logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Биотехнология
  4. Biotexnologik jarayonlarning eng muhim biokimyoviy asoslari

Biotexnologik jarayonlarning eng muhim biokimyoviy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.9384765625 KB
Скачать
Biotexnologik jarayonlarning eng muhim biokimyoviy asoslari Reja: 1.Bakteriyalarning metabolizmi 2.Mikroorganizmlarda moddalar almashinuvi mexanizmi 3.Oqsil almashinishi 4.Uch karboo kisiotalar halqasi (Krebs halqasi) 5.Mikroorganizmlarniiig azot bilan oziqlanishi Bakteriyalarning metabolizmi Genetika, biofizika, bioximiya fanlarining rivojlanishi va elek- tron mikroskop orqali bakteriyadagi fiziologik jarayonlar ustida morfologik, fizik-kimyoviy va fiziologik usullar asosida ilmiy ishlar olib borish bakteriyani molekulyar darajada o&#39;rganishga imkon tug&#39;dirdi. Barcha tirik oiganizmiar bilan tashqi muhit orasida doimiy ra- vishda modda almashinuvi jarayoni o&#39;tib turadi. Moddalar aJma-shinuvi uchun zarur bo&#39;lgan yorug&#39;lik, anorganik va organik mod dalar bakteriyalar uchun manba bo&#39;lib hisoblanadi. Uglerodni o&#39;z-lashtirishiga qarab mikroorganizmlar 4 ta guruhga ajratiladi: — fototroflar , ular uchun energiya manbayi bo &#39; lib yoragiik xizmat qiladi ; — xemotroflar , ular uchun energiya manbayi bo &#39; lib kimyoviy moddalar xizmat qiladi ; — autotroflar, ular uchun uglerod manbayi bo&#39;lib C0 2 xizmat qiladi; — geterotroflar, ular uchun uglerod manbayi bo&#39;lib uglevodo-rodlar, moy kislotalar xizmat qiladi. Litotroflar (yunon. litos ~~ tosh, trophe — oziqlanish) — ener-giyani anorganik moddalarning oksidlanishidan (vodorod, karbonat angdrid, metan, ammiak, temirbirikmalari, marganes, oltingugurt) oladilar va ular tabiatda moddalar aylanishida muhim rol o&#39;ynay-dilar. Geterotroflar havo tarkibidagi azotni o&#39;zlashtiradilar (azoto-fiksatorlar). Geterotroflar saprofit va parazit mikroorganizmlarga bo&#39;linadilar. Saprofitlar (lot. saprophyticus ~ hayvon va o&#39;simlik qoldiqlari bilan oziqlanuvchi). Mikroorganizmlarning ko&#39;pchihgi saprofit holda oziqlanadi. Ular tashqi muhitdagi organik moddalarni iste&#39;mol qiladilar. Parazitlar (lot. parasiticus - tirik organizmlar hisobiga oziq lanish). Bu guruhga ancha ko&#39;p mikroorganizmlar kiradi. Mikro- organizmlarni saprofit va parazit deb shartli ravishda bo&#39;Ush mum- kin. Chunki noqulay sharoitda ba&#39;zi saprofitlar odam va hayvon-larda turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Geterotroflarning autotroflarga nisbatan tarkibida uglerod atom- lari assimetrik joylashgan organik birikmalarga ehtiyoji kattaroq bo&#39;ladi. Oxirgi paytlarda geterotrof bakteriyalar ayrim turlarining ammiak va uglerod birikmalarini o&#39;zlashtirib, ulardan murakkab uglevodlar va aminokislotalar sintez qilishlari aniqlangan. Masalan, E.coli ning tarkibida NH 4 C1, MgS0 4 , KH 2 P0 4 , NaHP0 4 glukoza va suv bo&#39;lgan sintetik oziqa muhitida o&#39;sganligi aniqlangan. Bu ma&#39;lumptlar shuni ko&#39;rsatadiki, mutlaq geterotrof mikroorganizm mavjud&#39; emas. Savol tug&#39;iladi: autotrof mikroorganizmlar oldin paydo bo&#39;lganmi yoki geterotrof organizmlarmi? S.N.Vinogradskiy, V.L.Omelyanskiy, B.Nayt, A.Lvov va boshqalar autotrof bakte-riyalarni birlamchi organizmlar deb tan olishgan. A.I.Oparin, I.l.Sorokin, N.D.lerusalimskiy va boshqalar geterotroflami bir lamchi organizmlar deb hisoblashgan. Bu konsepsiyalardan xulosa qilish mumkinki, Yer atmosferasida kislorodsiz muhitda yashovchi anaerob organizmlar birinchi bo&#39;lib yuzaga kelgan. Yerda yashil o&#39;simliklarning paydo bo&#39;lishi bilan autotrof organizmlar uchun kisiorod hosil bo&#39;la boshlagan. O&#39;stiruvchi omillar. Pepton, uglevod, moy kislotalari va anor ganik birikmalardan tashqari, bakteriyalar maxsus moddalar, ya&#39;ni o&#39;stiruvchi omillarga ham muhtojlik sezadilar. O&#39;stiruvchi omillar hujayradagi biokimyoviy jarayonlarda katalizatorlik vazifasini baja radilar. Ba&#39;zi bakteriyalar oziqa muhitiga tashqaridan vitaminlami qo&#39;shishga muhtojlik sezmaydilar. Chunki ular kerakli vitaminlami o&#39;zlari sintez qiladilar. Boshqalari esa vitaminsiz muhitda o&#39;sa olmaydilar. Bunday mikroorganizmlar oziqa muhitiga vitamin qo&#39;- shilganda yaxshi rivojlanadilar. Biotin, vitamin B, (tiamin), B 2 (riboflavin), B 3 (pantoten kislota), B 4 (xolin), B 5 (nikotinamid), B 6 (piridoksin), B 7 (gemin), B s (inozit) va boshqalar bakteriyalar-ning yaxshi o&#39;sishlari uchun kerakli bo&#39;lgan vitaminlar hisoblanadi. O&#39;stiruvchi omillar konsentratsiyasi mikroorganizmlarning oziqa muhitiga juda oz miqdorda (ularga talab 0,01—10,0 mkg/ml) qo&#39;shiladi. Vitamin yetishmaslik mikroorganizmlarning o&#39;smay qo- lishiga sabab bo&#39;ladi. Bakteriyalar anorgani к elementlarga muhtoj. Kaliy, katalizator sifatida, ba&#39;zi fermentlaming faolhgini oshiradi. Kalsiy nitrifikatsiya- da ishtirok etib, tuproq mikroorganizmlariga azotni fiksatsiya qi-lishida yordamlashadi. Bakteriyalar hayotida fosfor, oltingugurt, magniy, temir va boshqa elementlaming ahamiyati katta. Temir nafas olish jarayonida ishtirok etadigan fermentning tarkibida mav- jud bo&#39;lib, oksidlanish jarayonida katalizator vazifasini bajaradi. Temir sil mikobakteriyasining kimyoviy tarkibidagi muhim element hisoblanadi. Temir, mx, magniy, mis va boshqa mikroelement-larning ionlarining aktinomitsetlarda antibiotiklarning hosil bo&#39;li-shida ham muhim rol o&#39;ynashi aniqlangan. Mikroorganizmlarda moddalar almashinuvi mexanizmi Mikroorganizm hujayrasi oziqadan tanasining qismlarini tik- lash, fermentlar, pigmentlar, o&#39;stirish omillari, toksinlarning siniezi va energiya hosil qilish uchun foydalanadi. Lui Paster mLc^oor- ganizmlarning ayrim turlari ikkita optik antipodlaming bittasidan foydalanishi, ikkinchisidan esa foydalamlmasligini aniqlanga 1. Masalan, Penicillium glaucum vino kislotasining L-izomeridan, Streptococcus lactis sut kislotasining L-izomeridan foydalanishi aniqlangan. Ko&#39;pchilik bakteriyalar leysinning L-izomeridan yaxshi foydalanadilar. Ko&#39;pchilik bakteriyalar D-izomerlardan foydalana olmaydilar. Metabolizmda ikkita, bir-biriga qarama-qarshi va shu bilan birga yagona jarayon ro&#39;y beradi: konstruktiv va energetik. Kon-struktiv moddalar almashinuvi energiya yutishi bilan boradi. Bu moddalar almashinuvi uchun hujayraning uncha katta bo&#39;lmagan miqdordagi oziqa material! sarflanadi. Energetik moddalar alma- shinuvida hosil bo&#39;lgan energiya hujayra uchun zarur bo&#39;lgan ener-giyaga aylanadi. Shu jarayon sodir bo&#39;lishi uchun ko&#39;p miqdordagi oziqa sarflanadi. Ikkita jarayon alohida emas, balki bir-birini to&#39;l-dirib turuvchi jarayondir. Fermentlar va ulaming moddalar alraashinuvidagi roli Fermentlar — tirik hujayra tomonidan ishlab chiqariladigan yuqori fnolekulyar tuzilishga ega bo&#39;lgan biologik katalizatorlardir. Ular oqsil tabiatiga ega. Mikroorgainzmlardagi moddalar almashi- nuvida alohida rol o&#39;ynaydi. Mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqarilgan fermentlar turli-tuman ta&#39;shga va yuqori faolikka ega. Ulardan qishloq xo&#39;jaligida, tibbiyotda va boshqa sohalarda keng foydalaniladi. Mog&#39;or zamburug&#39;i tomonidan ishlab chiqarilgan amilaza fer- menti yordamida kraxmalning parchalanishi jarayonidan pivo tay- yorlashda, spirt ishlab chiqarishda, non pishirishda foydalaniladi. Mikroorganizmlar fermentidan tibbiyot sanoatida alkaloidlar, poli-saxaridlar, gidrokartizonlar, prednizon, prednizolon va boshqalami ishlab chiqarishda ham foydalaniladi. Bakteriyalarning kauchuk, paxta, ipak, kofe, какао , tamaki va boshqalami qayta ishlashda roli katta. Mikrooiganizmlaming sintezlash xususiyali juda yuqori. Mikroorganizmlarning biokimyoviy faoliyati fotosinteznikidan kam emas. Fermentlar mikroorganizmlarga mctan, butan va boshqa uglevodorodiami biriktirib olishiga va ulardan murakkab organik birikmalar sintezlashiga imkonberadi. Fermentlar ekzofermentlar, endofermentlar, konstitutiv va induktivlarga bo&#39;linadi. Ekzofer mentlar hujayradan tashqarida, endofermentlar hujayraning ich-karisida laoliyat ko&#39;rsatadilar. Konstitutiv fermentlar har doim ma&#39;him miqdorda hujayraning tarkibida bo&#39;ladilar. Unga lipaza, karbogidraza, proteinaza va boshqalarni misol qilib ko&#39;rsatish mum-kin. Induktiv fermentlar qachonki hujayrada ularga ehtiyoj sezil-gandagina hosil bo&#39;ladilar (penitsillinaza, dekarboksilaza). Bakte-riyalar, suv o&#39;tlari, zamburug&#39;lar, o&#39;simliklar golofit usulda oziqla-nadilar. Ular oziqani erkin holatda qabul qiladilar. Eritmaning past konsentratsiyasining bakteriya sitoplazmatik membranasirung yuqori konsentratsiyali zonasidan o&#39;tishi osmos hodisasiga asos-lanadi. Bakterial hujayra membranasi moddalar almashinuvida kat ta rol o&#39;ynaydi. Oqsil almashinishi Mikroorganizmlar o&#39;zlarining oziqlanishi, o&#39;sishi va faoliyati uchun turli xil aminokislotalarga ehtiyoj sezadilar. Ba&#39;zi bakte-riyalar bitta aminokislotani, boshqalari ikki va undan ko&#39;proq aminokislotalarni talab etadilar. Ko&#39;pgina mikroorganizmlar ba&#39;zi bir aminokislotalarni sintezlash xususiyatlarini yo&#39;qotgan bo&#39;ladilar. Bunday mikroorganizmlar auksotroflar deb ataladi. Odatda, oqsil almashinishi jarayoni bakteriyalarda ikki fazada boradi. Birinchi faza — oqsilning peptongacha parchalanishi, bu jarayon bakterial hujayra tomonidan ajratilgan ekzoproteaza fermenti ishtirokida amalga oshadi. Ikkinchi faza — oqsilning parchalanish jarayoni endoproteaza fermenti ishtirokida boradi. Oqsilning peptongacha parchalanishi oziqa muhitining pH ko&#39;rsatkichi 7,0—8,0 atrofda bo&#39;lganida amalga oshadi. Mikroorganizmlarning oziqlanishi va nafas olishi Metabolizmning ikki yo&#39;nalishi - katabolizm (parchalanish, dissimiiyatsiya) va anabolizm (qurilish, yaratilish) bir-biriga uzviy bog&#39;liq va qarama-qarshi jarayonlar yig&#39;indilari bo&#39;lib, ular hujay rada bir vaqtda, turli komponentlarda sodir bo&#39;ladilar. KataboLik reaksiyalar natijasida hujayraga kirgan organik mod dalar oksidlanish va qaytarilish, dezaminlash va dekarboksillanish reaksiyalari uchun substrat bo&#39;lib, birin-ketin keladigan reaksiyalar natijasida C0 2 , H 2 0, NH 3 va boshqalarga aylanadilar. Katabolizmda murakkab organik birikmalarning parchala-nishida erkin energiyaning ajralib chiqishi kuzatiladi. Uning ko&#39;p qismi katabolik yo&#39;nalishlarning ayrim bosqichlarida ularga ulangan fermentativ reaksiyalar vositasida energiyaga boy (makroergik) fosfat bog&#39;lar, asosan adenozinuchfosfat ( АТҒ ) shaklida saqlanadi. ATF hujayrada energiya almashinuvining markaziy substratsiyasi bo&#39;Ub, energiya talab qilinadigan jarayonlarda anabolik reaksiyalarga yetkaziladi va sarflanadi. Energiya saqlanishining ikkinchi muhim oqimi nikotinamida- denindinukleotidfosfatning oksidlangan shakli NADF ni, uning qaytarilgan shakli NADF H 2 ga o&#39;tishi bilan bog&#39;liq. Mana shu kofaktordagi vodorod hujayraning nafas olish jarayonida oksidlanib, ATF molekulalarining sintezlanishini ta&#39;minlaydi. Anabolizm oddiy moddalardan hujayra tuzilishlarini tashkil qiladigan organik moddalarning hosil bo&#39;lishi jarayonida sodir bo&#39;ladigan reaksiyalaming yig&#39;ndisidir. Bu jarayonlarda moddalar kattalasbib, organellalar yaratiladi va bu jarayonda energiya yutilishi kuzatiladi. Zanjr energiyani asosan ATF yetkazib turadi. Reaksiya jarayonida u ADF va anor-ganik fosfatga aylanadi. Anabolik jarayonlar uchun hujayrada substrat sifatida katabolik reaksiyalarda hosil bo&#39;lgan oraliq mah- sulotiar - metabolitlar xizmat qiladi. Lekin tirik organizmlarni tashkil qiladigan barcha molekulalar va energiya bilan ta&#39;min qila- digan murakkab birikmalar quyosh energiyasining yutilishi bilan kechadigan fotosintez jarayoninig mahsulotlaridir. Quyosh Yer yuzida hayotning birdan-bir manbayi, hayotning paydo bo&#39;lishidan tortib doimo uni substrat va energiya bilan ta&#39;minlab turadi. Yuqorida ta&#39;kidlab o&#39;tilgandek, organizmning o&#39;zi ham, ularda sodir bo&#39;ladigan metabolik jarayonlar ham quyosh energiyasining akkumulyatsiya qilinishidan keUb chiqqan va foto - sintez tufayli kechib turadi. Shunday qilib, hujayra metabolizmi anabolik va katabolik jara-yonlarning yig&#39;indisidir. Bu jarayonlarning birgalikda sodir bo&#39;lishi, hujayraning parchalanish va sintez qilish jarayonlarini belgilab beradi. Metabolizm bu genetik belgilangan ketma-ket kechadigan jara yonlarning yig&#39;indisi bo&#39;lib, unda bir vaqtda o&#39;tadigan reaksiya- larning soni, xilma xilligi, ko&#39;p sonliligi va yuqori tezb&#39;gi, energiya to&#39;planishining mexanizmi va jarayonlarining boshqarilishidir. Metabolik jarayonlarning o&#39;ziga xos bo&#39;lgan belgisi tashqi energiya to&#39;planishining o&#39;zgacha shakldaligi va uglerodli birikmaiarning aylanishidan hosil bo&#39;lgan energiya hisobidan, hujayra struktura-larining, makromolekulalarning alohida to&#39;plamlarining hosil bo&#39; lishi hisoblanadi. Hujayra potensialidan zamonaviy biotexnologiya sifatida amaliyotda foydalanish eng muhim vazifalardan hisoblanadi. Oksidlanish jarayonining eng takomillashgan formasi va hayot uchun zarur bo&#39;lgan energiya ajratadigan jarayonbu nafas olishdir. Наг bir tirik organizmga xos nafas olish tipi muayyan jarayonga xizmat qiluvchi fermentlar yig&#39;indisiga bog&#39;hq. Nafas olish jarayoni da shakarlar, oqsillar, yog&#39;lar yoki hujayradagi boshqa zaxira mod- dalari kislorodning ishtiroki bilan oksidlanadilar, oqibatda karbonat angidrid bilan suv hosil bo&#39;ladi. Jarayonda ajralib chiqqan energiya mikroorganizmlarning hayot faoliyati, o&#39;sishi va rivojlanishi uchun sarf bo&#39;ladi. Nafas olish jarayonida elektronlar organik moddalardan mole-kulyar kislorodga ko&#39;chib o&#39;tadilar. Bu holatda organik birikmalar hujayra yoqilg&#39;isi vazifasini o&#39;taydi. Agar aerob nafas olishni bijg&#39;ish bilan taqqoslaydigan bo&#39;lsak, har ikkala jarayonda ham bitta birik-madan, ya&#39;ni glukozadan turli moddalar hosil bo&#39;lishini kuzatamiz. Nafas olish jarayoni murakkab va ko&#39;p bosqichlidir. Nafas olish- da bijg&#39;ishga nisbatan substrat chuqurroq oksidlanadi va o&#39;zgaradi. Bijg&#39;ish: QH 12 0 6 -> 2laktat (-47 kkal). Nafas olish: 2C 6 H 12 0 6 + 60 2 -> 6C0 2 + 6H 2 0 (-686 kkal). Ko&#39;rinib turibdiki, nafas olish bijg&#39;ishga nisbatan afzalroq ja- rayon. A : erob sharoitida glukozadagi barcha uglerod atomlari uglerod dioksidi hosil bo&#39;lishida qatnashadilar. Bu esa nafas olish jarayonida glukoza molckulasidan ichki bog&#39;larning energiyasi maksimal dara- jada ajralib chiqadi, deganidir. Glukozaning anaerob sharoitda o&#39;zgarishida esa har qanday tipdagi bijg&#39;ish jarayoni bo&#39;lmasin, baribir oxirgi mahsulot sifatida etanol, propanol, butanol, propionat, suksinat, laktat yoki glukozaning to&#39;liq oksidlanmagan, qandaydir mahsuloti paydo bo&#39;ladi. Bu birikmaiarning har qaysisining ichki molekulyar energiyasi C0 2 nikiga nisbatan juda ham baland bo&#39;ladi. Yuqorida keltirib o&#39;tilgan moddalarda uglerod va vodorodning o&#39;zaro nisbati xuddi glukozadagidek ekanligi ham mana shuni ko&#39;rsatadi. Shunday qilib, biokimyo nuqtayi nazaridan har qanday tipdagi bijg&#39;ishni energetik to&#39;liq amalga oshmagan jarayon sifatida qarash mumkin. Bu holat aerob va anaerob jarayonlar orasidagi energetik disbalansning yagona sababi emas. Ma&#39;lumki, elektronlarni mole-kulyar kislorodga ko&#39;chirib o&#39;tkazishda organik akseptorlarga o&#39;tkazishga nisbatan ko&#39;proq energiya ajraladi. Anaerob oksidla- nishda molekulyar kislorod ishtirok etmasligi hisobga olinsa, elektronlar akseptorlari bo&#39;lib faqat organik birikmalar xizmat qilishi aniqbo&#39;ladi. Anaerob o&#39;zgarishlar natijasida hosil bo&#39;lgan asetil guruhlar katabolizmning atamal bosqichiga kiradi. Oksidlanishning bu bos- qichi uchkarbon kislotalari halqasi, limon kislotasi halqasi yoki Krebs halqasi deb ataladi. Bunda ishtirok etadigan organik birikmalaming oksidlanishi tugaydi: asetil guruhlar uglerod dioksidi va vodorodga parchalanadi. Uch karboo kisiotalar halqasi (Krebs halqasi) Glukozaning gidrolizlanishidan hosil bo&#39;lgan pirouzum kislotasi hujayra metabolizmida markaziy o&#39;rinni egallaydi vabu holat bio-kimyoda hujayraning nafas olishi deb yuiitiladi. Nafas olish jara- yonida piruvatdan tashqari yog&#39; kislotalari va qator aminokis&#39;.otalar ham tola oksidlanadilar. Bu jarayon uch bosqichga bo&#39;linadi: Birinchi bosqichda hujayrada energiya rolini o&#39;ynaydigan organik birikmalar, asetil-ko-enzim A tarkibiga kiradigan ikki uglerodli fragment — asetil CH 3 CO gacha oksidlanadilar. Ikkinchi bosqichda asetil guruhlar limon kislota halqasida parchalanib, vodorod atomlari va C0 2 ni hosil qiladilar. Uchinchi bosqichda vodorod protonlar va elektronlarga par chalanadi. So&#39;ngra elektronlar mitoxondriyalaniing ichki mem- branalarida joylashgan elektron tashuvchilar orqali molekulyar kis lorodga uzatiladi va H 2 0 hosil qihb, qaytariladi. Piruvatning oksidlanish va dekarboksillanishi jarayonida uch xii ferrrientlar: — piruvatdegidrogcnaza (F,); — degidrolipoii-asctiltransferaza (F 2 ); — degidrolipoil-degidrogenaza (F 3 ) lar ishtirok etadi. Bu tizimni Lester Rid va uning shogirdlari o&#39;rganganlar. Orga- nizm uchun zarur bo&#39;lgan vitaminlardan: tiamin (TFFZ da), riboflavin (FAD da), pantoten kislotasi (KoA da) va nikotinamid (NAD 1 da) shu tizimning tarkibiy qismi hisoblanadi. Mikroorganizmlarning oziqlanishi. Oziqlanish jarayonida fer- mentlarning ahamiyati katta. Chunki mikroorganizmlarturli orga nik moddalarni kimyoviy yo&#39;l bilan parchalab, oziqlanadilar va ba&#39;zilari shu jarayonda nafas ham oladilar. Mikrob parchalangan organik moddalarni qabul qilib, so&#39;ngra ularni o&#39;z hujayrasida qaytadan sintez qiladi va tanasining ayrim qismlarini tuzadi. Fermentlar murakkab birikma hisoblanadi. Ular 20 ta ami-nokislotadan tuzilgan. Fermentlarning molekula og&#39;irligi bimecha mingdan bimecha miUiongacha bo&#39;ladi. Fermentlar o&#39;ziga xos xususiyatga va faollikka ega. Fermentlar spetsifik xususiyatiga ko&#39;ra 3 ta guruhga ajratiladi. 1. Past spetsifiklikka ega fermentlar. Bu guruhga barcha gidrolitik fermentlar. amilaza, Upaza, pektinaza, sellulaza, estcrazalar va boshqalar kiradi. Yuqorida ko&#39;rsatilgan fermentlar har xil tezlikda polimer, oligomer hamda kichik molekulali substratlarga ta&#39;sir ko&#39;rsatadilar. 2. Guruh spetsifiklikka ega bo &#39;Igan fermentlar. Har xil gekso-zalarni fosforillash reaksiyasini olib boruvchi geksokinaza fermenti bir-biriga o&#39;xshash strukturaga ega bo&#39;lgan substratlarga ta&#39;sir ko&#39;r- satadi. 3. Absolut spetsifiklikka ega bo &#39;Igan fermentlar. Bunday fer mentlar strukturasi juda ham yaqin bo&#39;lgan substratlarni sekin o&#39;zgartirish xususiyatiga ega. Masalan, degidrogenezalar vodorod atomini substratdan kofermentning nikotinamid yadrosining aniq tomoniga o&#39;tkazadilar. Fermentlarning faolligini past molekulali organik birikmalar yoki metall ionlari bilan boshqarib turish mumkin. Bu mexanizm murakkab biosintetik jarayonlarda ishtirok etuvchi fermentlarga xos bo&#39;lib, dastiabki ferraentlardan birining oxirgi mahsuiot bilan ingibirlanishi kuzatiladi va natijada, butun jarayonning sekinla- shuviga yoki butunlay to&#39;xtab qohshiga sabab bo&#39;ladi. 1898-yilda L. Pasterning shogirdi Emil Dyuklo fermentlarning nomlariga «aza» so&#39;zini qo&#39;shishni tavsiya etdi. Masalan, kraxmalga ta&#39;sir etadigan ferment amilaza, yog&#39; moddalariga ta&#39;sir etuvchi ferment lipaza va oqsilga ta&#39;sir etuvchi ferment protsinaza deb atala boshlandi. Ammo ba&#39;zi bir fermentlarning eski nomlari ham qoldi. Masalan, oshqozon shirasining fermenti pepsin, so&#39;lakning fermenti ptizlin va boshqalar. Zamonaviy biologiya sanoatida fer mentlar ishlatilmaydigan korxonalar kamdan-kam. Fermentlarning xususiyatlari: mikrob hujayrasida o&#39;tadigan jarayonlar fermentlarning aktivligiga bog&#39;liqdir. Fermentlar suv, tuz, kislota va ishqor eritmalarida eriydi. Ular oqsil kompleksi, kristallsimon va eritmaning tubiga tushadi. Fermentlarning umumiy xususiyatlari: 1) spetsifikligi (maxsus ta&#39;sir etishligi). Fermentlar faqat maxsus kimyoviy birikmalarga yoki kimyoviy birikmalarning guruhlariga ta&#39;sir etadi. Masalan, laktaza fermenti faqat sut shakarini (laktozani), ureaza esa moche- vinani parchalaydi va hokazo; 2) fermentlarning katalitik aktivligi juda ham baland bo&#39;lishi mumkin. Masalan, 1 g amilaza 1 t kraxmalni parchalashi yoki 1 g ximozin 12 t sutni ivitish imkoniyatiga egadir; 3) termolabilligi — fermentlar isitilganda. tezda parchalanadi. Masalan, 50— 60°C daraja issiqda fermentlar o&#39;zining aktivligini pasaytiradi. 80°C darajada esa aktivligini yo&#39;qotadi, 100°C darajada esato&#39;la parchalanadi. Fermentlarning aktivligi 30—50°C darajada yaxshi q&#39;tadi, hayvonlardagi fermentlar esa 37—40° С darajada aktiv bo&#39;ladi; 4) ta&#39;siri ma&#39;lum pH muhitda o&#39;tadi. Masalan, pepsin pHning 1,5-2,5, tripsin - 7,8-8,7, katalaza va ureazalar esa pHning 7-muhitida yaxshi ta&#39;sir etadi (pH optimum); 5) reaksiyalarning oxirida o&#39;zgarmaydi va hosil bo&#39;lgan mahsu- lotlarning tarkibiga kirmaydi. Hozir 1000 dan ortiq fermentlar mavjud. Hamma fermentlar oltita sinfga bo&#39;lingan. Bular: 1. Oksidoreduktazalar. 2.Transferazalar. 3.Gidrolazalar. 4.Lia- zalar. 5.Izomerazalar. 6.Ligazalar. Oksidoreduktazalaro\s\d\&msh-c\&yt2in\i&#39;i\\ reaksiyalarida kata- lizatorlik qiladi. Bu guruhga kiruvchi fermentlar hujayraning nafas olish jarayonida vodorod va kislorod tashishini aktivlashtiradi. Transferaza — ayrim radikallarni: asetil transfcrazalar - sirka kislota qoldig&#39;ini (CH-,CO), fosfotransferaza - fosfat kislota qol-dig&#39;ini (H 2 P0 3 2 ~) tashuvchi fermentlardir. Gidrolaza gidrolizlanish reaksiyasini tezlatadi. Bu fermentiar murakkab moddalami suv ishtirokida oddiy moddalargacha parcha- laydi. Peptidogidrogenazalar oqsil va peptidlarni, glukozidgidrolazalar uglevod va glukozidlami parchalaydi va h.k. Liazalar substratlardan kimyoviy guruhlar radikallarini olib, qo&#39;sh bog&#39; hosil qiladi yoki kimyoviy guruh radikallarini qo&#39;sh bog&#39;larga ulaydi. Izomerazalar organik moddalarni ularning izomerlariga aylan- tiradi, ya&#39;ni molekula ichidagi atomlar, radikallar va guruhlarning o&#39;mini o&#39;zgartiradi. Ularning moddalar almashinishida ahamiyati katta. Ligaza yoki sintetaza pirofosfor bog&#39;lanishining uzilishi hisobiga oddiy birikmalardan murakkab birikmalarning sintezlanishini tez- lashtiradi. Masalan, karboksilaza karbonat angdridni organik birik- malarga biriktiradi. Piruvat karboksilaza piruzum kislota va karbonat angdriddan shavelsirka kislotasini sintez qiladi. Fermentiar tuzilishiga ko&#39;ra ikki sinfga bo&#39;linadi: - oddiy oqsfflar (fermentiar) - ular faqat oqsildan iborat bo&#39;ladi; - murakkab oqsillar (fermentiar) - oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini olib boruvchi, kimyoviy guruhlarni ko&#39;chiravchi fermentiar. Ular ikki qismdan iborat bo&#39;ladi: apofermcnt qismi (oqsil qismi) va ferment aktivligini belgilaydigan kofaktor qismi. Bu qismlar alohida holatda aktivlikka ega emas, balki birlashgandan so&#39;ngina aktivlikka ega bo&#39;ladi. Apoferment va kofaktordan tashkil topgan kompleks xolofer-ment deb ataladi. Metallarning ionlari (temir, mis, kobalt, rux, molibden va h.k.) yoki koferment deb ataladigan murakkab organik birikmalar kofaktor bo&#39;lishi mumkin. Kofermentlar odatda elektronlami, atomlarni, guruhlarni fermentativ reaksiya natijasida bir birik-madan boshqasiga o&#39;tishida oraliq o&#39;tkazuvchi vazifasini bajaradi. Ba&#39;zi kofermentlar ferment oqsili bilan mustahkam birikkan bo&#39;ladi. Ular prostetik guruh deb ataladi. Kofaktorlarga degidrogeneza- larning faol guruhlari NAD yoki NADF lar kiradi. Bu kofermentlar tarkibiga В guruh vitaminlaridan bin — nikotin kislotasi kiradi. Vitamin B, (tiamin) pirouzum kislota almashinuvida qatnashadigan tiamin pirofosfokinaza tarkibiga kiradi. Koferment A ning tarkibiy qismi bo&#39;lib pantoten kislota xizmat qiladi, flavoprotein ferment-larining prostetik guruhini vitamin B 2 (riboflavin) tashkil qiladi. Tirik organizmlaming oziqlanishida vitaminlarning ahamiyatli tomonlari ham shundaki, ular kofermentlarning tarkibiy qismiga kiradilar. Fermentiar erkin aktivlashtirish reaksiyasini pasaytirib, kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiradi. Fermentlarning boshqa kata- lizatorlardan farqi ularni olib borayotgan kimyoviy reaksiyalarning o&#39;ziga xosligidir. Har bir ferment faqat bitta ma&#39;lum reaksiyani olib boradi. Ferment molekulasining substrat birikadigan katalitik markazi ma&#39;lum fazoviy konfiguratsiyaga ega bo&#39;lib, u faqat substrat molekulasigagina mos keladi. Fermentlarning aktivligi ferment va substratning konsentratsiyasiga, haroratga, pH ga va boshqa omillarga bog&#39;liq bo&#39;ladi. Har bir ferment uchun o&#39;z harorat va pH optimumlari mavjud. Ko&#39;pgina fermentativ reaksiyalar qaytmas reaksiyalar hisoblanadi. Mikroorganizmlarning o&#39;lchamlari kichik bo&#39;lishiga qaramasdan har xil vazifalarni bajaradigan bir-biridan farq qiladigan fermentlarni ishlab chiqaradi. Metabolizmda qatna shadigan fermentiar odatda hujayra ichida bo&#39;lib, ular endofer-mcntlar deb nomlanadi. Fndofermentlar (endoenzimlar) mikrob hujayrasining o&#39;zi bilan bog&#39;langan bo&#39;ladi. Mikroblar o&#39;z faoliyati davomida ekzoferment- larni oziqlanuvchi muhitga ajratadi, ular bakterial fillrdan o&#39;tadilar, murakkab oziqa moddalarni (oqsillar, kraxmal, kletchatka va boshqalarni) parchalab, hazm qilish uchun tayyorlaydilar. Endofermentlar hujayra protoplazmasi bilan mustahicam bog&#39;hq bo&#39;lib, faqat hujayra ichiga kirgan oziqa moddalarni parchalaydilar va ularni hujayraning asosiy qismlariga aylantiradilar. Ba&#39;zi fermentlar hujayra tomonidan tashqi muhitga ajratiladi, shuning uchun ham ularga ekzofermentlar deyiladi. Odatda, bunday fermentlar gidrolitik fermentlar bo&#39;lib, katta molekulali birikmalarni parchalab, hujayraga o&#39;ta oladigan holatga keltiradi va hujayra tomonidan oziqa sifatida o&#39;zlashtiriladi. Mikroorgaoizmlarning uglerod bilan oziqlanishi. Uglerod manbalariga munosabatiga ko&#39;ra, mikroorganizmlar avtotrof — uglerodni anorganik moddalardan o&#39;zlashtiruvchilarga va getero- trof — uglerodni organik holda o&#39;zlashtiruvchilarga bo&#39;linadi. Turli shakarlar, spirtlar, organik kislotalar, uglcvodorodlar ular uchun asosiy oziqa manbayi hisoblanadi. Tarkibida oksidlangan CH,OH— CHOH— СОН guruhlari bo&#39;lgan uglerod manbalariga ega bo&#39;lgan glitserin, mannit, shakarlar va bir qator organik kislotalar eng yaxshi oziqa manbayi hisoblanadi. Chumoli kislota (HCOOH) va shovul kislota (COOHxCOOH) faqat ba&#39;zi mikroorganizmlar tomonidan o&#39;zlashtiriladi, xolos. Ayrim mikroorganizmlar, masalan, Aspergillus flavus zambrug&#39;i parafin yoki yog&#39; kislotalarini o&#39;zlashtira oladi. Mikroorganizmlarniiig azot bilan oziqlanishi Azot elementiga munosabatiga ko&#39;ra, mikroorganizmlar turli guruhlarga bo&#39;linadi. Ba&#39;zilari oqsil va peptonlarni o&#39;zlashtirsa, boshqalari nitratlarni, uchinchilari ammiakni, to&#39;rtinchilari atmo-sfera azotini o&#39;zlashtiradi. Oqsil va peptonlar proteoliz (parchalanish) va dezaminlanishdan so&#39;ng o&#39;zlashtirilsa, aminokislotalaming to&#39;iiq aralashmasi bevosita parchalanadi. Mikroorganizmlarning ba&#39;zi vakillari nitratlarni, ko&#39;p- chihgi ammiakni o&#39;zlashtira oladi (1-jadval). Patogen mikroorganizmlarni ham aminokislotalarda o&#39;stirish mumkin. Hayvonlar kabi bakteriyalar ham o&#39;zi sintez qila olmay- digan aminokislotalarni talab qiladi, lekin hayvonlarning ko&#39;pchiligi 8-10 ta aminokislota talab qilsa, bakteriyalarning ayrimlari 2-3 ta, 1-jadval Mikroorganizmlar uchun turli azot manbalari (N.D.Ierusalimskiy ma&#39;lumotlari bo&#39;yteh 3 ) Azot manbalari Azot manbalari o&#39;zlashtiradigan turli fiziologik xususiyatlariProteoliz Dezaminlanish Nitratlar- ning qaytarilishi Azotfik- satsiya Oqsillar + +&#39; - - Peptonlar + + - - Aminokislotalar- ning to&#39;iiq aralashmasi - - - - Ba&#39;zi bir aminokislotalar - - - - Ammiak - - - - Nitratlar - - + - Atmosfcra azoti - - - + ba&#39;zilari esa 17 taga yaqin aminokislotani talab qiladi. Ayniqsa, patogen, sut kislota hosil qUuvchi va chirituvchi bakleriyalar uchun aminokislotalar nihoyatda zarur. Zamburug&#39;lar, achitqilar va akti-nomitsetlar ozig&#39;ida aminokislotalar bo&#39;lsa, ular tez o&#39;sadi, agar aminokislotalar bo&#39;lmasa, ularni o&#39;zlari sintezlay oladilar. N.D.Ierusalimskiy (1963) aminokislota sintezlovchilarni ami-noavtotroflar, sintezlay olmaydiganlarni arninogeterotroflar deb atagan. Mikroorganizmlar uchun zarur bo&#39;lgan aminokislotalar ro&#39;yxatini aminogramma deb ta&#39;riflagan. Mikroorganizmlarning normal o&#39;sishi uchun В vitaminlar guruhiga kiruvchi va suvda eruvchi moddalar zarur. Bularning ba&#39;zilari nuklein kislotalar yoki fermentlartarkibiga kiruvchi kom- ponentlardir, Ba&#39;zi mikroorganizmlar o&#39;zi vitamin sintezlaydi, ularni Shopfer (1938-y.) auksotroflar deb atagan. Geteroauk-sotroflar vitamin sintezlay olmaydilar. 17-rasm. Azotni fikatsiya qiluvchi mikroorganizmlar: / — Azotobacter vinelandii; 2 — Clostrdium pasterianum; 3 — Rhi/obium meliloti; 4 — olxaning ildizidagi mikroorganizmlar. Bakteriyalarning uglevodorodlarni o&#39;zlashtirishi. V.O.Tauson 1925-yildan boshlab to 1935-yilgaeha uglevodorodlarni oksidlovchi bakteriyalar va zambumg&#39;lar ustida ish olib boradi va ularni ikki gumhga: aeroblar va anaeroblarga ajratadi. Kcyinchalik u ochiq zanjirli uglevodorodlarni oksidlovchi formalarni ham topgan. Toluol, benzol, ksilolni parchalovchi turlarni aniqlagan. Ba&#39;zilari faqat toluolni parchalasa, boshqalari 2 halqali (definil, naftalin), uchinchilari uch halqali (fenantren va antratsen) uglevodorodlarni parchalaydi. Tauson neft, terpinlar va smolalaming oksidlanishini ham aniqlagan. Uning bu ishlari geterotrof mikroorganizmlarda moddalar almashinuvi jarayoni nihoyatda xilma xil ekanligini ko&#39;rsatadi. Yashil va qirmizi rang bakteriyaiarda fotosintez- Barcha yashil o&#39;sirnliklarning eng muhim xususiyatlaridan biri quyosh nurlari yordamida C0 2 va H 2 0 dan organik modda hosil qilish, ya&#39;ni fotosintez jarayoni hisoblanadi. Uni quyidagi tenglama bilan ifoda- lash rnumkin: &#39; 6C0 2 + 6H 2 0 - yorugMik > C 6 H, 2 0 6 + 60 2 xlorofill Fotosintez jarayonida yorug&#39;lik cncrgiyasi yutiladi va organik mod- dada to&#39;planadi, atrofga esa kislorod ajralib chiqadi. Tuban organizmlardan ko&#39;k- yashil va bir hujayrali yashil suv o&#39;t- larda ham fotosintez jarayoni boradi, ayniqsa, bu jarayon xlorclla misolida yaxshi o&#39;rganilgan (18-rasm). Yuksak o&#39;simliklardan farqli o&#39;laroq, yashil bakteriyalar va ko&#39;k-yashil suvo&#39;tlari xlorofillni qorong&#39;ida hosil 19-rasm. Yashil bakteriyalar. 20-rasm. Qirmizi bakteriyalar. qiladilar. Rus olimi Lrtari (1899-y., 1913-y.) aniqlashicha, ko&#39;pchilik yashil suvo&#39;tlar va lishayniklar tanasidan ajratib olingan suvo&#39;tlar agar-agarda yaxshi o&#39;sadilar (ya&#39;ni oziqada glukoza, pepton, mineral tuzlar bo&#39;lganda). Bu esa V.N.Lyubimenko va A.T.Oparinning «geterotrof oziqlanish avtotrofdan oldin kelib chiqqan» degan fikrlarini tasdiqlaydi. Yashil bakteriyalar va yuksak o&#39;simliklardagi xlorofill turli nurlarni yutadilar. Yuksak o&#39;simlik- lardagi xlorofill qizil va ko&#39;kbinafsha nurlarni yutsa, bakteriyalardagi xlorofill olti xil rangli nurlarni yutadi. Bundan tashqari, bakterioxlorofill molekulasida ikki atom vo dorod ortiqcha, nurlarning yutilish maksimumi yashil va qirmizi rang bakteriyalarda 800-890 nm oralig&#39;ida (19-20-rasmlar). Qirmizi bakteriyalarning karotinoidlari 400-600 nm orasidagi nurlarni yutib, uni bakterioxlorofillga o&#39;tkazadilar. Ulardagi xlorofill faqat elektron mikroskopda ko&#39;rinadi. Ularda fotosintez quyidagicha boradi: yashil bakteriyalarda: C0 2 +2H 2 S q^sh cncrgiyasi ? | C 6 H 12 0 6 +H ? 0+S 2 qirmizi bakteriyalarda: C0 2 +2H 2 S+2H 2 0 quyosh encrgiyasi ) | QJ ^ Q .+ H ^ 3.8. Xemosintez jarayoni Xemosintez jarayonining tabiatini S.N.Vinogradskiy (1887-y.) aniqiagan. Bu jarayonda CO, va H 2 0 kimyoviy energiya hisobiga oksidlanadi. Xemosintez jarayoni oltingugurt bakteriyalari, nitrifi- katorlar, temir, tion va vodorod bakteriyalari tomonidan amalga oshiriladi: 1) 2NH 3 + 30 2 = 2HN0 2 + 2H 2 0 + 658 kJ. 2) 2HNO, + O, = 2HN0 3 + 180 kJ. 4FeC0 3 + 6H 2 0 + 0 2 = 4Fe(OH) 3 + 4C0 2 + 167 kJ, 2H 2 + 0 2 -> 2H 2 0 + 575 kJ. Oltingugurt bakteriyalari H 2 S hosil bo&#39;ladigan suv havzalarida keng tarqalgan. Bular H 2 S -> S -> H 2 S0 4 gacha oksidlanadi. 2H 2 S + 0 2 = 2H 2 0 + S. S + 2H 2 0 + 30 2 = 2H 2 S0 4 + 479 kJ. Oltingugurt bakteriyalari tabiatda keng tarqalgan bo&#39;lib, S ning tabiatda aylanib turishida muhim ahamiyatga ega. Bu bakteriyalarga rangsizlardan Beggiotoa, Thiophysa, Thiospirillum, Thiotrix va boshqalar misol bo&#39;ladi (21-24-rasmlar). Bulardan tashqari, hu-jayrasida (bakteriopi^urin) pigment bo&#39;lgan qirmizi va yashil rangli oltingugurt bakteriyalari ham ma&#39;lum. Qirmizi rang bakte riyalar hujayrasida kimyoviy tarkibi jihatidan karotinoidlarga (li- kopin guruhiga) yaqin turuvchi ЬаМейорифигип va havoda oksid- langanda xlorofillga yaqin mahsulot hosil qQuvchi yashil pigment — baktcrioxlorin uchraydi. Vannilning aniqlashicha, bakteriyalarda boradigan fotosintez jarayoni yashil o&#39;simliklarda boradigan fotosintezdan farq qiladi. Agar yashil o&#39;simliklarda awal suv molekulasi fotolizga uchrasa va 0 2 suvdan ajralsa, bakteriyalarda suv fotolizga uchramaydi va H boshqa moddadan olinadi. Shuning uchun 0 2 ajralmaydi. Qirmizi rang bakteriyalarda fotosintez anaerob sharoitda boradi. Bu bakteriyalar 2 oilaga: Thiorodaceae (hujayrasida S tomchi shak- lida to&#39;planadi) va Athiorodaceae ga (hujayrasida S uchramaydi, bular H 2 S ni oksidlay olmaydi va organik moddalar bo&#39;lgan oziqa muhitida o&#39;sa oladi) bo&#39;linadi. Bulardagi fotosintez jarayoni xuddi qirmizi rang bakteriyalardagiga o&#39;xshash boradi, faqat O, ajralmaydi. Qirmizi rang bakteriyalar orasida avtogeterotroflar va avtotrollar ham bor. Yashil rang oltingugurt bakteriyalari hujayrasida yashil rangli bakteriovcridin pigmenti bo&#39;ladi. Ular H 2 S ni o&#39;zlashtirib, C0 2 ni qaytaradi, hujayrasida oz miqdorda bakterioxlorofill va karotinoidlar uchraydi. Xemosintezjarayonida organik moddalar ко &#39;p miqdorda to&#39;planmaydi, shuning uchun ham xemosintez fotosintez jarayoni kabi keng tarqalmagan, chunki fotosintez jarayonida hosil bo&#39;lgan organik moddalar barcha tirik organizmlar uchun oziqa manbayi hisoblanadi. Mikroorganizmlar ishtirokida yog&#39;lanting oksidlanishi Tuproqda uchraydigan mikroorganizmlar o&#39;z tanasidagi lipaza fermenti ishtirokida yog&#39;larni parchalaydi: С 3 Н 5 (С 18 Н 35 0 2 )з+ЗН 2 0 Т± C 3 H 5 ( OH ) 3 +3 C l 8 H 36 0 2 Glitserin yog&#39; kislota Yog&#39; kislota oksidlanishidan C0 2 va H 2 0 hosil bo&#39;ladir C 18 H 36 0 3 + 260, <= 18C0, + 18H 2 0. Yog&#39;larni oksidlaydigan mikroorganizmlarga Pseudomonas jluorescens, aktinomitsetlar, zamburug&#39;lar va Oidium lactis misol bo&#39;ladi. Chumoli kislotani Methanobact. fermicum aerob va anaerob sharoitda oksidlaydi, quyidagi jarayonlar hisobiga energiya ajraladi: 2HCOOH + 0 2 <=Z 2H 2 C0 3 4HC00H £± 3C0 2 + 2H 2 0 + CH 4 . Sirka kislota hosil qiluvchi bakteriyalar achitqi zamburug&#39;lari bilan birga uchraydi, chunki achitqi zamburug&#39;lari hosil qilgan ctanolni bu bakteriyalar parchalaydi, reaksiya natijasida suv va sirka kislota hosil bo&#39;ladi: СН 3 СН 2 ОН + 0 2 = CHjCOOH + Н 2 0 + 479 kJ. Spirt yetishmay qolsa, bakteriyalar sirka kislotani oksidlaydi va C0 2 bilan H 2 0 hosil bo&#39;ladi: CHjCOOH + 20 2 = 2CO, + 2H 2 0 Bu bakteriyalar propil spirtni propion kislotagacha, glukozani glukon kislotagacha oksidlaydi: CH 3 CH 3 CH 2 OH +± CH 3 CH 2 COOH propil spirt propion kislota CH 2 OH(CHOH) 4 CHO <=» CH 2 OH(CHOH) 4 COOH Glukoza glukon kislota Sirka kislota hosil qiluvchi bakteriyalar uchun uglerod manbayi sifatida fosfor va ammoniy sulfat tuzlari va shakar beriladi. Ishlab chiqarish korxonalarida sirka kislota miqdori 10—12% bo&#39;lganda bakteriyalarning aktivligi ortishini V.N.Shaposhnikov kuzatgan. Bakteriyalar tayoqcha shaklida bo&#39;ladi, asosiy vakillari: Acetobacter aceti, A.pasteurianum, A. orleanense. Ishlab chiqarish korxonalarida bulardan keng ravishda foydala- niladi. Sirka kislota olishda 2 usul: orlean usuli va nemis usuli yoki tez kislota olish usuli qo&#39;llaniladi. Orlean usulida sirka kislota olish uchun vinodan foydalanilsa, nemis usulida etil spirtidan foydalaniladi. Orlean usulida sirka kislota olish maxsus chanlarda olib boriladi, chanlarda 2% sirka kislota va 4% spirt bo&#39;ladi va oziqa muhitiga 2% kislota qo&#39;shiladi. Bijg&#39;ish oxirida olingan modda tarkibida 5—6% kislota bo&#39;ladi. Bijg&#39;ish 20—30°C da olib boriladi. Olingan sirka kislota juda xush- bo&#39;y bo&#39;ladi. Nemis usulida sirka kislota olish uchun generatorlar bambuk daraxtining qipig&#39;i bilan to&#39;ldiriiadi. U aerob sharoitda yaxshi rivojlanadi. Muhitga 6% sirka kislota, 3% etil spirt qo&#39;shiladi. Generatorlarda ish to&#39;xtamasdan bir necha yillar davom ettiriladi, olingan kislota 9% li bo&#39;ladi. Shirin choyda zamburug&#39;ni o&#39;stirish m&#39;umkin, buning uchun achitqi zamburug&#39;lar qo&#39;shib o&#39;stiriladi. Natijada biroz nordon mazali, xuddi kvasga o&#39;xshash ichimlik hosil bo&#39;ladi. Adabiyotlar : 1. А ndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. А t а b а ev а H. - D а l а ekinl а rini qo`shib ekish T.T а shG А U - 1998 4. А bduk а rimov D v а boshq а l а r - Dehqonchilik а sosl а ri v а yem-x а sh а k yetishtirish T.Mehn а t 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. D а l а k ь yan V, А s а nov R, Kim L - Korm а Uzbekist а n а -T.Mexn а t.1986 8. К ursanov. V. A. К amarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Pr а kticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispol ь zov а niya prirodnix kormovo`x ugodiy а ridno`x r а yonov str а no` M.V.O. А grpromizd а t 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M. А gropromizd а t 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.

Похожие

Qishloq xo‘jalik ekin navlarini sog‘lomlashtirishning biotexnologik asoslari
Biotexnologiya asoslari
O‘simlikdagi fiziologik jarayonlarning mahsuli - o‘sishi
Biotexnologik muxitni tanlash va tayyorlash
Biotexnologiya fani, rivojlanish tarixi va vazifalari