Tirik organizmlar hayotining asosi - oqsillar va aminokislotalar - Биотехнология - Рефераты

Tirik organizmlar hayotining asosi - oqsillar va aminokislotalar

Загружено в:

25.08.2022

Скачано:

0

Размер:

26.955078125 KB

Tirik organizmlar hayotining asosi - oqsillar va aminokislotalar Reja: 1. Oksillar xaqida tushuncha. 2. Aminokislotalarning xossalari. 3. Oksil molekulasining tuzilishi. 4. Oksillarning tasnifi. 5. Qishloq xo‘jalik maxsulotlari tarkibidagi oqsillar.

Tayanch iboralar: treoninsintezi, xromatografiya usul, gradient,sedimentatsiyalash,ultratsentrifugalash,gel- filtratsiyalash kreatin ,pirrol, leytsin. 1. Oksillar haqida tushuncha Oqsillar - tirik organizmlar tarkibiga kiradigan organik birikmalardan eng katta biologik axamiyatga va eng murakkab tuzilishga ega bulgan modda - bu oksildir. Oksillarning kimyoviy tarkibi. Oksillarning biologik xususiyatlarini, kimyoviy tarkibi va tuzilishini urganish uchun ularni toza xolda olish kerak. Buning uchun tukimalardan oksillarni suv, spirt, neytral tuzlar eritmasi, kuchsiz asos va kislotalar yordamida ekstraksiyalash yuli bilan ajratib olish mumkin. Oksillar aralashmasini ajratish uchun xromatografiya usullari (yoki elektroforez) kullaniladi. Oksillarni -3-5 0 S da organik erituvchilar (atseton, spirt) yordamida chuktirish mumkin. Oksilni fraksiyalarga ajratib olishnning xozirgi zamon usullari kuyidagilardan iborat: zichlik gradientida sedimentatsiyalash, ultratsentrifugalash, gel- filtratsiyalash va xokazo. Organ va tukimalardan ajratib olingan oksillar gidrolizlanadi(5-10 xajm kislota bilan, 6-12 n N 2 80 4 yoki NS16-20 soat davomida 100-110°Sda). Buning natijasida shu narsa aniklandiki, yukoridagi sharoitda oksillar aminokislotalarga parchalanadi. Xosil bulgan aralashmadan aminokislotalar xromatografiya usulda ajratib olinadi va ularning asosan 20 xildan iborat ekanligi aniklanadi. Oksillar tarkibida kup uchraydigan aminokislotalarni kuyidagi guruxlarga bulish mumkin. Xalkasiz aminokislotalar. a) monoaminomonokarbon kislotalar N 2 K - SN 2 -SOON glitsin Organizmda glitsin oksillarning gidrolizi natijasida xosil bulishi mumkin, yoki sintezlanishi mumkin. Glitsin organizmning muxim biokimyoviy jarayonlarida ishtirok etadi: kreatin va pirrol sintezi, ba'zi bir zaxarli moddalarni bartaraf etishda va xokazo.

N 2 N - SN - SOON I SN z alanin Alanin tabiatda kup tarkalgan va xamma oksillar tarkibida uchraydi. Organizmlarda u oksil gidrolizlanishi natijasida xosil buladi yoki boshka birikmalardan sintezlanishi mumkin N 2 N - SN - SOON Serin organizmda oksillardan xosil bulishi mumkin va oddiy birikmalardan sintezlanadi. Tarkibida fosfor bulgan oksillarda (fosfoproteidlar) - sut kazeini, tuxum sarigining vitellini va boshkalar) - serinning spirt guruxiga fosfat kislota koldigi birikkan. N 2 - SN - SOON I SN - ON I SN3 treonin Odam va xayvonot organizmi treonin sinteziga kodir emas, shuning uchun ovkat oksili bilan organizmga yetkazilishi kerak. N 2 N - S - SOON Oksillarda valin mikdori nixoyatda kam, u xayvonot organizmida sintezlanmaydi va fakatgina ovkat oksili gidrolizi natijasida xosil SNz — SN — SNz leytsin Xamma oksillar tarkibida va kup mikdorda leytsin uchraydi, ammo xayvon organizmida u sintezlanmaydi. SN3 - ON serin SN 3 SN 3 valin buladi. N 2 - SN - SOON SN 2 N 2 N - SN - SOON SN - SN 3 SN - SN3 izoleytsin Oksillar tarkibida izoleytsin oz mikdorda uchraydi, odam va xayvonot organizmida u sintezlanmaydi.

b) tarkibida oltingugurt bulgan aminokislotalar N 2 N - SN - SOON 8N sistein Oksillar gidrolizlanganda sistein ajratib olish nixoyatda kiyin. Kupincha osonlik bilan uning dimeri sistin ajratib olinadi. N 2 N - SN - SOON Organizmda sistein va sistin oksil parchalanishi natijasida xosil buladi. Bundan tashkari ular metionindan xam xosil bulishi mumkin. Ishkoriy oksillar (protamin va gistonlar) argininga juda boy. Mochevina xosil bulish reaksiyasida arginin muxim rol uynaydi. Xalkali aminokislotalar. Xayvonot organizmida feninalanin sintezlanmaydi, balki fakat oksillarning gidrolitik pachalanshi natijasida xosil buladi. Feninalanin oksidlanishi natijasida tirozin sintezlanishi mumkin Kupchilik oksillar takibida tirozin uchraydi. Odam va xayvonot SN 2 SN - SN - SOON sistin N 2 N - SN - SOON fenilalanin N 2 N - SN - SOON tirozin organizmida oksillardan xosil buladi. Kalkonsimon bez garmonlari tirozindan xosil buladi. Bundan tashkari buyrak usti bez garmoni adrenalin xam tirozindan sintezlanadi. N 2 N - SN - SOON I triptofan N4 Triptofan xayvonot organizmida sintezlanmaydi, balki oksillardan xosil buladi. N 2 N - SN - SOON I uSN 2 gistidin N4

Shunday kilib, oddiy oksillarni gidrolizlar natijasida xosil bulgan birikmalarni urganish shuni kursatadiki, ular fakatgina - aminokislotalar koldigidan tashkil topgan va xar xil oksillar bir- biridan tarkibidagi aminokislotalarning turi va mikdori bilan fark kiladi. 2. Aminokislotalarning xossalari. Aminokislotalar suvli eritmada ikkilamchi ionlar sifatida buladi: Aminokislotalar uzaro kondensatsiyalanib, peptid bog‘ini xosil kiladi ( - MN - SO ). Aminokislotalarning keyingi ketma-ket birikishi natijasida tripeptid, tetrapeptid va toki polipeptid xosil bulishigacha davom etishi mumkin. Amiokislota koldiglari orasidagi bog‘laish peptid bog‘i xisoblanadi. Bundan tashkari oksil molekulalarida disulfid bog‘lari uchraydiki, sistein koldiklari bu bog‘ni xosil kiladi: Kuchli kovalent bog‘lari (peptid, disulfid) bilan bir katorda oksil molekulalarida xarakatchan vodorod bog‘lari xam xosil buladi. Bu bog‘lar O .... N - orasida xosil bulib, oksil molekulasining spiralsimon strukturasining paydo bulishiga ishtirok etadi. 3. Oksil molekulasining tuzilishi. Kovalent peptid bog‘lari oksil molekulasining birlamchi strukturasini xosil kiladi. Peptid bog‘lari tufayli amiokislotalar bir- biri bilan ma'lum ketma- ketlikda birikib, polipeptid zanjirini va bu zanjirning xar bir buginida aminokislota koldigi turadi. Kachonki polipeptid zanjiri katta ulchamga ega bulsa, unda u oksil xossalariga ega bulishi mumkin. Polipeptidlar amiokislota koldiglarining xilma- xilligi, xamda amiokislota koldiglariing xar xil ketma-ketlikda joylanishi rang- barang oksillarning xosil bulishiga va ularinng xar xil tuzilishiga va biologik xossalarga ega bulishiga olib keladi. oksil molekulasining birlamchi strukturasi Vodorod bog‘lari tufayli chiziksimon polipeptid zanjiri spiralsimonga ayllannib, ma'lum bir fazoviy tuzilishga ega buladi.

Oksil molekulasining kupchilik xossalari uning polipeptid kofiguratsiyasi va ichki stukturasiga bog‘lik. Oksil molekulasining ikkilamchi strukturasi. Polipeptid zanjirining spiralsimon strukturasi ma'lum joylarda buziladi va amorf xossalarga ega bulgan kismlarga aylanadi. Bu xodisa kator sabablarga bog‘lik, lekin asosiylari kuyidagilardan iborat: oksil molekulasida disulfid bog‘larining xosil bulishi, xamda aminokislotalar prolin va oksiprolin bulishi. Spiral va amorf kismlarning bir-biriga nisbatan joylanishi natijasida oksil molekulasining uchlamchi strukturasi xosil buladi. Bu stukturaning xosil bulishida aminnokislotalarning yon radikallari orasidagi uzaro ta'sir xam muxim rol uynaydi. oksil molekulasining uchlamli strukturasi Ba'zi bir oksillar ikki va undan kup polipeptid zanjirlaridan tashkil topgan. Bu polipeptid zanjirlariniing uzaro joylashuvi ma'lum bir kompleks xosil kilishi oksil molekulasininng turtlamchi strukturasiga olib keladi. Bunday oksil komplekslari (aktomiozin, gemoglabin) muxim biologik xossalarga ega buladi. polipeptid zajiri birligi oksil molekulasi turtlamchi 4. Oksillarning tasnifi. Oksil molekulasi zanjirlarining fazodagi joylashuviga karab fibrillyar va globulyar oksillarga bulinadi. Agar oksilning shakli aylanasimon yoki ellipssimon bulsa, u globulyar xisoblanadi. Chuzinchok, ipsimon tuzilishga ega bulgan oksillar fibrillyar oksillar deb ataladi. Bunday oksillar terida, muskulda, sochda, tomirda va boshka joylarda uchraydi. Kimyoviy tarkibiga karab oksillar oddiy va murakkabga bulinadi. Oddiy oksillar fakat aminokislota koldiglaridan tashkil topgan. Murakkab oksil tarkibida aminokslota koldigidan tashkari boshka birikmalar xam bor. Oddiy oksillar sinflanishi asosida ularning ba'zi bir fizika- kimyofiy va kimyoviy xossalari olingan. Masalan, eruvchanligiga karab oksillar kuyidagicha bulinadi. 2. Albuminlar - suvda eriydigan va ammoniy sulfatining tuyingan eritmasida erimaydigan oksillar guruxi.

3. Globulinlar - suvda erimasligi va tuzli eritmalarda erishi bilan albuminlardan fark kiladigan oksillar. 4. Prolaminlar - 60-80 % li spirtda eriydigan (kolgan oksillar bunda denaturatsiyaga uchraydi) usimliklarda uchraydigan oksillar guruxi. Bunga misol kilib bugdoy gliadini, makkajuxori zeini, arpa gordeinini keltirish mumkin. 5. Glyutelinlar - ishkor eritmasida eriydigan oksillar guruxi. Gistonlar va protaminlar - ishkoriy oksillar, tarkibida kup mikdorda diaminomonokarbon kislotalar (argin va lizin) bor. Bu oksillar nukleoproteidlar - murakkab oksillar tarkibiga kiradi. Murakkab oksillar. Ular oksil va oksil bulmagan kismlardan iborat. Bu oksillarning sinflarga bulinishi oksilmas kismning kimyoviy tabiatiga asoslangan. 1) Fosfoproteidlar. Tarkibida kup mikdorda fosfat kislotasi bor. Masalan, sut kazeini, tuxum sarigining vitellini, vitini va balikning ixtulini strukturali 2) Glikoproteidlar. Tarkibida aminokislotalardan tashkari uglevodlar bor. Masalan, mutsin va mukoidlar. Sulakning yukori kovushkokligi uning tarkibidagi mutsin mikdoriga bog‘lik. Ovkat bulakchalari sulak tarkibidagi mutsin tufayli sirganchik xolatga utadi va osongina ogiz bushligidan oshkozonga tushadi. Oshkozon va ichak ichki devorini mutsin kurshab olgan va bu organlarni oshkozon va ichak tarkibidagi proteolitik fermentlar ta'siridan ximoya kiladi. 3) Xromoproteidlar. Tarkibida prostetik gurux tutgan rangli oksillar. Ma'lum birlari tarkibida temir - kon globulini, muskul mioglobin, perioksidaza fermenti, boshkalarida mis gemotsianin, plastotsianin - bor va metali bulmagan oksillar. Bu oksillarning ayrim birlari kislorodni biriktirib tukimalarda tashishda (gemoglobin, gemotsianin), boshkalari oksidlanish jarayonida ishtirok etadigan ferment rolini (katalaza, perioksidaza, sarik rangli oksidlovchi fermentlar) bajaradi.) 4) Lipoproteidlar. Tarkibida lipidlar (xolesterin, fosfatidlar, yoglar) bor. Lipoproteidlar uzining suvda eruvchanligi bilan lipidlardan fark kiladi va organik erituvchilarda erimaydi. Nerv tolalari aynniksa lipoproteidlarga boy.

Oksillarning fizik-kimyoviy xossalari. Oksillarning molekulyar massasini urganish (osmotik bosim orkali, zichlik gradientida segmentatsiya kilish va xokazo) shuni kursatadiki, ular yukori molekulyar (polimer) birikmalar ekan. Oksillarnning molekulyar massasi 4000 dan 4000000 gacha va unda yukoriligi aniklangan. Molekulyar massasining katta bulishi tufayli oksillar eritmada kolloid xolatda buladi. Takibida karboksil - SOON va aminogruppa - MN 2 bulganlgi uchun oksillar amfoter elektrolit xisoblanadi. Shuning uchun ishkoriy eritmada oksil molekulalari manfiy zaryadga ega, kislotali muxitda bulsa - musbat zaryadga ega buladi. Vodorod ionlarining eritmadagi ma'lum bir konsentratsiyasida (rN-ning ma'lum kiymatida) oksil molekulasidagi musbat va manfiy zaryadlar soni teng buladi. rN - ning bu kiymati oksilning izoelektrik nuktasi (IEN) deb ataladi. Masalan, IEN sut kazeini uchun - 4.2, tuxum albumini uchun - 3.8, makkajuxori zeii uchun -6.2 ga teng. Izoelektrik nuktada oksil molekulasi eng kam darajada gidratlangan va oson chukmaga tushadi. Oksillar gidrofill kolloidlar xisoblanadi. Eritmada xar bir oksil molekulasi suv katlami bilan kurshab olingan va bu xodisa gidratatsiya tufayli sodir buladi. Oksil suv katlamini buzuvchi moddalar ularning chukmaga tushishini chakiradi. Bunday moddalarga spirt, atseton, tuz eritmalari va boshkalar misol bula oladi. Oksil kolloid eritmalarning muxim xossalaridan biri ularning gel xosil kilishidir. Agar gel kuritilsa va keyin suvga tushirilsa, oksilning bukishi kuzatiladi. Oksilning izoelektrik nuktasida eng kam chukish kuzatiladi. Agar eritmaga suvni tortib oluvchi modda kushilsa oksil chukmaga tushadi. Kup omillar oksil strukturasiga ta'sir etib oksilning fizika- kimyoviy xossalarining uzgarishiga olib keladi va denaturatsiya xodisasini chakiradi. Denaturatsiya - oksil tabiiy xossalarining yukolishi, uning natijasida oksil suvda va tuzli eritmada erish xususiyatlarini yukotadi. Kuritilib denaturatsiyalangan oksillar suvda bukadi. Denaturatsiya jarayonining boshlangich davri oksil molekulasida chukur uzgarishlarni chakirmaydi va kaytar xisoblanadi. Ammo keyingi boskichlarda kaytmas uzgarishlar kuzatiladi. Denaturatsiyalovchi omillarga

kizdirish (70-100 0 S), kuchli kislota va ishkorlarning ta'siri, ogir metallar va kator kimyoiy reaktivlar misol bula oladi. Bu omillar ta'sirida oksillar gidrofilligini yukotib, gidrofob xossalarga ega buladi. Denaturatsiya natijasida oksil chukmaga tushadi. 6. Qishloq xo‘jalik maxsulotlari tarkibidagi oqsillar. Don va don maxsulotlarining oksillari. Bugdoy donida 9,2% dan 25,8 % gacha oksil bulishi mumkin. Kattik bugdoy donida, yumshok navlarga nisbatan, oksil mikdori kup. Shishasimon don navlarida, unli naviga karaganda, oksil xamma vakt xam kup bulavermaydi. Donning aloxida tukimalarida oksilning taksimlanishi bir xil emas. Oksilning eng kup mikdori donning aleyron katlamida joylashgan, kurtagida oksil xam kup, ammo magzida oksil mikdori butun donga karaganda kam joylashgan. Bugdoy donining ovkatlanishdagi kiymatini baxolashda uning oksillaridagi aminokislotalar turi va mikdorini bilish zarur. Eng kup mikdorda glutamin kislotasi (21,9%), eng kam mikdorda triptofan (0,8%), sistin (1,1%), metionin (1,4%) va tirozin (1,8%) bor. Almashtirib bulmaydigan aminokislotalarga, ayniksa, lizinga, eng boy kurtak xisoblanadi. Bugdoy donining asosiy oksillari prolaminlar va glyutilinlardir. Ular oksil umumiy mikdorining taxminan 74% ni tashkil kiladi. Eng katta texnologik (non xosil kilish) axamiyatga ega bulgan oksillar - prolaminlar: gliadin va glyutelin. Aynan shu oksillar kleykovinani tashkil kiladi. Albuminlar 20-22% va globulinlar 5-6% ni tashkil kiladi. Bugdoy - muxim ozik-ovkat xomashyosi, chunki asosan uning tarkibidagi kleykovina tufayli bugdoy unidan yaxshi xususiyatlarga ega bulgan non yopish mumkin. Nonning elastikligi, govakliligi va yukori xajm bulishi kleykovinaga bog‘lik. Agar xamir bulagi suvda yuvilsa kleykovina xosil buladi va u 66% suvdan va 34% kuruk moddalardan (asosan oksil) tashkil topgan. Kleykovina kuritilganda uning suvsiz formasi - kuruk kleykovina xosil buladi. Kuruk kleykovina suvga tushirilsa bukadi va ma'lum mikdordagi suvni uziga shimib oladi. Kuruk

kleykovina shimib olgan suvning mikdori uning gidratatsiyalanish kobiliyati deb ataladi va kupincha 170%-250% ni tashkil kiladi. Kleykovinaning roli shunan iboratki, u xamirga ma'lum bir shaklni beradi, bukish natijasida uzluksiz egiluvchan shaklni xosil kiladi va unning xamma komponentlarini uz xajmida saklab koladi. Xamir korishda kushiladigan achitki ta'sirida boradigan bijgish natijasida SO 2 gazi ajralib chikadi va bu gaz kleykovina karkasini kengaytiradi. Bijgishning boshlangich davrida xamir xajm kengayadi va kutariladi, sungra esa xamir kupikli tuzilishga ega buladi. Devori kleykovinadan iborat katta mikdordagi pufakchalardan iborat bulgan, govaklangan xamir shu xolatda non yopishga yuboriladi va nonning govakli strukturasini xosil kiladi. Kleykovina - muxim axamiyatga ega bulgan unning non xosil kilish kobiliyatini tavsiflaydigan omil xisoblanadi. Unnng gaz saklab turish xossasi, nonning yumshokligi, govakliligi va elastikligi kleykovinaga bog‘lik. Agar kleykovina kuchli bulsa, xamir xam kuchli buladi va uni yoyish, shakllash kiyinlashib koladi, chunki uni SO 2 gazi kutara olmaydi. Agar kleykovina kuchsiz bulsa, xamir bijgishi natijasida xosil bulayotgan SO 2 gazini ushlab tura olmaydi, gaz xamir xajmidan chikib ketadi. Kuchli undan olingan xamir shaklini saklab kolish xususiyatiga ega, kolipga yopishmaydi, yoyilib ketmaydi va xamir korish agregatining ishchi organlariga yopishib kolmaydi. Uning kuchi - bu uning ma'lum bir xossalarga (fizikaviy) ega bulgan non xosil kilishidir. Yumshok don unning xamma navlari nnon xosil kilish xossalariga karab uchta guruxga bulinadi: kuchli, urtacha va kuchsiz. Kuchli navlarga boshka unlarnning non xosil kilish xossalarini yaxshilaydigan unlar kiradi. Kuchli un kushilganda xamirning fizikaviy xossalari yaxshilanadi. Yaxshilanadigan unning sifatiga karab kuchli navdan 25 dan 50% gacha kushilishi mumkin. Shunga asoslanib yaxshilovchi navlar konikarli, yaxshi va kuchli turlarga bulinadi. Kuchli nav un tarkibida oksil mikdori 14 % dan kam bulmasligi kerak, xul kleykovina 28 % va 1-nav unda 32 % dan kam bulmasligi kerak.

Kattik bugdoy ("durum") kuchli navga kiritilmaydi. Non xosil kilish kobiliyatiga karab shishasimon yumshok bugdoydan keyinda turadi. Kattik bugdoy unidan yopilgan non xajmi past, zichligi katta va usti yorilgan buladi. Uning kleykovinasi yaxshi chuzilmaydi, tez uziladi. Urtacha non xosil kilish kobiliyatiga ega bulgan bugdoy unidan non yopilishi mumkin, kuchi nav undan kushilishi shart emas, ammo kuchsiz navning xossalarini yaxshila olmaydi. Oksil mikdori kam bulgan (8-10%) va kleykovina 20 % dan kam yoki oksil mikdori yetarli, lekin sifati past bulgan unlar kuchsiz turlarga kiritiladi. Bundan un navlaridan konikarli sifatga ega bulgan navlardan kushilishi kerak. Yumshok bugdoy unlari asosan non yopishda, kattik navlar makaron ishlab chikarishda kullaniladi. Bugdoy unining non xosil kilish kobiliyati nafakat kleykovinaning mikdori va sifatiga bog‘lik, balki uglevod - amilaza kompleksiga xam bog‘likdir. U kompleks bilan unning ikkkinchi muxim xossasi xisoblangan gaz xosil kilish kobiliyati ya'ni bijgish natijasida SO 2 gazi xosil kilishi xam bog‘lik. SO 2 gazi xamirni kutartirish va govaklashtirishuchun zarur. Kleykovina bilan birgalikda kraxmalning fizika-kimyoviy uzgarilari (bukish, kleyterlanish, dekstrinlash) xamirning reologik (fizika-kimyoviy) xossalarini aniklaydi. Kleykovina kaysi usulda ajratib olinishiga karamasdan uning tarkibidagi kleykovina xosil kiluvchi oksillardan tashkari boshka oksillar, kraxmal buladi. Kleykovina yaxshi yuvilishiga va tozalanishiga karamasdan xamma vakt ma'lum bir fermentativ faollikka ega buladi. Kuritilgan kleykovinada - amilaza, amilolitik fermentlar, o- difenoloksidaza, katalaza fermentlarining faolligi aniklangan. Kleykovina oksillarning aminokislotalar tarkibi bu don - oksillarning tarkibidagi aminokislotalar bilan fark kiladi. Kuchsiz va kuchli bugdoy kleykovinasi oksillarining aminokislotalari orasida sifat va mikdoriy fark yuk. Shuning uchun fizikaviy va fizika-kimyoviy xossalari (kuchsiz va kuchli kleykovina) orasidagi farkni aminokislotalarning farki bilan asooslab bulmaydi.

Ma'lum bir mikdordagi bugdoy unidan yoki yanchilgan dondan yuvib olinadigan kleykovina mikdori - xul kleykovinaning unumi deb ataladi. Kleykovinani bukkan oksil, vodorod, disulfid va boshka bog‘lar orkali birikib kompleks xosil kilgan modda sifatida kurish mumkin. Glyutelin oksili gliadinning polimeri xisoblanadi. Un kuchining ortishi yoki kleykovinaning kuchayishi, disulfid bog‘larinin kupayishi orkali sodir buladi va bu bugdoyning kuchli navlaridan olingan kleykovinalarda, kuchsiz navlarga nisbatan, sulfgidril guruxlari a disulfid bog‘lari kupuchraydi. Kleykovina sifati va mikdoriga ta'sir kiluvchi omillar. Bu omillar kuyidagilardan iborat: 1. Ma'lum navga xos bulgan omillar (irsiy). 2. Bugdoy usimligi donining usish va yetilish sharoitlari (endogen). 3. Donni kayta ishlash jarayonida unga va kleykovinaga ta'sir kiluvchi fizikaviy va kimyoviy vositalar (ekzogen). Kleykovina sifati va mikdoriga unning yanchilish darajasi (un zarrachalarining ulchami), xamir korishga olingan un va suvning nisbati, xamirga dam berish temperaturasi va muddati, kleykovina yuvilish usuli va muddati ta'sir kiladi. Xamirga dam berish muddatining uzaytirilishi, ayniksa boshlangich 20-30 min mobaynida sovuk urgan va uta kuritilgan donning unidan olinadigan kleykovina mikdorini oshiradi. Un tarkibida bulgan tuyinmagan kislotalarning mikdori katta axamiyatga ega: olein, linol va linolen kislotalarining tuzlari kleykovinaning kuchayishiga ta'sir kursatadi. Kleykovinaning sifati yukori darajada don kuritish temperaturasiga, donni issiklik ta'sirida kondinsionlashga bog‘lik, chunki don yanchishdan oldin kuritiladi va konditsionerda isitiladi. Yukori temperaturalar kleykovinani mustaxkamlaydi, uning chuziluvchanligini kamaytiradi. Ammo isitish temperaturasi juda yukori bulsa, kleykovina oksillari denaturatsiyaga uchraydi va natijada kleykovinani yuvib olish mumkin bulmay koladi.

Kleykovinaning sifatiga proteolitik fermentlar xam ta'sir kursatadi. Bu fermentlar ta'sirida kleykovina uzining boshlangich fizikaviy xossalariini yukotadi, yumshaydi va uni yuvib olib bulmaydi. Xuddi shu xodisani zararkunandalar (klop- cherepashka) ta'sir etgan donda kuzatish mumkin. Bu zararrkunanda donni teshib, unga uz sulagini yuboradi va bu sulak tarkibida juda faol proteolitik ferment bor. Agar bunday shikastlangan dondan olingan undan xamir korilsa, bu ferment uz faolligini namoyon kiladi - kleykovina oksillarini parchalay boshlaydi. Gass ikki xil oksilni ajratib oldi. Bulardan biri toza oksildan tashkil topib, uzluksiz asosni xosil kiladi va bu asosda kraxmal donachalari (svikkelprotein) taksimlangan. Ikkinchi fraksiya - bu kraxmal donachalari bllan jips bog‘langan oksillar (xaftprotein). Shishasimon donning kurtagida oksil asosi (podlojka) kraxmal bilan jipslashgan. Bunday kurtakni parchalaganda kraxmal oksildan ajralmagan xolatda buladi. Unsimon bulgan donning kurtagida oksil va kraxmal kuchsiz bog‘langan va shuning uchun yanchish jarayonida oksil kraxmaldan oson ajraladi. Javdar donida oksil mikdori 9% dan 20% gacha buladi. Ovkatlanish jarayonida javdar oksillari bugdoynikiga nisbatann ancha kimmatli xisoblanadi, chunki bu oksillar tarkibida almashtirib bulmaydigan aminokislotalar - lizin, fenilalanin va treonin mikdori kuprok. Javdar uni xamiri oddiy usullar bilan yuvilganda kleykovina xosil bulmaydi. Buning birinchi sababi - javdar uni tarkibida uchraydiigan yelimlar (5 % gacha) xisoblanadi. yelim molekulalari oksil zarrachalarini kurshab olib, ularning bir-biri bilan yopishib kleykovina xosil kilishiga kuymaydi. Ikkinchi sababi - javdar va bugdoy oksillari orasidagi sifat asosidagi farkdir. Javdar kleykovinasi juda kuchsiz va elastikligi kamrok. Javdar uni xamiri extiyotkorlik bilan yuvilsa undan kraxmal va yelimlarning ma'lum kismi ajralib chikadi va buning natijasida kleykovinaning kuchi ancha oshadi, namligi 66 % gacha kamayadi. Javdar kleykovinasining gidratatsiyalanish kobiliyati 200 - 230

%. Fizikaviy xossalariga karab javdar kleykovinasi kuchsiz va elastiklik jixatdan bugdoy kleykovinasini eslatadi. Tritikale doni oksil mikdoriga karab xam javdar, xam bugdoy donidan ustun turadi. Tritikale doni oksilga boy bulgan aleyron kavatdan va magizdan tashkil topgan. Tritikale donining unidan kleykovina yuvib olish mumkin, lekin uning sifati bugdoy kleykovinasiga nisbatan yomon. Ma'lum aminokislotalarning mikdoriga karab (ayniksa lizin) tritikale doni bugdoy va javdarga nisbatan oralik urinni egallaydi. Arpa donida oksil mikdori 7 % dan 25 % gacha. Arpaning spirtda eriydigan oksili gorden deb ataladi. Almashtirib bulmaydigan aminokislotalarning yigindisiga karab arpa oksillari (biologik kiymati nuktai nazaridan) kup bulmasa xam yukori turadi. Issik suv yordamida kleykovinani yuvib olish mumkin. Sifatiga karab arpa kleykovinnasi yomon va tez buziladigan bugdoy kleykovinasiga uxshaydi. Kleykovinaning gidratlanish kobiliyati 90-160. Pivo ishlab chikarishda ishlatiladigan arpada oksil mikdori 12 % dan yukori bulmasligi kerak va kleykovinaning bulmasligi yaxshi xisoblanadi. Suli tarkibidagi oksil mikdori 9-19,5%. Ma'lum aminokislotalarning mikdoriga karab suli oksillari bugdoy va arpa oksillaridan ma'lum darajada fark kiladi. Suli oksillarida lizin mikdori bugdoynikiga karaganda taxminan ikki marta kup. Makkajuxori tarkibida oksillar 4,8-23,6 % bulishi mumkin. Oksillarga eng boy magiz, kobiklarda juda kam. Eng kup mikdorda prolamin (zein) uchraydi, globulinlar va albuminlar eng kam kismni tashkil kiladi. Donning shishasimon kismi unsimon kismiga nisbatan oksilga boy. Jipslashgan oksil fraksiyasining mikdori oshishi bilan makka donining portlanishi oshib boradi va sifati yaxshilanadi. Makkajuxori oksillari eng kamyob aminokislotalarning mikdoriga karab, bugdoy oksillaridan keyinda turadi. Magiz oksillari almashtiib bulmaydigan aminokislotalarga boy va yaxshi balanslangan (kurtak va butun don oksillariga nisbatan). Makkajuxori donini kayta ishlash jarayonida magiz oksillari ajratib

olinadi. Bu oksillarning yukori biologik kiymatga ega bulganligi sababli yogini ajratib olgandan keyin kushilma sifatida ozik- ovkat sanoatida ishlatilishi mumkin. Grechixa donida 8-16 % oksili bor. Bu donda prolaminlarning deyarli bulmasligi, eng kup mikdorda globulinlar va kup mikdorda albuminlar bulishi xarakterli xisoblanadi. Grechixa doni almashtirib bulmaydigan aminokislotalarning yaxshi balanslaganligi, fakat izoleytsin va ayniksa oltingugurtli aminokislotalardan tashkari, ularning mikdori yetarli emas. Sholi donidagi oksil mikdori 8-13,6 %. Oksilning eng kup kismi magizda va donning tashki kavatlarida joylashgan. Kraxmalli kismi - kurtagida oksil kam uchraydi. Sholi oksillarining kup bulgan kismi glyuteni - orizenindir. Almashtirib bulmaydigan aminokislotalarning xammasi sholi oksillarida uchraydi va bu borada sholi grechixaga uxshaydi. Lekin aminokislotalar mikdoriga karab sholi oksillari grechixa va bugdoynikidan ancha fark kiladi. Almashtiib bulmaydigan aminokislotalar sholi va grechixa oksillarida bugdoynikiga karaganda kup. Sholi kurtagida oksillar maxsus govakda joylashgan. Kurtakning kraxmalli kismida ikki xil oksil topilgan: sitoplazmatik va vakulyar. Boshokli usimliklar donida oksil mikdori 25-40 % ni tashkil kiladi. Bu donlarda oksilning prolamin fraksiyasi yuk. Asosiy fraksiyani globulinlar tashkil kilgan, eng kam kismini glyuteinlar, undan kuprok mikdorda albuminlar bor. Ba'zi bir donlar tarkibida zaxarli oksillar (soni) mavjud. Kizdirish natijasida bu oksillar faolligini yukotadi. Boshokli donlarning oksillarida oltingugurtli aminokislotalar juda kam. Kupchilik almashtirib bulmaydigan aminokislotalar katta mikdorda uchraydi. Bu donlar tarkibida oksil mikdori kupligi, almashtirib bulmaydigan aminokislotalarga boy bulishi ularni muxim oksil mabai sifatida, ayniksa chorvachilikda, ishlatish imkonini beradi. Soya donidan ajratib olinadigan oksillar, ayniksa ularning tarkibidagi almashtiib bulmaydigan aminokislotalar, non maxsulotlarini va boshka ozikovkat maxsulotlarini yaxshilashda kushimcha sifatida ishlatiladi. Moyga boy donlarda 16-25 % gacha oksillar bor. Bu donlarning kupchiligi oksil mikdoriga karab, boshoklilarga yakin turadi. Oksilning kup

kismini globulinlar (80-97%) tashkil kiladi. Albumin va glyutelinlar 0,5 - 1,0 %. Prolaminlar deyarli yuk. Oxirgi vaktlarda ovkatlanishda va ozuka ishlab chikarishda oksillarning yetishmasligi sababli moyli donlarga, birinchi navbatda kungabokar va paxta chigiti oksillari, kup e'tibor berilmokda. Bu oksillarning yukori ovkatlanish kiymatiga ega bulganligi ularni muxim oksil manbaiga va oksil takchilligini koplashda kullash mumkin. Kungabokardan olinadigan oksillarning 5-10% mikdorda xamirga kushilishi nonning ovkatlanishidagi kiymatini oshiradi, uning xajmi oshadi, sirtki kavatning rangi ancha chiroyli buladi. Sabzavot va mevalarning oksillari. Sabzavot va mevalarda, yashil nuxat (5%), loviya (4%) dan tashkari boshkkalarda oksil mikdori juda kam. Kartoshkada 2 % oksil bor, lekin uning axamiyati juda katta, chunki u kup iste'mol kilinadi va shuning uchun odam organizmida usimlik oksili manbai xisoblanadi. Kartoshka oksillari tula kiymatli xisoblanadi va shuning uchun ovkatlanishda katta axamiyata ega. Aminnokislotalar va oksillar nisbati yetilish darajasi, usish davri va xokazolarga bog‘lik. Azotli moddalar mikdori kartoshkani saklash jarayonida kam uzgaradi. Lekin bu uzgarish kam bulsada, tuganak ichki kismlarining korayishi sababchisi bulishi mumkin va saklash jarayonida katta ziyon yetkaishi mumkin. Bu kasallik yigimdan 2-3 oy keyingi davrda kuzatiladi va tirozining yigilib kolishi bilan bog‘langan. Tirozin tirozinaza (o - difenoloksidaza) fermenti yordamida oksidlanib, koramtir melaninlarni xosil kiladi. Ammo kartoshkada katta mikdorda xloroen kislotasi bor va u xam o -definoloksidaza ta'sirida oksidlanib koramtir melaninlarni xosil kiladi. 46 Kartoshka sifati, boshka sabzavot va mevalar singari, termik kayta ishlash va keyingi saklash davrida keskin yomonlashadi. Misol kilib kuritilgan va kovurilgan kartoshkani olamiz.

Korayish tezligi aminokislotalar tarkibiga bog‘lik. Aminokislotalar sifati va mikdorini boshkarib borib, tuganaklarning saklash jarayoida va termik kayta ishlash paytida korayib kolishning oldini olishimiz mumkin. Mustahkamlash uchun savollar: 1. Oksillar xaqida tushuncha? 2. Aminokislotalarning xossalari? 3. Oksil molekulasining tuzilishi? 4. Oksillarning tasnifi? 5. Qishloq xo‘jalik maxsulotlari tarkibidagi oqsillar? 6. Oqsillarning kimyoviy tarkini tushuntirib bering? 7. Xalqasiz aminokislotalarni tushuntirib bering? 8. Oqsil molekulasining ikkilamchi strukturasini tushuntirib bering? 9. Albuminlar nima? 10. Lipoproteidlar nima?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

Похожие

Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi

Oqsillar biosintezi va parchalanishi

Biotexnologik jarayonlarning eng muhim biokimyoviy asoslari

O‘simlik tuzilishining asosi – uglevodlar

O‘simliklardagi nafas olish mexanizmlari. Qishloq ho‘jaligi ekinlarida nafas olishni boshkarilishi va ikkilamchi moddalar xosil bo‘lishi