitoz bo‘linishga tayyorlashdagi mitotik apparatni shakllantirish uchun xizmat qiladi. Shuningdek, mikrosporalarning tabaqalanashini ta’minlashda ishtirok etadigan tuzilmalarni shakllantirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Meyozning birinchi bo‘linishi tugagandan so‘ng ko‘dalang to‘siq bilan ajralgan ikkita gaploid yadro hosil bo‘ladi (rasm, d-z). Ularni ajratib turgan to‘siq yupqa parda holida bo‘lib, keyinchalik ularda kalloza to‘planadi. Shu tarzda yuzaga kelgan ikkita hujayra-mikrosporalarning diadasi (rasm, i-o) meyozni ikkinchi bo‘linishi natijasida to‘rtta hujayra-mikrosporalarning tetradasini hosil qiladi (rasm, p-s). Tetradalarni hosil bo‘lishidagi nozik to‘siq diadalardagi kabi paydo bo‘ladi. Shunday qilib, bitta diploid mikrosporotsitdan ikki marta meyoz bo‘linishi natijasida to‘rtta gaploid mikrospora hosil bo‘ladi. Mikrosporalarning tetradasini hosil bo‘lishi ikki tarzda: a) ketma ket yoki suksessiv; b) bir vaqtda yoki simultan ro‘y beradi.

rasm. Mikrosporalarni tetrada joylanishi (Rodkiwicz 1973): a –tetraedrik, b – izobilaterial, v-butsimon, g –chiziqsimon, d –T –ko‘rinishli. Suksessiv tarzda mikrosporalar tetradasini hosil bo‘lishi mikrosporotsitdagi meyozning har bir bo‘linishida hujayralararo ko‘ndalang to‘siqni hosil bo‘lishi va avval ikkita, keyin to‘rtta mikrosporalar yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. Simultan tarzda mikrosporalarning tetradasini hosil bo‘lishi meyozning birinchi bo‘linishida hujayralararo ko‘ndalang to‘siq hosil bo‘lmaydi. Hujayralararo to‘siq meyozning ikkinchi bo‘linishidan keyin hosil bo‘ladi, shunday qilib hosil bo‘lgan to‘rtta mikrosporada hujayralararo to‘siq bir vaqtda yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. Mikrosporalar tetradada juda ko‘p hollarda izobilaterial yoki tetraedrik tarzda joylashadi. Mikrosporalarning chiziqli yoki T-simon joylanishi ayrim hollarda ro‘y beradi (rasm). Mikrosporalar sitokimyosi. Tetrada mikrosporaning yadrosidagi DNK metabolitik jihatidan faol emas, bunday yadrolardagi xromatin zich ko‘rinishda bo‘lib, fiziologik faol bo‘lmagan holga o‘tgan. Mikrosporalarni hosil bo‘lish tipi o‘simliklar sistematikasida muhim ahamiyatga egaligini ko‘plab tadqiqotchilar ta’kidlashadi. Shunga qaramay mikrosporani simultan yoki suksessiv usulda hosil bo‘lishi haqidagi filogenetik baho berishda yagona fikr yo‘q. Bir guruh tadqiqotchilar mikrosporalarni simultan tipi suksesiv tipga nisbatan ancha sodda hisoblab, bu tip mikrosporani hosil bo‘lishi faqat yopiqurug‘li o‘simliklardagina emas, shuningdek ochiq urug‘lilar, plaunlar, paporotniklar va moxlarda ham ro‘y berishini e’tirof etishsa, boshqa guruh tadqiqotchilar simultan tipda erkin mikrosporalarni hosil bo‘lishi progressiv belgi deb hisoblaydi.

Uchinchi guruh tadqiqotchilar, mikrosporaning hosil bo‘lish tipi sistematikaning turli pog‘onalarida turlicha ro‘y berishi mumkinligini e’tirof etib, bir filogenetik yo‘nalishning turli shoxlarida birinchi tip soddaroq, boshqasida ikkinchisi ro‘y beradi, deb hisoblaydi. Mikrosporalarning tetradalari hosil bo‘lganidan ko‘p vaqt o‘tmay mikrosporotsitning kallozali hujayra po‘sti eriy boshlaydi. Kalloza tetrada hujayra po‘stining chekkasi –periferiyasidan eriy boshlaydi, asta-sekin uning hamma qismini egallaydi. Mikrosporaning po‘sti eriy boshlashi bilan uning shaxsiy po‘sti shakllanishi bilan chang donasiga aylanadi (rasm. m-u). Chang donasini po‘sti shakllanishi bilan bir vaqtda mikrosporaning plazmolemmasini kallozali devoridan ajralishi ro‘y berib, plazmolemma va kallozali po‘st orasida elektron shaffof qismlar paydo bo‘ladi, uning yuzasi tez kattalashadi va chang donasining tashqi po‘sti ekzinaning hosil bo‘lishi boshlanadi. Ichki po‘st intina, ekzina hosil bo‘lib bo‘lganidan keyin, paydo bo‘ladi. Intina hosil bo‘la boshlaganida, chang donasining sitoplazmasida kuchli darajada vakuollanish boshlanib, buni natijasida chang donasining o‘lchami kattalashadi (rasm. f, x). Bir yadroli chang donalarini vakuolanishi otalik gametofitni rivojlanishida qonuniy holat hisoblanib, chang donasini keyingi rivojlanishdagi xususiyatlarini belgilaydi va pirovard natijada maxsus hujayra–otalik gametasini hosil bo‘lishini belgilaydi. Chang donalarini vakuolanishi asta-sekin ro‘y beradi. Dastlab mayda vakuolalar qo‘shilib, bitta katta vakuolaga aylanadi. Buning natijasida sitoplazmaning asosiy qismi yadro bilan birgalikda chang devorining po‘sti tomoniga suriladi va u yerda yadroni bo‘linishi ro‘y beradi (rasm. s-sh; rasm. a-v).

rasm. Makkajuxori chang donasining rivojlanishi (Korobova, 1961): a-ye – vegitativ va generativ hujayralarning hosil bo‘lishi; j –m –ikki hujayrali chang donasining shakllanishi; n-s –chang donasida spermiogenez davri. Vakuolanish changdon rivojlanishida tapetal qavat hujayralarining parchalanishi bilan bir vaqtda sodir bo‘ladi. Bir yadroli chang donalarini yadrolari interfazani dastlabki davrida metoboliya jihatidan faol bo‘ladi. Ularning yadrolari xromatinidagi DNK ning asosiy qismi labil holatda, uning uncha ko‘p bo‘lmagan qismigina oqsillar va lipidlar bilan bog‘langanligi tufayli faol bo‘ladi. Bu bilan bog‘liq holda interfazaning dastlabki davrida RNK sintezi boshlanadi. Ribosoma RNKsi boshqa RNKlardan ko‘proq hosil bo‘ladi. Bu RNKning asosiy qismi aynan bir yadroli chang donalarida ko‘p miqdorda sintezlanadi. Yadro bo‘linganidan keyin 5S– RNK sintezi keskin darajada pasayadi, voyaga yetgan chang donalarida 5S–RNK sintezi ro‘y bermaydi. RNK sintezi bilan bir vaqtda sitoplazma oqsillari ham jadal tarzda sintezlana boshlaydi. Bir yadroli chang donalari bo‘linishning G1 davri uzoq davom etishi tufayli DNK sintezi interfazaning oxirida boshlanadi. Gistonli oqsillarning sintezi ham interfazani oxirida, DNK sintezidan biroz keyinroq amalga oshadi. Gistonli

oqsillarning miqdori interfazaning oxirida, chang donalarida mitoz bo‘linishidan oldin DNK miqdoriga teng bo‘ladi. Oddiy va murakkab changlar. Odatda tetradani o‘rab turuvchi mikrosporaning onalik hujayrasi devori asta sekin bo‘kadi, shilimshiqlanib parchalanishi natijasida tetrada aloxida chang donalariga ajraladi. Biroq ayrim hollarda mikrosporaning onalik hujayrasi devorini saqlanib qolishi natijasida tetrada hujayralar bo‘linmasligi sababli murakkab chang hosil bo‘ladi. Turli oilalarda murakkab changlar hosil bo‘lishi doimiy va xarakterli hisoblanib, sistematik ahamiyatga ega. Poddubnaya-Arnoldi (1954) filogenetik nuqtai nazardan o‘simliklarni samaradorligi yuqori bo‘lgan kam miqdordagi murakkab chang donalari bilan changlanishga moslashishi alohida chang donalari bilan changlanishga nisbatan progressiv belgi deb hisoblaydi. Ayrim yopiq urug‘li o‘simliklar Podostemonaceae va Scheuchzeriaceae oilalarida tetrada ikkita diadalarga yoki Typhaceae, Juncaceae, Ericaceae, Empetraceae, Aposenaceae, Nepenthaceae, Droseraceae, Orchidaceae oilalarda bir-biriga bog‘langan tetrada ko‘rinishda bo‘lishi kuzatilgan. Mimozadoshlar oilasining vakillarida ayrim holatlarda 8, 12, 16 va 32 tadan iborat birbiriga yopishgan murakkab chang hosil bo‘lishi va o‘ziga xos vissin moddasi bilan bir- biriga yopishib yoki Orchidaceae va Asclepidaceae oilalarida chang uyumi- pollinniy ko‘p miqdordagi chang naylarini hosil qilishi kuzatilgan. Birgina orxiddoshlar oilasininig o‘zida ham oddiy ham murakkab chang donalari uchraydi. Masalan, primitiv Cyprippedium turida oddiy chang donalari, nisbatan progressiv turlarida Cattlea, Dendroium, Calanthe tetrada ko‘rinishdagi murakkab changlar bo‘lishi kuzatilgan. Bu oilada bundan tashqari murakkab changlarning turli tiplari kuzatilgan (rasm).

rasm. Shoyi akatsiya va Orxiddoshlardagi oddiy va murkkab changlar (Poddubnaya-Arnoldi, 1954). A-Cypripedium insignening o‘sgan va o‘smagan oddiy changi; B-Acacia dealbataning o‘sgan o‘smagan murakkab changlari; V- calanthe veichilning tetradali o‘sgan o‘smagan changi; GPlatanthera biofolla o‘sgan o‘smagan changlari hammasi bir-biri bilan qo‘shilib pollin deb ataluvchi umumiy massani hosil qilgan GENERATIV VA VEGETATIV HUJAYRALARNING HOSIL BO‘LISHI. Bir yadroli chang donasining bo‘linishi mitoz usulida amalga oshadi (rasm. s- sh; a). Bo‘linish urchuqlari metafazada, chang donasini po‘stiga nisbatan ko‘ndalang holda joylashadi. Bo‘linish urchug‘ining bir tomoni chang donasining po‘sti yaqinida, ikkkinchi tomoni sitoplazma yuzasiga yaqin, vakuola yonida joylashadi. Bo‘linish urchug‘ining po‘stiga yaqin ko‘ndalang joylashganligi tufayli

hujayrani ikkiga bo‘ladigan yassilik bitta hujayra uchun sitoplazmaning oz qismini, sitoplazmaning qolgan qismi ikkinchi boshqa hujayrani hosil qiladi (rasm. b-g). Buning natijasida bir yadroli chang donasi teng qismlarga bo‘linmaganligidan turlicha kattalikdagi ikkita hujayra hosil bo‘ladi. Kichkina hujayra generativ yoki spermatogen, katta hujayra esa vegetativ yoki sifonogen deb ataladi (rasm. d-ye). Generativ hujayraning po‘sti hosil bo‘lishi bilan unda kalloza to‘plana boshlaydi. Bu jarayonda hujayrani chang donasidagi holati qat’iy belgilanadi. Generativ hujayraning po‘stida kalloz qisqa vaqt 12 soat mobaynida hosil bo‘ladi. Bu davrda generativ hujayra yumaloqlana boshlaydi, chang donasining po‘stidan ajaraladi, shundan so‘ng kalloza yo‘qoladi. Bu vaqtda generativ hujayraning po‘sti vegetativ hujayraning asl po‘stidan ajraladi (rasm. j-k). Chang donasini po‘stidan ajralgan generativ hujayra, uning o‘rtasiga o‘ta boshlaydi. Uning harakati davomida yumaloq ko‘rinishdan, dastlab oval, keyin cho‘ziq ko‘rinishga ega bo‘ladi. Generativ hujayraning harakati va uni cho‘ziq shaklga kelishi mikronaylar vositasida ro‘y beradi. Generativ hujayrani chang donasini devoridan ajralishida mikronaylar uning po‘sti yaqinida zichlashadi, bir- biriga parallel holda generativ hujayrani o‘qiga nisbatan har tomonidan o‘raydi. Chang donasi hosil bo‘lishining dastlabki davrida vegetativ va generativ yadrolar o‘zaro kam farq qiladi, ular yumaloq bo‘lib, Felgen reaksiyasini faol, namoyon qiladi (rasm). Interfazaning boshlanish davrida vegetativ va generativ yadrolarda xromatin ingichka uzun tolalar ko‘rinishida bo‘ladi. Chang donasi rivojlanib borgan sari yadrolar tuzilmalari o‘zgarib, o‘zaro farqlanadigan holga keladi (rasm). Generativ hujayra chang donasini o‘rtasiga surilishi davrida yadrodagi xromatin tig‘izlashadi. Yadroni o‘lchami kichiklashadi va u yo‘qola boshlaydi. Vegetativ yadrodagi o‘zgarishlar aksincha, xromatinni siyraklanishi bilan sodir bo‘ladi. Vegetativ yadro aniq shaklini yo‘qotadi, xromatin iplar dekondensatsiyalanib, yadrocha yo‘qoladi (rasm.). Chang donalarining rivojlanishi tamaki, liliya, piyoz, tradeskansiya kabi ayrim o‘simliklarda vegetativ va generativ hujayrani hosil bo‘lishi bilan tugaydi.

rasm. Tamaki o‘simligida chang donasining bosqichma bosqich rivojlanishi (1-7) (Bannikova V.P., 1982) gx –generativ ho‘jayra, vx –vegetativ hujayra. Yetilgan chang donalari urug‘chining tumshuqchasiga tushganda, u yerda unib, chang nayini hosil qilgunga qadar ikki hujayraligicha qoladi. Generativ hujayra chang nayiga o‘tgandan keyin bo‘linishi natijasida ikkita otalik gameta spermiylar hosil bo‘ladi. Shuning uchun ikki hujayrali chang deyiladi (rasm). Boshoqdoshlar, amarantguldoshlar, murakkabguldoshlar kabi boshqa oila vakillarida generativ hujayrani bo‘linishi va spermiylarni hosil bo‘lishi changdon ichida hosil bo‘ladi (rasm, n-s; 6, 1-8). Bunday holatda otalik gametofiti uch hujayrali bo‘lib, uch hujayrali chang deyiladi (rasm, s.; 6, 9). Vegetativ va generativ hujayralarning ultratuzilishi o‘simlikning boshqa hujayralaridan farq qilmaydi, lekin ularning sitoplazmalaridagi organellalarning soni va ularni rivojlanganlik darajasi bilan farq qiladi (rasm). Vegetativ hujayraning sitoplazmasida donador va silliq endoplazmatik to‘r yaxshi rivojlangan bo‘lib, yadro bilan bog‘langan va plazmolemma bilan aloqada bo‘lishi, shuningdek plastidlarning (leykoplastlar amiloplastlar) yaxshi rivojlangan lamellari, diktiosomalar, mitoxondriylar, lizosomalar, lipid globulalari ham ko‘pligi bilan xarakterlanadi. Generativ hujayraning sitoplazmasida ayrim organellalarni soni, yetarli darajada shakllanmaganligi, plastidalar, zahira moddalar ozligi bilan vegetativ

hujayradan farq qiladi. Generativ hujayraning po‘stidan kalloza yo‘qolib ketganidan keyin plazmolemma qoladi holos. Plazmolemma yuzasida mikronaylar joylashadi. Vegetativ va generativ hujayralarning sitokimyosi. Chang donasi rivojlanib borish jarayonida bir qator sitokimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi, bu holat vegetativ va generativ hujayralarda bir xilda ro‘y bermaydi. Chang donasini yetilib, rivojlanib borish jarayonida uning yadrosidagi nuklein kislotalar va oqsillarning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari o‘zgarib boradi va o‘zaro farq qiladi. Generativ hujayraning yadrosida DNK sintezi ro‘y berib, chang donasini yetilish davriga kelganda uning miqdori ikki barobar ortadi. DNK ikki bosqichda sintezlanadi. Dastlabki bosqich generativ hujayra chang donasini markaziga yo‘nalayotgan davrida amalga oshadi. Bu davrda generativ yadro yumaloqlashadi, undagi xromatinlar o‘zaro zich joylashadi, yadrocha kichiklashadi. Sintezning ikkinchi bosqichida generativ hujayraning yadrosi oval shaklidan cho‘ziq ko‘rinishga keladi. Bu davrda yadrocha yo‘qoladi. Yadroning ko‘rinishi urchuqsimon holga kelganda DNK sintezi to‘xtaydi. Generativ hujayra yadrosidagi DNK sintezi uzoq davom etadi. Agar interfazaning davom etishi 100% belgilanganda (S)- sintez davri turli o‘simliklarda 55-61% gacha; (G2) postsintetik sintez tugagandan keyingi davr 29-33% gacha; (G1) presintetik qisqa davr hisoblanib 10-16% davom etadi. Vegetativ hujayraning yadrosidagi DNK sintezi haqida tadqiqotchilar turlicha fikr bildiradilar. Bir guruh olimlar yadroda DNK miqdorining ortib borishini kuzatmaganlar boshqalari esa DNK miqdorini 2S gacha ortganligini kuzatgan. Vegetativ hujayraning yadrosini hosil bo‘lishi bilanoq, undagi RNK miqdori orta boshlaydi. Chang donasining shakllanish davrida RNKning jadal sintezi ro‘y beradi. Shunisi diqqatga sazovorki, chang donasi yetilishining turli davrlarida RNK turlari hosil bo‘ladi. Chang donasining ikki hujayrali bosqichida, vegetativ yadrodagi yadrocha aniq ko‘rina boshlaganda, ribosomal RNK sintezi jadal ro‘y beradi, shuningdek xromatindagi RNK soni ham ortadi. Bu vaqtda RNKni vegetativ yadrodan sitoplazmaga o‘tishi kuzatiladi. Keyinchalik, vegetativ

yadroda, yadrocha o‘lchami kichrayishi bilan RNKning miqdori yadrochada va yadroda kamayadi, aksincha sitoplazmada RNK miqdori 50% ga ortadi. Generativ hujayra rivojlanishining dastlabki davrlarida yadrochada RNK miqdori ko‘p bo‘ladi. Generativ hujayraning rivojlanish jarayonida yadrochada esa RNK miqdori doimiy kamayib boradi. Generativ hujayra shakllanishi bilan uning yadrosida RNK sintezi to‘xtaydi va yadrocha ko‘rinmay qoladi. Vegetativ hujayrada RNK sintezi ro‘y berishi bilan bir vaqtda oqsil sintezi ham boshlanadi. Vegetativ hujayradagi oqsilning asosiy qismi generativ hamda somatik hujayralardagi oqsildan kimyoviy jihatidan farq qiladi. Vegetativ hujayrada asosan, nordon oqsillar sintezlanib, gistonli oqsillar sintezi kuzatilmaydi va ularning miqdori 1S ga teng bo‘lib, o‘zgarmas bo‘ladi. Vegetativ hujayraning yadrosidagi yadrochani erishi, xromosomadagi oqsillar miqdorini kamayishi, sitoplazmatik oqsillarning miqdori 72% gacha ortishi kuzatilgan. Generativ hujayrada DNK sintezi bilan birga arginin va lizinga boy gistonli oqsillar va boshqa turdagi oqsillar sintezlanadi. Hosil bo‘layotgan deziksiribonukleoproteidlar RNK sintezini barqaror tarzda ro‘y berishini ta’minlay olmaydi. Buning natijasida genomda faollik susayadi. Shunday qilib, chang donasidagi vegetativ va generativ hujayralarning yadrolari va sitokimyosi o‘zaro farq qiladi. Generativ hujayraning yadrosida xromatin ancha zichlashgan, DNK soni va asosiy oqsillar ikki marta ko‘p bo‘ladi. Vegetativ hujayraning yadrosidagi xromatin esa diffuz holda tarqoq, RNK va nordon oqsillar ko‘p sintezlanadi. Vegetativ va generativ hujayralarning vazifalari. Otalik gametofitini rivojlanish davrida vegetativ va generativ hujayralarning bajaradigan vazifalarida ancha farqlar kuzatiladi. Hozirgi kunda generativ hujayraning asosiy vazifasi aniqlangan bo‘lib, ammo spermiylarni hosil qilish, vegetativ yadroning otalik gametofitini rivojlanishidagi vazifasi chang nayi ichida o‘sishini ta’minlashdan iboratligi hanuzgacha to‘liq isbotlanmagan. Ko‘pchilik tadqiqotchilar, guldagi chang nayini o‘sishida vegetativ yadroning ahamiyati katta ekanligini qayd etadi. Boshqa tadqiqotchilar aksincha, bu

jarayonda vegetativ yadroning ahamiyati yo‘qligi va u atavik belgi ekanligini e’tirof etadi. Vegetativ yadro bo‘linayotgan generativ yadroni yaqinida joylashganligidan spermatogenezda sekretor-trofik vazifani bajaradi. Vegetativ yadro chang nayi o‘sishi davomida funksional faol shuningdek, RNK va oqsillarning sintezida ishtirok etadi. Vegetativ va generativ yadrolarning hosil bo‘lganidan keyingi morfologik va funksional jihatdan farqlari bo‘yicha mutaxassislar orasida turlicha nuqtai nazarlar mavjud. Bunda asosiy fikr asimmetrik bo‘linish urchug‘ini joylanishi va ma’lum darajada egilgan fragmoplastni hosil bo‘lishiga qaratilgan bo‘lib, bu jarayon natijasida generativ va vegetativ hujayralar sitoplazmasi turlicha miqdorida bo‘ladi. Ayrim mutaxassislar vegetativ va generativ hujayralardagi tabaqalashuv sitoplazmaning miqdori va ayniqsa, uning sifatida, xususan, undagi RNK miqdoriga bog‘liq deyishsa, boshqa bir guruh mutaxassislar bu hujayralarning tabaqalashuvi generativ yadrodagi DNK miqdorining ortishi bilan bog‘liq, degan fikrlarga kelishgan. Va nihoyat, shunday nuqtai nazar ham borki, tabaqalashuvga olib keladigan omil hujayralar orasidagi moddalarning almashinuvi yoki har bir hujayraning yadrosi bilan sitoplazmasi orasidagi moddalarning almashinuvi shu holatga olib kelgan deb hisoblashadi. Generativ hujayraning vegetativ hujayraga nisbatan rivojlanishi farq qilib, vegetativ hujayra tapetum hujayralarining hisobiga oziqlansa, generativ hujayra esa vegetativ hujayraning sitoplazmasida bo‘lganligidan, uning hisobiga oziqlanadi. Yuqorida bayon qilingan nuqtai-nazarlarda yakdillik yo‘q, shu boisdan hozirgacha ham vegetativ va generativ hujayralarning hosil bo‘lishi va ixtisoslashishi bo‘yicha muhum bir fikrga kelinmagan.

SPERMIOGENEZ Spermiylar generativ hujayraning chang donasida yoki chang nayida bo‘linishi natijasida hosil bo‘ladi. Generativ hujayra chang donasi ichida mitoz bo‘linsa me’yordagi axromatin bo‘linish urchug‘i va metafazaning ekvatorial plastinkasi yuzaga keladi. Generativ hujayra chang nayida bo‘linishining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Generativ hujayraning bo‘linish xarakteri chang nayining diametriga va xromosomalarning uzun-qisqaligiga bog‘liq. Agar chang nayini ichki yuzasi keng va xromosomalar qisqa bo‘lsa, generativ hujayraning bo‘linishida axromatin urchuq va metafaza plastinkasi yuzaga keladi. Aksincha, axromatin urchuq va metafaza plastinkasi hosil bo‘lishi kuzatilmaydi, shuningdek xromosomalar tartibsiz joylashadi. Hosil bo‘lgan spermiylardagi yadrolar dastlab oval shakliga ega bo‘lib, xromatin zich spirallashgan bo‘ladi, keyinchalik yadro cho‘zila boshlaydi, xromatin biroz siyraklashib, yadrocha hosil bo‘ladi. Keyinchalik spermiylarning rivojlanishida ularning shakli o‘zgarishi mumkin. Masalan, boshoqdoshlarga mansub o‘simliklarda spermiyning bir tomoni ingichkalashib nisbatan o‘tkirlashsa, ikkinchi uchi o‘z xolicha to‘mtoq qolishi aniqlangan (6rasm). To‘mtoq tomonga yadrocha surilib o‘tadi, u keyinchalik yadrodan sitoplazmaga o‘tadi. Spermiylar yadrosidagi xromatin bu davrga kelib o‘ta spirallashadi. Xromatindagi DNK oqsillar bilan mustahkam bog‘langan holga o‘tadi. RNK bilan bog‘langan nukleoproteidlar ham bo‘ladi. Spermiylar rivojlanishining boshlang‘ich davrida yadrolarda yadrochalarni bo‘lishi, spermiylar mitotik siklini tugallanishi va uni interfaza holatiga o‘tayotganini anglatadi. Yadrochani spermiydan chiqishi, yadro xromatinlarning spirallashishi, spermiylar yadrolarining bajaradigan vazifasiga ko‘ra, interfaza holatida ekanligini anglash mumkin. Gulli o‘simliklarning turli sistematik guruhlariga mansub o‘simliklarning turlarida spermiylar shakli va katta kichikligiga ko‘ra farq qiladi.

rasm. Chang donachasi spermiogenezi Triticale rasmda izoh keltirilgan; sp- spermiy. Ayrim o‘simliklar turlarida spermiy kichkina, boshqalarida biroz kattaroq, uchinchilarida undan ham kattaroq bo‘lishi kuzatilgan. Spermiylar shakliga ko‘ra yumaloq, ellips, o‘roqsimon, chuvalchangsimon kabi ko‘rinishlarda bo‘ladi. Spremiylar hosil bo‘lishidan boshlab yetilgunga qadar, shakli o‘zgarib boradi. Odatda ular hosil bo‘lishining boshlang‘ich davrida yumaloq yoki oval ko‘rinishga ega bo‘lib, rivojlanish davrining oxirida esa, shu turning o‘simligiga xos shaklga kiradi. Spermiylarning xususiy sitoplazmasini mavjudligi yoki uni butunlay yo‘qligi haqidagi masala uzoq yillar davomida munozarali bo‘lgan. Shu boisdan bu borada ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Bir qator o‘simliklar arpa, lavlagi, g‘o‘za makkajo‘xori spremiylarini elektron mikroskoplarda o‘rganishning natijalariga ko‘ra, spermiy o‘zining sitoplazmasiga egaligini ko‘rsatgan. Tuzilishida generativ hujayraning sitoplazmasidan farq qilmasligi aniqlangan.

Spermiy generativ hujayraning mitoz bo‘linishidan hosil bo‘lishiga qaramay, u turlicha sifat belgilarga ega ekanligi ma’lum bo‘lgan. Bu borada birinchi bo‘lib M.S.Navashin (1968) spermiylarning turli sifatlarga egaligi haqida fikr bildirgan. U har ikkala spermiy bir birini aynan ko‘zguda ko‘ringaniday, huddi o‘ng va chap qo‘l barmoqlarini ko‘rinishiday deb izohlagan. Spermiylar morfologiyasidagi farqlarning hosil bo‘lishi, generativ hujayraning bo‘linishida ya’ni anafazada xromosomalarni o‘zaro ajralishidan boshlanadi. Keyinchalik, spermiylar morfologiyasidagi farqlar, sifat belgilari bo‘lgan, yadroning kattaligi va sitoplazmaning turlicha miqdorda bo‘lishi aniqlandi. Spermiylardagi farqlar generativ hujayraning yadrosini bo‘linish davrida uning bir tomoniga siljigan bo‘lishi, spermiylarni bittasi sitoplazmadan ko‘proq qismini olganligi sababli kattaroq ko‘rinishga, ikkinchisi esa kichikroq bo‘ladi. Generativ hujayraning bo‘linishi chang nayida ro‘y bersa, oldingi spermiy doimo kichik bo‘lishi kuzatilgan. Chang donasi po‘stining tuzilishi. Chang donasining po‘sti, mikrosporalar tetrada holida bo‘lgan davridan boshlab shakllana boshlaydi. Changdon uyalarining ochilishiga qadar, chang donasining po‘sti to‘la shakllanib bo‘ladi. Chang donasining po‘sti tashqi ekzina va ichki intinadan iborat. Intina va ekzina o‘zaro tuzilishi va kimyoviy tarkibiga ko‘ra farqlanadi. Intina bir va ikki qavatli bo‘lishi mumkin. Intinaning tarkibi sellyulozadan iborat bo‘lib, mayda donadorlik yoki to‘lqinsimonligi bilan xarakterlanadi, shuningdek gigroskopik nur sindirish xususiyatiga ega. Ekzina bir necha qavatdan; tashqi-naqshli yo‘g‘onlashgan sekzina yoki ektekzina, uni ostidagi naqshsiz qalinlashgan qavat-nekzina yoki endekzina va intinaga taqalib turadigan mezina qavatlaridan iborat. Ekzina tarkibi sporopollenin va lignindan iborat. Chang donasining ekzina qavatida ariqchalar va tirqishlar mavjud bo‘lib, ularni apertura deyiladi. Ular chang nayining o‘sish joyi hisoblanadi. Chang donasidagi tirqishlar va ariqchalarning soni hamda ekzinadagi naqshli hosilalar sistematik belgi hisoblanadi. Sistematik jihatidan quyi pog‘onadagi o‘simliklarning

chang donasini ekzina qavatida ariqchalar hosil bo‘ladi. Sistematik yuqori pog‘onadagi o‘simliklarning chang donasidagi ekzina qavatida tirqishlar hosil bo‘lishi bilan farq qiladi. Tirqishlarlarning soni turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda bittadan 40 tagacha bo‘lishi mumkin. Primitiv tuzilishdagi bir ariqchali chang donalar magnoliyadoshlarga, progressiv tuzilishdagi bir tirqishli chang donalar esa g‘alladoshlarga mansub o‘simliklarda uchraydi. Ko‘p tirqishli chang donalari gulxayridoshlar, amarantdoshlar va sho‘radoshlar oilalariga mansub tur o‘simliklariga xos hisoblanadi. Yuksak o‘simliklarning ko‘pchiligida uch tirqishli chang donalari ko‘p tarqalgan. Chang donasi rivojlanishidagi anomal o‘zgarishlar. Agar o‘simlik o‘zi uchun qulay bo‘lgan sharoitda o‘sayotgan bo‘lsa, gibrid bo‘lmasa, fertil – hayotchan chang donalari hosil bo‘ladi. Tashqi muhitning o‘simlik uchun noqulay bo‘lgan omillari – havo va tuproq haroratini keskin ortishi yoki sovishi, namlikni oz-ko‘pligi, shuningdek o‘simlikka ta’sir etadigan kimyoviy reagentlar, ionlashgan nurlar, chang donalarini bir me’yorda rivojlanishini izdan chiqaradi. Bu holat avvalo chang donasining hosil bo‘lishining dastlabki davri meyozda hamda keyinroq generativ hujayraning bo‘linishi, spermiylarning hosil bo‘lish davrida ham sodir bo‘ladi. Meyoz bo‘linishdagi o‘zgarishlar xromosomalarni qutblarga yo‘nalishining bir vaqtda va bir me’yorda ro‘y bermasligi, ayrim xromosomalarni sitoplazmada qolishi, buning oqibatida qo‘shimcha kichkina - mikroyadrolarni hosil bo‘lishiga olib keladi. Bularning har biri alohida hujayraga o‘tishi natijasida tetrada o‘rnida pentadalar, geksadalar, oktadalar va sh.k. hosil bo‘ladi. Anomal o‘zgarishlarning boshqa holatlarida bir hujayrada bir nechta yadro bo‘lganda ko‘p yadroli chang donasi hosil bo‘ladi. Bunday tarzda yuzaga kelgan chang donasi odatda fertil bo‘lmaydi. U rivojlanishning dastlabki davrlaridayoq rivojlanmay yo‘q bo‘lib ketadi. Kamdan kam hollarda ko‘p yadroli chang donasida bir necha spremiylar hosil bo‘lsa ham, bunday chang donasi steril sifatsiz bo‘ladi. Bir qator holatlarda generativ hujayraning bo‘linishi oldidan ta’sir ettirilgan ionlangan nurlarning katta dozasi uning degeneratsiyasiga sabab bo‘ladi.

Chang donasini rivojlanishidagi anomaliya (o‘zgarish)lar tashqi muhitning o‘simlik uchun noqulay omillarining ta’siriga, shuningdek genetik sabablar ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ko‘p hollarda gibrid, poliploid va apomiktik o‘simliklarda sodir bo‘ladi. Bu holat meyoz bo‘linishdagi xromosomalarning qayta taqsimlanishidagi o‘zgarishlar tufayli ro‘y beradi. Chang donasini anomal shakllanishi changdonni rivojlanishidagi buzilishlar natijasida erkak sterillikda ham namoyon bo‘ladi. Bunday buzilishlarning xarakteri mazkur o‘simlikning genotipi bilan bog‘liq va u changdon uyalarini ochilmay qolishi natijasida chang donalarida regeneratsiya sodir bo‘lishi yoki changchi ipini degeneratsiyasi tufayli sodir bo‘ladi. Sterillik chang donalarida tetrada mikrospora hosil bo‘lgandan keyin boshlanib, u sinxron-bardavom ro‘y bermasligidan boshlanadi. Chang donalarining regeneratsiyasiga doir belgilar ilgariroq, boshqalarida kechroq boshlanadi. Bir yadroli chang donalarining sitoplazmasida vakuolanish kuchayib, mayda vakuolalar birlashmaydi, sitoplazma ko‘piksimon ko‘rinishni hosil qiladi. Bu holatlar chang donasining fertilligini yo‘qolishiga olib keladi. Otalik gametofitning evolyutsiyasi . Bu sohaning mutaxassislarida ikkita nuqtai nazar mavjud. Bir guruh tadqiqotchilarning fikricha, gulli o‘simliklardagi otalik gametofit o‘ta redutsirlangan anteridiy undagi ikkita spermiy spermatozoidlarning gomologlaridir. Vegetativ hujayra va chang nayi anteridiy devorini gomologi deb hisoblaydi. Ikkinchi nuqtai nazarga ko‘ra, gulli o‘simliklarning gametofiti o‘ta soddalashganki, uni anteridiy bilan taqqoslash mumkin emas. Hujayra va yadroning bo‘linishlari otalik gametofitning shakllanishida saqlanib, u ikki marta bo‘linadi holos. Bu bo‘linishning birinchisida vegetativ va generativ hujayralar hosil bo‘ladi. Ikkinchi bo‘linishda esa generativ hujayradan ikkita spermiy hosil bo‘ladi degan xulosaga kelishgan. Biz yuqorida voyaga yetgan otalik gametofiti ikki va uch hujayrali bo‘lishini, kuzatdik. Ulardan ikki hujayralisi ko‘p uchraydi. U yoki bu tipdagi changlarni bo‘lishi ko‘plab oilalarga mansub o‘simliklarda doimo uchraydi. Shu boisdan u

sistematik belgi sifatida qabul qilingan. Biroq ayrim oilalarga mansub o‘simliklarda har ikkala tipdagi otalik gametofitini uchrashi, filogenetik jihatidan ikki hujayrali otalik gametofit, primitiv belgi hisoblanib, uch hujayrali otalik gametofit ancha progressiv deyiladi, u tuzilishi jihatidan yuksak darajali o‘simliklarga xos belgi hisoblanadi. MEYOZ Jinsiy ravishda ko‘payadigan barcha organizmlar uchun hujayraning maxsus tipdagi bo‘linishi ya’ni meyoz bo‘linish xarakterli hisoblanadi. Meyoz jarayonida hujayradagi xromosomalar va DNK sonining ikki marta kamayishi ro‘y beradi. Meyoz bo‘linish urug‘lanish jarayonida yuzaga keladigan xromosomalarning to‘xtovsiz ko‘payishini oldini oladi. Yuksak o‘simliklardagi meyoz bo‘linish gametalar hosil bo‘lishiga olib keladi. Hayvonlarda meyoz jinsiy hujayralarning yetilish davridagi bo‘linishlarda ro‘y beradi. Meyoz bevosita davom etadigan yadrodagi ikki martta bo‘linishdan iborat. DNK miqdorining ortishi birinchi bo‘linishda sodir bo‘ladi. Meyozda mitoz bo‘linishdagiga nisbatan farqlar hosil bo‘ladi. Bu: a) gomologik xromosomalarning konyugatsiyasi; b) gomologik xromosomalar qismlari bilan o‘zaro almashinishi, ya’ni krossingover jarayoni; v) xromosomalar sonining kamayishi; g) profazaning birinchi bo‘linishida transkripsiya jarayonini faol bo‘lishi; d) birinchi va ikkinchi bo‘linishlar orasida S- bosqichning yo‘qligi; ye) meyozning ikki marta bo‘linishida DNK sintezining bir marta sodir bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Jinsiy jarayon orqali ko‘payadigan organizmlardagi gametalarni hosil bo‘lish davrida va urug‘lanishida bitta hujayradagi xromosomalarning soni bilan farqlanadigan gallanish kuzatiladi. Bu gaploid sondagi xromosomali hujayraga ega bo‘lgan gaplofaza meyoz natijasida yuzaga keladi va diploid sondagi xromosomali diplofazadir.

Bu faza-davrlarning qancha muddat davom etishi, turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda turlicha bo‘ladi. Suvo‘tlarning jinsiy usulda ko‘payishi, meyozda gaploid davr ustunlik qiladi. Gulli o‘simliklarda esa diploidlik holat gaplo davrdan ustunlik qiladi. Organizmlarda ro‘y beradigan meyoz jarayoni xarakteriga ko‘ra uni uch tipga: zigotali, gametali, sporali tipga ajratish mumkin. rasm. Edogonium kardiakum suvo‘tida spermatozoidlar va tuxum hujayraning hosil bo‘lishi. Meyozning zigotali tipi. Meyozning zigota tipi . Meyoz bo‘linish urug‘lanish ro‘y berganidan keyin zigotani birinchi bo‘linishida amalga oshadi. Meyozning zigota tipdagi bo‘linishi, ko‘pchilik suvo‘tlarga va sodda hayvonlarga xos. Ularning hayotiy davrida gaploid

holat ko‘p muddat davom etadi. Yashil suvo‘tlardan Oedugonium turkumining ikki uyli ipsimon tuzilgan vakillarida oogam tipda urug‘lanish sodir bo‘ladi (rasm). Bu suvo‘tda erkak va urg‘ochi hujayralar alohida iplarda hosil bo‘ladi. Dastlab hujayrada ikki marta mitoz bo‘linish ro‘y berishi natijasida spermatozoidlar va tuxum hujayra hosil bo‘ladi. Spermatozoidlar yaxshi rivojlangan xivchinli apparatga ega, uning yordamida harakatlanib yetilgan tuxum hujayra bilan qo‘shiladi. Buning natijasida yuzaga kelgan diploid yadroli zigota meyoz tarzda bo‘linadi. Natijada to‘rtta gaploid oosporalar hosil bo‘ladi. Ular tinim davrini o‘tamay substratga o‘tirib unib, yangi vegetativ ipga aylanadi. Bu tarzda hosil bo‘lgan edagoniy iplarining hujayralarida n miqdorda xromosomalar va S miqdordagi DNK bo‘ladi. Meyoz jarayonning bu tipda ro‘y berishi gametalarning qo‘shilib zigota hosil qilganidan keyin ko‘p vaqt o‘tmay dastlabki holat hosil qilganligi tufayli meyozning birlamchisi deb qarash mumkin. Meyozning gameta tipi. Bu tipda bo‘ladigan meyoz gametalarni yetilish davrida amalga oshadi. Gameta tipidagi meyozning bu tipi ko‘p hujayrali hayvonlarda shuningdek, ayrim tuban o‘simliklarning rivojlanishida ro‘y beradi (9- rasm). Hayotiy davrasi bu tipdagi meyoz bilan o‘tadigan organizmlarda diplo davr ustunlik qiladi. Bu tipdagi meyoz gametogenezda (ovogenez va spermatogenezda), ya’ni erkak va urg‘ochi gametalarni hosil bo‘lish davrining bir qismida ro‘y beradi. Erkak jinsiy hujayralarning meyoz bo‘linishi natijasida xromosomalarning soni bilan farqlanadigan to‘rtta gametalar hosil bo‘ladi. Urg‘ochi jinsiy hujayralarning meyoz bo‘linishi natijasida bitta katta tuxum hujayra va uchta mayda hujayralar-markaziy tanachalar hosil bo‘ladi. Bu mayda markaziy tanalar organizmdagi jinsiy jarayonda ishtirok etmaydi, shu boisdan ular yo‘q bo‘lib ketadi.

rasm. Odam va hayvonlarda spermatozoidlarni (A) va (B) tuxum hujayraning hosil bo‘lishi. Meyozning gametali tipi. Meyozning spora tipi . Bu tipda sodir bo‘ladigan meyoz sporofit va gametofit oralig‘ida spora hosil qilish bilan amalga oshadi (rasm). Bu o‘rinda meyoz umumiy sporogenez jarayonining bir qismini tashkil qiladi. Mikrospora (mikrosporotsitlar) va makrospora (makrosporotsitlar) hujayralarga bo‘linadi. Bo‘linish natijasida to‘rttadan mikro va makrosporalar hosil bo‘ladi. Ularning hammasi gaploid sondagi xromosomalarga ega bo‘lib, bir necha marta bo‘linishdan keyin gametofitni hosil qiladi. Gametofitlar jinsiy hujayralar-gametalar hosil qilishni boshlab beradi. Shu boisdan bu tipdagi meyozda gametalarni hosil bo‘lishida gaploid gameta bir necha marta bo‘linadi.

Turli organimlarda gaplo va diplo davrni davom etishi va rivojlanishida farqlar mavjudligiga qaramay, ularda jinsiy hujayralar – gametalarni hosil bo‘lishi juda o‘xshash va bir qator yuksak darajada ixtisoslashgan va aniq holdagi jarayonlardan iborat. Ularning har biri avvalgisini davomli va keyingisining sababchisidir. rasm. Gulli o‘simliklarda chang donalarining (I) va murtak xaltaning (II) hosil bo‘lishi. Spermiylar va tuxum hujayraning hosil bo‘lishi. Meyoz amalga oshadigan hujayralar odatda diploid (2n) sondagi xromosomalarga ega bo‘ladi. Shunga muvofiq holdagi DNK soni ham (2S) teng.

Urug‘lanish natijasida yuzaga kelgan diploid yadroni tarkibida ikkita otaonalikni belgilaydigan xromosoma bo‘lib, shu boisdan har bir xromosoma o‘zining gomologiga ega . Meyoz bo‘linishning birinchi S-davri me’yorda o‘tadi, uning natijasida DNK qo‘shaloqlanadi. Shu boisdan odatda meyoz bo‘linishida hujayralar 4S, DNK soni ham 4n miqdordagi xromosoma tutadi. Meyozda ham mitozdagi kabi asosan bir necha: a) profaza; b) metafaza; v) anafaza; g) telofaza davrlardan iborat simvol qabul qilingan. Bu davrning orasida keskin chegara yo‘q, shuning uchun meyoz bir-birini davomli bo‘lgan bosqichlardan iborat va odatda astasekin ro‘y beradi (rasm). Meyoz bo‘linish ikki marta bo‘linish davrlardan iboratligi tufayli unda ro‘y beradigan jarayonlarni profaza I, metafaza I va shu kabi, ikkinchi bo‘linishda profaza II, metafaza II kabi belgilash qabul qilingan. Meyoz bo‘linish jarayoni qanday amalga oshishi haqida har bir davrga doir hujayrada ro‘y beradigan o‘zgarishlarni bayon qilamiz (rasm). Profaza I. Meyozning birinchi bo‘linishini boshlab boradigan bu davr ancha uzoq muddat davom etishi va murakkab jarayonlarni ro‘y berishi bilan boshqa davrlardan farqlanadi. Profaza I davrida xromosomalarda maxsus o‘zgarishlar hosil bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar ro‘y beradigan jarayonlarni beshta: leptotena, zigotena, bo‘ladigan jarayonlar bir – birini to‘ldirib boradi. Leptotena bosqichi uzun ingichka xromosoma iplari borligi bilan xarakterlanadi. Leptotena bosqichida xromosomalar qo‘shaloqlangan bo‘ladi, biroq hammasi emas. Shuning uchun leptotenada diploid miqdordagi (2n) xromatidalar bo‘lib, ularning umumiy soni S-davrida keyinchalik 4n ga teng. Leptotenada xromosomalarning joylanishi tasodifiy, ya’ni sochilgan yoki to‘plangan holda bo‘lishi mumkin. Ular o‘zaro birlashib yarim oysimon egilgan ko‘rinish hosil qilgan xromosomalar o‘zlarining telomeralari bilan yadro po‘stiga

bog‘langan. Ayrim o‘simliklarda leptotenaning oxirida xromosomalar yumaloqlashgan (sinezis) ko‘rinishni hosil qiladi. Лептотена босқичининг маълум даврида ингичка хромосомаларда хроматинларнинг қўйиқланишидан хромомерлар пайдо бўлади , улар хромасомаларнинг узунаси бўйлаб жойлашади ( расм , а ). Бундай хромомерли жойларнинг сони , катталиклари ва уларнинг жойланиши ҳар бир хромосомалар учун ўзига хос бўлади . Лептотенада кейинги мейоз учун энг муҳим характердаги жараён – гомологик хромосомаларнинг конюгацияси бошланади. Zigotena- bosqichi gomologik rasm. Tamaki mikrosporotsitlaridagi meyoz xromosomalarning konyugatsiya (Ovsyanikova, 1973); aj-birinchi bo‘linish, z-m-meyozning ikkinchi (sinapsis) bosqichi bo‘lib, bu bo‘linishi. jarayon o‘ta aniqligi va o‘ziga xosligi bilan xarakterlanadi. Bu bosqich mobaynida gomologik xromosomalar o‘zaro yaqinlashadi, natijada yangi xromosomalar majmui bo‘lgan bivalentlar hosil bo‘ladi. Har bir bivalent ikkita gomologik xromosomadan iborat va u to‘rtta xromatidga ega. Shunday qilib, bivalentlarning soni yadroda xromosomalarning gaploid soniga teng bo‘ladi (rasm, b). Paxitena-bosqichi profaza I ning bir muncha uzoq davom etadigan davri. Bu bosqichda gomologik xromosomalar to‘la konyugatsiyalashadi, yo‘g‘onlashadi, qisqaradi (rasm, v). Paxitena yo‘g‘on iplar hosil bo‘lish davri ham deyiladi. Konyugatsiya shunday zich, tig‘iz bo‘ladiki, yo‘g‘on paxiten xromosomalarning soni gaploidday ko‘rinadi. Haqiqatda esa bunday xromosoma ikkita gomologik

xromosomalarning birlashganidan iborat. Bu bosqichda gomologik xromosomalarning o‘zaro o‘xshash qismlari o‘zaro almashishadi. Mana shu holatga krossingover deyiladi. Krossingover tufayli birikkan genlarning rekombinatsiyasi sodir bo‘ladi. Diplotena-bu-qo‘sh iplar bosqichi. Meyozning bu bosqichida yuzaga kelgan gomologik xromosomalar endi bir-biridan itarila boshlaydi, ular faqat ayrim joylarda birikkan bo‘ladi (rasm, g). Xromosomalarning bir-biridan ajralishi va uzoqlashishida, bivalentlarda, xromosomalarni chalkashgan va birikkan joylari- xiazmalar yaxshi namoyon bo‘ladi. Uzun xromosomalarda xiazmlar qisqa xromosomalardan ko‘p bo‘ladi. Diplotena bosqichida xromosomalarni qisman qisqarishi va tig‘izlanishi ro‘y berishi natijasida to‘rt ipli tuzilma aniq namoyon bo‘ladi. Diakinez- bosqichi bilan meyoz bo‘linishning I bosqichi yakunlanadi. Bu bosqich davrida xiazmlar soni kamayadi, bivalentlar qisqaradi (rasm, d). Ular zichroq ko‘rinishga keladi, gomologik xrosomalar terminal xiazmlarga birlashadi. Xromosomalar bu bosqichda yadro po‘sti bilan bog‘lanishni uzadi. Metofaza – I bosqichi hujayra yadrosining po‘stini parchalanishidan, axromatin urchug‘ini yuzaga kelishidan boshlanadi (rasm, ye). Bivalent xromosomalar urchuq bilan birlashib, ekvatorda joylashadi. Bu davrga kelib yadrocha yo‘qoladi. Sentromerlarning o‘zaro uzoqlanishi kuchayadi. Anafaza I bosqichi gomologik xromosomalarni urchuqning ikki qaramaqarshi uchiga yo‘nalishi bilan xarakterlanadi (rasm, j). Gomologik xromosomalarning har biri ikkita xromatiddan tashkil topadi. Telofaza I bosqichi oxirgisi hisoblanadi. Bu davrga kelib ajralayotgan gomologik xromosomalar yo‘nalganligi tufayli har bir qutbda toq sondagi xromosomalar bo‘ladi (rasm, z). Keyin yadroning po‘sti va yadrocha tiklanadi. Zich holdagi xromosomalar endi siyraklashadi, ular o‘zining shaklini saqlaydi. Shu boisdan har biri aniq ko‘rinadi. Telofaza bosqichini nihoyasida sitokinez boshlanadi.

Hujayra yadrosining ikkinchi meyoz bo‘linishi qisqa vaqtli interkinez davridan so‘ng, ikkinchi bo‘linish mitoz ko‘rinishida amalga oshadi. Ikkinchi meyoz bo‘linishdan oldin DNK sintezi amalga oshmaydi. Profaza II ko‘p vaqt davom etmaydi. Xromatidlar sentromeralari bilan birikkan holda birbirlaridan uzoqlashadi. Metafaza II, anafaza II va telofaza II mitoz bo‘linishda qanday sodir bo‘lsa shunday ko‘rinishda amalga oshadi. Ikkinchi meyotik bo‘linishda 2S miqdordagi DNK va 2n sondagi xromatidli hujayralar bo‘linib, gaploid DNK va xromosomali ikkita hujayrani hosil qiladi (rasm, i-m). Shunday qilib, meyoz bo‘linish jarayonida bitta hujayrani ikki marta bo‘linishi natijasida to‘rtta gaploid hujayra hosil bo‘ladi. Ularning har biri irsiy tuzilishiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Meyoz bo‘linish o‘ziga xos bir qator xususiyatlarga ega. Bu o‘rinda xromosomalarning konyugatsiyasi hozirgacha to‘la qay tarzda boshqarilib amalga oshishi haqida ma’lumotlar yetarli emas. Sitofotometriya, avtoradiografiya va boshqa bir qator usullarni qo‘llab meyozning profazasida qisman maxsus DNK hosil bo‘lishi (0,3%) aniqlangan. DNK ning asosiy qismini sintezlanib bo‘lishi, meyoz bo‘linishga kirishish oldidan ro‘y beradi. Bizga ma’lumki, mitoz bo‘linishda DNK interfaza davrida sintezlanadi. Profaza I ning zigotena davrida gomologik xromosomalarning konyugatsiyasi va DNK sintezi bir vaqtda boshlanib, teng tugaydi. Ayrim hollarda zigotena davrida DNK sintezini ingibitor ta’sirida to‘xtatilsa, xromosomalarning konyugatsiyasi ham to‘xtaydi. Bundan shunday xulosa qilinadiki, zigotenadagi DNK sintezi gomologik xromosomalarning konyugatsiyalanishi (sinapsis) uchun zarur. Bu DNK gomologik xromosomalarni konyugatsiyada o‘zaro ta’sirlanishini amalga oshirishga imkon beradi (rasm).

Profaza I bosqichining leptotena davrini oxirida, har bir xromosomaning yuzasi bo‘ylab oqsil tabiatli bog‘lamlar shakllanadi. Zigotenada xromosomalarni bog‘lovchi bog‘lamlarni o‘zaro yaqinlashuvi tufayli sinaptonemal majmua yuzaga keladi. Zigotena oxirida gomologlar bu bog‘lar yordamida bir biri bilan zich bog‘lanadi. Morfologik jihatdan ular uch qavatli belbog‘ ko‘rinishida bo‘ladi. Bu majmua zigotena-paxitena va diplotena davrida mavjud bo‘lib xiazmlardagina saqlanadi. Gomologik xromosomani “tanib” konyugatsiyasini amalga oshiradigan ikkinchi polimer bu oqsil hisoblanadi. Oqsil meyoz bo‘linishning profaza bosqichida hosil bo‘ladi va u meyozning bir maromda amalga oshishida muhim ahamiyat kasb etadi. Gistonli oqsillar meyozda DNK sintezidan keyin sintezlanadi. Meyoz bo‘linishning profaza I bosqichini paxitena davrida oz bo‘lsa ham genomning 0,1% miqdorida DNK rasm. Liliya o‘simligidagi sinaptonemal kompleks (Moens, 1968, Bogdanov bo‘yicha, hosil bo‘ladi. Diplotena davrida 1975): Yoe- yon elementlar, xi-xromatin iplari, kt- xromosomalarning transkripsiyasi ko‘ndalang tolalar faollashadi. Bu bosqich davrida hayvonlarning ko‘pchiligida va o‘simliklarning ayrimlarida xromosomalar “chiroq qalqon” ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Bivalentdagi har bir gomolog ko‘plab juft simmetrik joylashgan juftlik tugunlar xromomeralardan chiqadi. Xromomerlar bu tig‘izlashgan xromatinlarning qo‘sh qismlaridan iborat tugunlari hisoblanadi. Bunday tugunlar shu joyda sintezlanadigan ko‘p miqdordagi axborot RNK tutadi. Paxitena davrida va ayniqsa,

diplotenada faol xromosomalarning bo‘lishi, profazadan boshlab, RNK sintezini butunlay to‘xtashi meyozni mitozdan keskin holda farqlaydi. Chang donalarini maxsus kimyoviy tarkibli oziqli muhit sharoitida o‘stirib, unda sodir bo‘ladigan meyoz bo‘linishning fiziologik va biokimyoviy xususiyatlarini o‘rganish yangi imkoniyatlarni yaratadi. Mikrosporatsitlarning rivojlanishi changdonning rivojlanishi bilan xususan, unda nuklein kislotalarning sintezi orqali bog‘liqligi aniqlangan.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O‘qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O‘qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O‘simliklar sistematikasi” I II bob. “O‘qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O‘simliklar geografiyasi” “O‘qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O‘rta Osiyo o‘simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O‘zbekiston o‘simliklari”, “O‘qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Makrosporogenez va onalik gametofitining rivojlanishi

Changlanish va otalanish. Meva, to`p meva va urug`

Yopiq urug’li o’simliklarning generative organlarining tuzilishi. Gul. Gullash va o’simliklarning changlanishi

Qirqbo‘g‘imlilar — Equisetineae bo‘limi

O‘simliklar embrologiyasi fanining predmeti, metodlari va ahamiyati