O‘simlikdagi fiziologik jarayonlarning mahsuli - o‘sishi - Биотехнология - Рефераты

O‘simlikdagi fiziologik jarayonlarning mahsuli - o‘sishi

Загружено в:

25.08.2022

Скачано:

0

Размер:

28.8486328125 KB

O‘simlikdagi fiziologik jarayonlarning mahsuli - o‘sishi Reja: 1. O‘sish va rivojlanish tushunchalari. 2. Embrional rivojlanish. 3. O‘qli tuzilish (struktura) 4. Embrionning o‘qi xujayralarning birinchi zigotali bo‘linishida shakllanadi. 6. Sitokinezning strukturalar shakllanishidagi ahamiyati. 7. O‘simliklarda meristemaning rivojlanishi.

Tayanch iboralar: tashqi muxit, oshlovchi modda, alkaloid, glikozid, ikkilamchi modda, kislorodning miqdori, konstitutsion modda, plastik moddalar, anaerob, auksanograf, differensiya, stimulyator, tiomechevina, gibberellin 1. O‘sish va rivojlanish tushunchalari Rivojlanishning vegetatsiya bosqichi embrional genezdan boshlansada, rivojlanish o‘simliklarning butun hayoti davomida amalga oshadi. O‘simliklar ontogenetikasini o‘rganish zigotalar fay tarzda embrion hosil qilishi bilan va mavjud strukturalardan o‘simliklar qanday usulda yangi strukturalar hosil qiladi kabi savollar bilan boshlanadi. O‘simliklar meristemasi yuqori qaytalanish xususiyatlariga ega va ular aynan bir xil va analogik strukturalarni qayta-qayta ishlab yaiqarishi mumkin va bu jarayonlar belgilab qo‘yilmagan o‘sish chegarasida uzluksiz davom etishi mumkin. Kaliforniya sekvoyasi, qarag‘ay kabi bir qancha uzoq umr ko‘ruvchi o‘simliklar uzoq yillar davomida o‘sish jarayonlarini amalga oshirishi mumkin. Boshqa kam umr ko‘ruvchi o‘simliklar, masalan bir yillik o‘simliklar vegetativ hayot davomiyligini gullashdan boshlab bir necha oylar yoki hafta davomida tugatishi mumkin. Oxir oqibatda katta o‘simliklarda zigota hosil bo‘lishi va jarayonlarning qayta amalga oshishini ta'minlovchi vegetativ rivojlanishdan reproduktiv rivojlanishga o‘tishi jarayoni amalga oshadi. Meristemalar boshchalaridan hosil bo‘lgan xujayralar xujayralar rivojlanishining maxsus qonuniyatlar asosida borishini nazorat qiladi va bu hosilalar o‘simliklar shakllari va o‘lchamlarini hosil qiladi. Biz shuningdek meristemalar muhokamasidan keyin o‘simliklar rivojlanishini tahlil qilamiz, shuningdek o‘simliklarning bo‘shliqlarda rivojlanishi (o‘simliklar strukturalariga nisbatan) va davrlarini (qaysi paytda rivojlanishi) ni ko‘rib chiqamiz. Va nihoyat o‘simliklar o‘sishining cheklanmagan o‘zgarishlariga qaramasdan o‘simliklar barcha tirik organizmlar qatorida o‘sib rivojlanadi va qarib nobud bo‘ladi. Bo‘limning oxirida o‘simliklarning qarib nobud bo‘lishini ham xujayra va organizm darajasida rivojlanishning bir bosqichi sifatida ko‘rib chiqamiz.

2. Embrional rivojlanish. Embriogenez deb ataladigan rivojlanish jarayoni o‘simliklar rivojlanishini ta'mtinlaydi. Embriogenez tuxum xujayra va urug‘ xujayraning qo‘shilishi bilan boshlansada, bir xujayrali zigotalar hosil qilish bilan birga somatik xujayralar ma'lum bir muhim jarayonlarda embriogenezga uchrashi mumkin. Urug‘lanish shu bilan birga rivojlanishning uchta dasturini ta'minlaydi. Bular endosperma, urug‘ va mevaning rivojlanishi. Embriogenez mikroskopik, embrional, bir xujayrali zigota o‘simlikni ko‘p xujayrali organizmga aylantiradi. To‘liq shakllangan embrion yetilgan o‘simlik va yetuk o‘simliklarning urug‘langan shaklda ular mavjud bo‘lsada bir qancha tiplarining asosini o‘zida saqlaydi. Ikki tomonlama urug‘lanish gulli o‘simliklar uchun noyob hodisa hisolanadi O‘simliklarda qolgan barcha eukariotlar kabi spermatazoid va tuxum xujayraning qo‘shilishidan bir xujayrali zigota hosil bo‘ladi. Yopiq urug‘li o‘simliklarda bu urug‘lanish jarayoni ikkilamchi urug‘lanish bilan birga boradi va boshqa sperma ikki polyar yadro bilan birikib yadro endospermasining triploid shaklini hosil qiladi va undan endosperm rivojlanadi (o‘sayotgan embrionga oziq moddalarini yetkazib beruvchi to‘qima) Embriogenez urug‘murtakning murtak xaltachalarida amalga oshadi va bu vaqtda tuxum xujayralar qatori ularga bog‘liq rivojlanadigan strukturalar urug‘da o‘sib rivojlanadi. Embriogenez va endosperma rivojlanishi urugning rivojlanishi bilan parallel ravishda amalga oshadi va embrion urugning bir qismi hisoblanadi. Endosperma shuningdek yetuk urug‘larning qismlari hisoblanadi, ammo bir nechta endosperm turlari urugning rivojlanishining tugashiga qadar yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Embriogenez va urug‘larning rivojlanishi yuqori darajada tartiblangan va integratsiyalangan jarayonlar hisoblanadi va ikkala jarayonlar ham ikkilamchi urug‘lanishni ta'minlab beradi. Urug‘ va embrionning ichkaridagi passiv holtga o‘tishi tugallanganidan keyin urugning o‘sishi uchun noqulay sharoitlarda uzoq vaqt xusuchiyatlarini saqlab turish xususiyati uzoq davr

mobaynida saqlanib turadi. Urug‘ hosil qilish xususiyati o‘simliklarning evolyusiya davomiyligida ochiq uruglilarni ham yopiq urug‘lilar qatorida yashab qolish xususiyatlarini namoyon qilgan. Zigotaning oldindan bashorat qilish mumkin bo‘lgan va spetsifik tashqi ko‘rinishli shakllangan embrion hosil qilishi bizga zigotaning ma'lum shaklda genetik dasturlanganini anglatadi va xujayraning bo‘linishi, xujayraning rivojlanishi va xujayraning shakllanishi embrion hosil bo‘lishida qat'iy nazorat qilinadi. Agar bu jarayonlar murtakda bexos yuzaga kelganda unda shakllanmagan, ma'lum shaklga va xususiyatga ega bo‘lmagan xujayralar hosil bo‘lgan bo‘lar edi. Bu bo‘limda biz ushbu o‘zgarishlarni batafsil ko‘rib chiqamiz. Shuningdek biz o‘simliklarning Lga'Morsh modellarida o‘simliklar rivojlanishini tushunish uchun o‘tkazilgan molekulyar-genetik tadqiqotlar xususida ham to‘xtalib o‘tamiz. Shu bilan birga, ko‘pgina yopiq urugli o‘simliklar rivojlanishning gulli o‘simliklar evolyusiyasining boshlanish jarayonlarida va shakllar xilma xilligi vaqt va makon birligida turli xil mexanizmlar emas, balki rivojlanishning molekulyar darajada boshqarilishida nisbatan kichik o‘zgarishlar chaqiradigan analogik mexanizmlaridan foydalanadi. Embriogenez yetuk o‘simliklarning mavjud xususiyatlarini yaratadi. O‘simliklar ko‘pgina xayvonot olamidan embriogenezning to‘gridan-to‘gri bo‘lmagan yetuk organ va to‘qimalarda generirlanishi bilan farq qiladi. Masalan, yopiq urug‘lilarda embriogenez elementar o‘simlik organizmini shakllantiradi va embrional o‘q va ikki urug‘pallasidan iborat bo‘ladi (Agar bu o‘simlik ikki pallali bo‘lsa). Bundan tashqari embriogenez yetuk o‘simliklarda yaqqol ko‘rinib turadigan va saqlanadigan o‘simliklar rivojlanishining ikki asosiy qonuniyatlarini belgilab beradi: 1. Asosli (o‘qli) apikal-bazal patterna rivojlanishi 2. Ildizmevalarda va poyalarda uchraydigan to‘qimalarning radial strukturasi. Embriogenez shuningdek birlamchi meristemaning hosil bo‘lishini ta'minlaydi. yetuk o‘simliklarning tashkil etuvchi bir qancha strukturalari embriogenez jarayonlaridan keyin meristemalar faollashganidan so‘ng shakllanadi.

Ushbu birlamchi meristemalar embriogenezning ilk bosqichlarida hosil bo‘lsada, faqatgina yetiltb bo‘lganidan keyingina ular faol holatga o‘tadi va yetuk o‘simliklarda organlar va to‘qimalarning generirlanishini (hosil bo‘lishini) ta'minlaydi 3. O‘qli tuzilish (struktura) Deyarli barcha o‘simliklar o‘qli polyar xususiyatiga ega bo‘ladi va shuning uchun to‘qimalar va organlar aniq tizim asosida to‘gri chiziq bo‘ylab yoki o‘q atrofida polyarlangan tartibda joylashadi. Niholning Apikal meristemaning o‘qning birinchi oxirida joylashadi ildiz apikal meristemasi esa boshqa tarafida joylashadi. Embrion va yosh nihollarda, bir yoki ikki pallallar Apikal meristemalarning biroz pastki qismlarida joylashadi. Keyinchalak bu to‘gri chiziqli joylashish gipokotil ko‘rinish hosil qiladi va undan keyin ildiz, ildiz apikal meristemasi va ildiz qalpoqchasi bilan tugallanadi. Ushbu o‘qli xususiyat embriogenez jarayonlarida hosil bo‘ladi. Unchalik muhim ahamiyatga ega bo‘lmagan yana bir fakt shundan iboratki, ildiz yoki poyaning alohida qismlari turli fiziologik va schtruktura xususiyatlariga ega bo‘lgan turli hil apikal va bazal tugallanishlarga ega bo‘ladi. Masalan, o‘z vaqtida qo‘shimcha ildizlar poya qalamchalari bazal oxirlaridan rivojlansa, kurtaklar yuqori tugallanuvchi qismlaridan rivojlanadi hattoki ular egilgan holatda bo‘lsa ham. 4. Embrionning o‘qi xujayralarning birinchi zigotali bo‘linishida shakllanadi. O‘qli polyarlik esa embriogenezning juda erta bosqichlarida yuzaga keladi. Ayni paytda zigotaning o‘zi polyarlangan holatga o‘tadi va birinchi shakllangan ilk ko‘rinishiga nisbatan uch marotabagacha uzunlashadi. Zigotaning yuqorida joylashgan oxiri quyuq sitoplazmali bo‘ladi ammo xujayraning bazal yarim qismi katta markaziy vakuoladan iborat bo‘ladi. Zigotaning birinsi bo‘linishi assimmetrik bo‘lib uning uzun o‘qiga nisbatan to‘gri burchak ostida bo‘linadi. Bunday bo‘linish ikkita xujayrani hosil qiladi, apikal va bazal xujayralar. Bu ikki xujayra keyinchalik bir biridan butunlay farq

qiluvchi rivojlanish bosqichlaridan o‘tadi. Kichkina apikal qizlik xujayra kattasiga nisbatan sitoplazmaning ko‘p qismini qabul qilib olsa, bazal xujayra katta zigota vakuolasini qabul qilib oladi. Murtakning deyarli barcha strukturalarida va yetuk o‘simlik rivojlanishining so‘nggi bosqichlari kichik apikal xujayralardan hosil bo‘ladi. Poyalarning uchida joylashgan xujayralarning ikkita vertikal va bitta gorizontal bo‘linishi sakkizta bir xujayrali (globulyar) murtakni hosil qiladi. Bazal xujayralar ham bo‘linadi va bu bo‘linish uzunasiga joylashgan o‘qqa nisbatan to‘gri burchak ostida gorizontal ravishda amalga oshadi. Buning natijasida oltitadan to‘qqiztagacha xujayradan iborat 8shretog(ka1 nomi bilan ataluvchi tolalar yuzaga keladi va bu tolalar embrionni o‘simlikning tomirchalari joylashgan tizimlari bilan bog‘lab turadi. Faqatgina bitta bazal xujayrasi embrionni shakllantiradi. Embrionga yaqin joylashgan bazal ko‘payuvchi xujayralar gipofiz deb ataladi Shu bilan birga keyinchalik bu bo‘limda ko‘rib chiqiladigan tinim markazi nomi bilan yuritiladigan ildiz apikal meristemasining ma'lum bir qismini hosil qiladi. Hattoki bu holatda ham embrion o‘zining barcha sharsimon bosqichlari davomida sferasimon shaklda bo‘ladi. Apikal va bazal yarimsferalaridagi xujayralar ham turli xususiyat va xossalarga ega bo‘ladi. Murtak o‘sishi va rivojlanishning yurak bosqichiga o‘tishi davomiyligida uning o‘qli polyarligi yanada yaqqolroq hosil bo‘ladi va buning natijasida uchta o‘qli bo‘limlar hosil bo‘ladi va ularni osongina aniqlash mumkin: 1. Yuqoridagi joylashgan qismlarning urug‘pallalarga qadar yetib borishi va yuqoridagi meristemalarning hosil bo‘lishi 2. O‘rta qismlarning gipokotil, ildiz va ildiz meristemasining katta qismlariga yetib borishi. 3. Gipofiz qismlarining ildiz o‘qi meristemasining boshqa qismlariga yetib borishi. Yuqorigi va pastki qavatlardagi xujayralarning globulyar embrion bosqichlari bir biridan farqlanadi va o‘qli shablonni o‘zida aks ettiruvchi

zigotadagi embrionda to‘planuvchi embrionning apikal va bazal yarim qismlarga bo‘linadi. To‘qimalar radial strukturasining differensiyalanishi (shakllanishi) sharsimon bosqichlarda ilk bora kuzatiladi. To‘qimalar radial strukturasining differensiyalanishi avvalo embrion oktantida kuzatiladi. Xujayralar bo‘linishi sharsimon embroinda davom etishi va ko‘ndalang bo‘linish pastki qavatlardagi xujayralarni radial yo‘nalishda uchta qismga ajratadi. Bu qismlar ildiz to‘qimalar va poya o‘qlarida radial joylashadi. Markazdan deyarli uzoqlashgan xujayralardan esa bir xujayra- yuzali protoderm deb ataladigan qalin qavatni hosil qiladi. Protoderma embrionning ikkala qismlarini ushlab turadi va keyinchalik epidermisni ham hosil qiladi. Meristema hosil bo‘lishi uchun asos vazifasini o‘taydigan xujayralar protoderma asosida yotadi. Tuproqqa yaqin joylashuvchi ildiz meristemalari ildiz va gipokotilda asoslarni hosil qiladi va keyinchalik endoderma hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Prokambiy cho‘zilganxujayralarning ichki yadrosi hisoblanadi va ildizlardagi tomirlarning to‘qimalarini va peritsiklni hosil qiladi. Embriogenez maxsus genlarning jarayonlarda ishtirok etishini talab qiladi. Arabidopsis mutant o‘simliklarning tahdillari shuni ko‘rsatadiki, embriogenez jarayonlarida o‘qli polyar holatning yuzaga kelmasligi yoki me'yoriy ravishda rivojlanmasligi embriogenez jarayonida to‘qimalar guruhlanishida ishtirok etadigan genlar identifikatsiyasiga olib keladi. GNOMGeNLAR: O‘simliklarda o‘qning shakllanishi. Nihollarning gomozigotalari GNOM genlarining ildieladra va urug‘pallalarda uchramasligi mutatsiyasi. GNOMmembranalardagi kamchiliklar zigotaning ilk bo‘linish bosqichlarida yuzaga keladi va bu sho‘zarishlar butun embriogenez davrida saqlanib turadi. Gnommembranalarning muhim ahamiyatga ega bo‘lgan mutuntlari sferik tuzilishga ega va o‘qli polyarlik xususiyatlari umuman bo‘lmaydi. Biz gnomgenlar

ekspressiya holatining o‘qli polyarlik xususiyati hosil bo‘lishidagi ahamiyatini ko‘rib chiqamiz. MONOPTeROSGeNLAR (MP) Birlamchi ildizlar va tomirlar to‘qimalari . Monopterosgenlarning o‘sish jarayonlaridagi mutatsiyalari apikal qismlarda ularning rivojlanishi yuzaga kelsada, gipokotil va ildiz yetishmasligiga olib keladi. Apikal strukturalarning monopteroidgenlardagi mutatsiyalari struktur jihatidan me'yoriy holat hisoblanmaydi, aksincha urugpallalarning to‘qimalari buzilgan holatda bo‘ladi. Monopteroid genlar mutatsiyasidagi buzilishlar ilk bora embriogenezning oktknt bosqichida yuzaga keladi va buning natijasida globulyar murtakning pastki qismlarida prokambiy rivojlanishi izdan chiqadi. Keyinchalik esa bir qancha tomir to‘qimalari urug‘pallalar shakllarini hosil qilsada, tutib turuvchi ipchalar noto‘gri shaklda joylashib qoladi. Monopteroid genlar mutatsiyasida embrionlar birlamchi ildizlarning shakllanish bosqichini amalga oshirmaydi. Ammo keyinchalik unib chiqqan ko‘chatlar yetilganidan so‘ng qo‘shimcha ildizlar paydo bo‘ladi. Tomir to‘qimalarida yuzaga kelgan barcha bunday mutantga uchragan o‘simliklarda ma'lum qismlarning nobud bo‘lishi hisobiga rivojlanish jarayonlari sekinlashadi. Shu yo‘sinda shuni tushunish mumkinki, monopteriod genlar embrionlarda birlamchi ildizlar shaklllanishida ishtirok etadi, ammo yetuk o‘simliklarda ildizlarning shakllanishida ishtirok etmaydi. Monopteroid genlar tomir to‘qimalari shakllanishida va shu bilan birga postembrion rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Qisqa ildiz va o‘zaro muvofiq rivojlanish genlari. yer ustki rivojlanish. Genlar to‘qimalar shakllanishida muhim vazifalarga ega va embriogenez jarayonlari paytida gipokotil va ildizlarda radial to‘qimalar xususiyatlarini hosil qiladi. Bu genlar shuningdek, postembrional rivojlanish jarayonlarida radial strukturalar rivojlanishida ishtirok etadi.

Bu genlarning ahamiyatini tushunishda tadqiqotchilar arabidopsis mutant izolirlangan o‘simliklarda ildiz o‘sishining sekinlashishini kuzatganlar. Bu mutantlarning tahlili radial to‘qimalarda turli xildagi yetishmovchiliklar uchraydigan bir necha variantlarda o‘tkazilgan. Bu ikkita shikastlangan genlar qisqa ildiz (8NK) va muvofiq o‘sish (8SK) genlari nafaqat murtakda to‘qimalarning differensiallanishida (o‘sishida), xujayralar differensirovkasida balki ikkala birlamchi va ikkilamchi ildizlar va gipokotillarda xujayra va to‘qimalarning differensirovkasida ishtirok etadi. 8NK va 8SK mutuntlarning har ikkalasi ham ildizning tashqi yuzasidagi bir xujayrali ildiz qavatlari hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Tuproq yuzasida joylashadigan ildizning bir xujayrali tashqi qavatini hosil qiluvchi xujayralar aralash identifik xususiyatga ega va 8SK mutatsiyali o‘simliklarda ikkala endodermik qavatlar va asos xujayralarda ham nomoyon bo‘ladi. Bu 8SK mutantlar gravitatsion o‘sish reaksiyalari jarayonlarida ishtirok etadigan kraxmal obolochka (o‘ralgan) deb ataladigan xujayra qavatlarida uchramaydi. 8NK mutatsiyaga uchragan o‘simliklar ildizlari esa asosiy to‘qimalarning bir qavatli tashqi qavatga ega bo‘ladi, ammo ular faqatgina o‘zak xujayralar xususiyatlarini namoyon qiladi va endodermal xususiyatlarning yetishmasligiga uchraydi. Hobbit genlar: Ildiz meristemalari. Birlamchi ildizlar va meristema o‘qlari embriogenez jarayonida hosil bo‘ladi. Shuning uchun ko‘p hollarda ular bu paytda faol bo‘lmaydi. Promeristema atamasi ushbu strukturani tavsiflashda ishlatiladi. Apromeristema o‘sish jarayonidan keyin hosil bo‘ladigan meristema bo‘lib, embrional struktura sifatida xizmat qiladi. Ildiz promeristemasi uchun molekulyar marker hanuzgacha aniq o‘rganilmagan, ammo uning hosil bo‘lishi embriogenez jarayonining ilk bosqichlarida kuzatiladi. Ildiz boshchasi o‘q xujayralari (ildiz boshchalari hosil bo‘lishi uchun bo‘linadigan xujayralar) embriogenez jarayonining yurak

bosqichida gipofizdan shakllanadi va bundan shuni tushunish mumkinki, ildiz promeristemasi avvalo embriogenezning shu bosqichida shakllanishni boshlaydi. Hobbit genlarning nomoyon bo‘lishi ildiz meristemasining identifikatsiyasining ilk belgilari bo‘lishi mumkin. Hobbit mutant genlar (NVT) ta'sirida funksional embrional ildizlarning shakllanishi monopteroid mutant genlarning o‘simliklarga ta'siri kabi noto‘gri kechadi. Bundan tashqari bu ikki mutatsiya genlari juda ko‘p bosqichlarda faol bo‘ladi. Hobbit genlar mutatsiyasida ikki xujayrali va to‘rt xujayrali bosqichlarda, shu bilan bir qatorda sharsimon embrion kompleksi (birikmasi) hosil bo‘lish bosqichida ham o‘zgarishlar yuzaga keladi. Hobbit genlar mutantlari ta'sirida yuzaga keladigan birlamchi shikastlanishlar embriogenezning yurak bosqichida gipofizning buzilishiga olib keladi va buning natijasida xujayralar gorizontal emas balki vertikal tarzda bo‘lina boshlaydi. Natijada gipofiz o‘zining vazifasini to‘liq bajara olmaydi va tinim markazlari va kollumellalarni hosil qiladigan ildiz meristemasi shakllanmaydi. Hobbit mutant genlar ta'sirida o‘simliklarda me'yoriy ildiz meristemalari yuzaga kelsada, ular nihollarda o‘zlarining to‘liq vazifalarini bajarmaydi. Bundan tashqari hobbit mutant genlar muatsichsi ta'siri ostida hosil bo‘lgan embrionlar keyinchalik yon ildizlar hosil qilish xususiyatiga ega bo‘lmaydi. Meristema o‘qlarining qisqarish genlari. Promeristemalar o‘qlari. Bu genlar xujayralarning morfologik shakllarini hosil qiladi va embriogenez jarayoni niatijasida promeristema o‘qlarining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Arabidopsislarda embriogenezda torpeda bosqichida ishtirok etadi. Rejalangan xujayra bo‘linish jarayonlarida bir qancha xujayralar urug‘pallalar orasida qavatsimon qismlarni hosil qiladi. Bu qismlar nihollarning uchki stvollari uchun xosdir. (shu bo‘limda keyinchalik ko‘rib chiqiladi). Bundan tashqari, bu xujayralarning o‘tmishdoshlari,, ehtimol, embriogenez jarayonlarining sharsimon bosqichlarida nihollar xujayralarining apikal meristemasi molekulyar idnetifikatsiyasini hosil qilgan bo‘lishi mumkin.

Meristema o‘qlarining qisqarish genlari (STM) odatda meristemaning uchki qismlarining rivojlanishida va bu xujayralar bo‘linishidan nihollar promeristemalari shakllanishida ishtirok etadi. Arabidopsis o‘simliklar gomozigotalari rivojlanishining STM genlari yo‘qolishi mutatsiyalari natijasida nihollarning apikal meristemalari rivojlanmay qoladi va buning o‘rniga o‘sha qismlarda xujayralarning differensiallashuvi kuzatiladi. (Linkoln va boshqalar 1994). STM genlarining yovvoyi turlarda uchraydigan tiplarida ular xujayralarning differensiallashuvini oshirib yuboradi va meristema xujayralarining differensiallanmasligiga olib keladi va meristemalar umuman rivojlanmay qoladi. STM meristema genlari embrionlarning midglobulyar (globulalar orasida) apikal oxirlaridagi bir yoki bir necha yacheykalarda akuzatilishi mumkin. Embriogenezning yurak bosqichida STM genlarining nomoyon bo‘lishi urug‘pallalar orasidagi bir yoki bir necha xujayralar tomonidan cheklab turiladi. STM genlarining rivojlanish bosqichlaridagi ahamiyati nihollarning apikal meristemalarining morfologik jihatdan hosil bo‘lishida yaqqol nomoyon bo‘ladi. STM genlari nafaqat nihollarning embrional apikal meristemalarining shakllanishida ishtirok etadi shu bilan birga nihollarning yetuk o‘simliklargacha bo‘lgan rivojlanish jarayonlarida yuqori meristemalari o‘sishini ta'minlashda ham faol ishtirok etadi. Embrionning rivojlanishi maxsus genlarining ekspressiyasini (birga faoliyat olib borishini) talab qiladi. Arabidopsis o‘simliklarida embrion 20 000 xujayra hosil qilganidan so‘ng tinim holatiga o‘tadi. Ushbu tinim holati suvning yo‘qotilishi, transkripsiya genlarining umumiy pastga siljishi va oqsillar sintezining to‘xtashi va bu tinim holati nafaqat murtakda shu bilan birga butun urugning yetilish davrida ham kuzatiladi. Bunday tinim holatiga o‘tishda xujayraning moslashuvi maxsus genlarning nomoyon bo‘lishini talab qiladi. Masalan abssizin kislotasi (AV13) va G‘№SA3 genlari tinim holatiga o‘tishga nisbatan barqaror va ABK garmonlariga sezgir bo‘ladi va urug hosil

bo‘lishini va embrion rivojlanishining to‘xtashini ta'minlaydi. (AV13) kodlovchi oqsillar dasturlarini saqlovchi va embriogenez rivojlanish jarayonlarida urug‘pallalarda saqlab qo‘yiladigan genlar ekspressiyasini nazorat qiladi. Tirik qolgan murtaklar urug‘ ekilganda qaytadan faol holatga o‘tadi va fertil o‘simliklarni hosil qila oladi. Ular biroz ayni tur o‘simlikning yovvoyi o‘tmishdoshlariga o‘xshab ketadi. Chunki ularda 78 oqsillar saqlanmaydi va ularning yuqori yuzasida uch uchli bargsimon murtaklari bo‘ladi. 5. Sitokinezning strukturalar shakllanishidagi ahamiyati Arabidopsis oilasi vakillari va shu bilan birga ko‘pchilik o‘simliklarda to‘qimalarning shakllanishi mukammal dasturlangan stereotip xujayralar bo‘linishi asosida hosil bo‘ladi. Bo‘linishning bunday mukammal jarayonlari meristemalardan o‘simliklar asoslariga tomon cho‘zilgan yacheykalarni (katakchalarni) hosil qiladi. Xujayralarning bo‘linish jarayonlari aniq o‘rganilmagan bo‘lsada, boshqa barcha turlarda to‘qimalar shakllanishining asosiy sxemasi deyarli bir biridan farq qilmaydi. Xujayralarning stereotip bo‘linishi strukturasi to‘liq o‘rganilmagan To‘qimalar differensiatsiyasi o‘qli va radial shakllanishi barcha bo‘linish jarayonlari va stereotip bo‘linish holatlarida arabidopsis mutant ikki turda ma'lum qonuniyatga bo‘ysunadi.(Torrez-Ruis va Yurgens 1994, Traas va boshqalar 1995) Bu mutatsiyalar ayni bir genda joylashadi va o‘simlik xujayralarida gomozigot ton (FASS) mutatsiyalari sitoplazmatik strukturalarga ega bo‘lmaydi va bu jarayon mikronaychalarning belbog‘larining preprofazasi deb ataladi. Guruhlarning preprofazasi sitokenez jarayonlari amalga oshayotgan paytda fragmoplastlar hosil bo‘lishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan omillardan biri hisoblanadi va shu tarzda xujayralarning bo‘linishida faol ishtirok etadigan omil bo‘lib xizmat qiladi. Ton (FASS) mutatsiyalari embriogenezning erta bosqichlarida yuzaga keladi va o‘simliklarning rivojlanishidagi butun jarayonlar davomida saqlanib qoladi. Bunda o‘simliklarning o‘sish hajmi 2 sm dan 3 sm gacha balandlikkacha bo‘lishi

mumkin. Ularning barglari, ildizlari va poyalari ham deformatsiyaga uchraydi. Va nasl berish xususiyatiga ega bo‘lmaydi. Bundan tashqari mutant o‘simliklar faqatgina o‘qli shablon hosil qiladi, ammo ularda yovvryi turdoshlarining barcha xujayralari nomoyon bo‘ladi va ular bu o‘simliklarda to‘gri rivojlangan bo‘ladi. To‘qimalarning har bir qavatlaridagi xujayralarning aniq miqdori mutant o‘simliklarda radikal jihatidan farq qiladi ammo har bir to‘qima to‘g‘ri shakllanadi muvofiq ravishda joylashadi. Bu mutatsiyalar radikal o‘simliklar hosil bo‘lishiga deyarli ta'sir ko‘rsatmaydi va xujayralarning stereotip bo‘linishini ta'minlovchi omillar Arabidopsis lar embrionlarida va ildizlarda joylashgan bo‘ladi va to‘qimalar differensirovkasi sxemasida mavjud ta'sir etadigan omillardan hisoblanmaydi. Arabidopsis mutantlarda sitokenezning buzilishi. Arabidopsis mutantlarda knolla genlari sitokenezda, qizlik yadrolarining alohida xujayralarning yangi devorlari shakllanadigan mitozning oxirgi bosqichida to‘qimalar shakllanishini buzadi. Knolla genlar sintaksin o‘xshash oqsillarni kodlaydi va bu oqsillar o‘simliklarda pufakchalarnig qo‘shilishida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Sintaksinlar membranalar bilan birlashib membrananing saqlovchi xususiyatlarini shakllantiradi. Vezikulalarning qo‘shilishi sitokenez uchun muhim ahamiyatli hodisa hisoblanadi. Xujayralarning bo‘linishi knolle mutatsiya bilan bloklanib qo‘yilmasada, xujayra plastinasining shakllanishi tatribsiz va odatda oxirigacha amalga oshmagan bo‘ladi. Natijada ko‘pgina ikki yadroli xujayralar o‘z navbatida ba'zi qismlarida ajralgan yoki yirik sitoplazmatik ko‘prikchalar yordamida o‘zaro bog‘lanib qolgan bo‘ladi. Bo‘linishning yengil amalga oshishi ham noto‘g‘ri amalga oshadi Rivojlanishdagi bunday buzilishlar keyinchalik jiddiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Knolle mutatsiyaga uchragan o‘simliklar gomozigotalari embriogenez jarayonida radial to‘qimalar hosil bo‘lishi jiddiy o‘zgaradi va embriogenez jarayonining boshlanishida epidermal qavat hosil bo‘lmaydi.

Knollemutatsiyalar apikal-bazal o‘qlar hosil bo‘lishiga ta'sir etmaydi va ekilgan ko‘chatlar qisqa va ma'lum vaqtdan so‘ng nobud bo‘lsada embriogenez tugallanishiga erishiladi. O‘simliklarda shu bilan birga meristema xususiyatining yetishmasligi ham kuzatiladi. Tadqiqotlardan shuni xulosa qilish mumkinki, ton (FASS) mutatsiyalari ushbu mutatsiyaga nisbatan teskari xarakterga ega. Knollemutatsiyalar ta'sirida xujayralarning embrional va postembrional rivojlanishda me'yoriy struktur bo‘linishi izdan chiqadi. Ammo bu paytda knollemutatsiyalar radial to‘qimalarni shakllantirilishini bloklaydi ton mutatsiyalarda esa to‘qimalar shakllana oladi. Ton mutatsiyalar va knolle mutatsiyalar orasidagi yani bir tafovut jarayon oxirida, sitokenez vaqtida qizlik xujayralarining bo‘linish samaradorligi o‘zgaradi chunki plastina yacheykalari to‘liq shakllanmagan bo‘ladi. Shu bilan birga xujayra- xujayra bog‘i to‘qimalarning hosil bo‘linishini ta'minlaydi va bu holat o‘zaro xujayralar orasida axborot almashinuvini nazorat qilish uchun ham zaruriy holat hisoblanadi. Hatto bu holatlarda ham sitozollar o‘simlikning boshqa xujayralari bilan plazmodesmamlar bilan bog‘langan bo‘ladi va xujayralar shakllanishining butunligi me'yoriy rivojlanish uchun zarur hisoblanadi. Shu yo‘sinda ton mutatsiyalar ijobiy axborotlarni qabul qila oladi va bu paytda knolle mutatsiyalar bunday xususiyatlarni o‘zida aks ettira olmaydi. Bu mexanizmlarni tasavvur qilish o‘simlikshunoslikda xujayralarning bo‘linish jarayonlarini qanday yengil holatda amalga oshishini anglashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 1. O‘simliklarda meristemaning rivojlanishi Meristemalar kichik, izodiametrik (har qanday tomondan bir hil o‘lchamlarga ega) embrional xususiyatga ega xujayralar populyasiyasidan tashkil topadi. O‘simliklar meristemalari odatda o‘z o‘zini rivojlantiruvchi to‘plamlar hisoblanadi. Ular nafaqat ildiz tanasi va poyalarni hosil qiladigan to‘qimalarni hosil qiladi shu bilan birga o‘z o‘zini ham doimiy yangilab boradi.

Meristemalar o‘zining embrional xususiyatlarini juda uzoq vaqt davomida saqlab turishi mumkin. Daraxtlar misolida bu bir necha ming yillarga teng bo‘lishi mumkin. Bu moslashish xususiyatining asosiy sabablaridan biri bir necha meristema xujayralarining differensiallashuv jarayoniga jalb etilmasligi, meristemalarning vegetativ xususiyatlarini saqlab turishi va ular xujayralar bo‘linishi axborotlarini saqlab turishidir Xujayralar bo‘linishi xususiyatlarini saqlab turuvchi differensiallanmagan xujayralar stvol xujayralar deb ataladi. Rivojlanish jarayonlarida bu xujayralar xayvonlar stvol xujayralariga o‘xshash bo‘lmasada, ularning o‘sishi bir biriga o‘xshash bo‘ladi. Stvol xujayralarning bo‘linishi natijasida hosil bo‘lgan xujayraning bittasi stvol xujayraning xususiyatini o‘zida saqlab turadi va bu paytda ikkinchi xujayra ma'lum rivojlanish jarayonlarini ta'minlash uchun harakat qiladi. Stvol xujayralar odatda juda sekin bo‘linadi. Ularning qizlik xujayralarga bo‘linishi ba'zida tez bo‘linish davrlariga ham o‘tib turishi mumkin, bundan tashqari ular bo‘linishni to‘xtatishi xam mumkin va maxsus xujayralar tipi deb ham qaralishi mumkin. Stvol xujayralar hamma meristema xujayralarining va o‘simliklarning qolgan barcha qismlari, ikkala ildiz, barg va boshqa organlar, shuningdek poyalarning xususiyatlarining oxirgi manbasini o‘zida aks ettiradi. Nihollarning apikal meristemasi yuqori samarali dinamik strukturaga ega. Nihollarning o‘simlik apikal meristemalari poyalarni shakllantiradi, shuningdek stvollarga yopishadigan yon organlar shakllanishida ham qatnashadi. (barglar va yon kurtaklar). Nihollarning apikal meristemalari odatda bir necha yuzdan minggacha hujayralardan tashkil topadi, arabidoasis apikal meristemalari odatda faqatgina 60 ta xujayradan iborat bo‘ladi. Niholning apikal meristemasi niholning chetki tugash qismlarida joylashadi, ammo u yetilmagan barg to‘qimalari bilan o‘ralgan va qoplangan bo‘ladi. Bu eng yosh barglar meristemalarning qaolligini hosil qiladi. Meristema o‘zgaruvchi

qismlarining yuqori nuqtalaridan niholning boshqa qismlari ham shakllanishi mumkin. Nihollarnig yuqori qismi (qismlari) yuqorigi meristemalardan iborat bo‘ladi va ilk barg shakllaridan iborat bo‘ladi. Nihollarning apikal meristemasi differensiallanmagan xujayralar populyasiyasidan iborat bo‘ladi va hosil bo‘lgan har qanday organlarni o‘z ichiga olmaydi. Nihollarning apikal meristemalari yupqa va biroz tarqoq va qismlarda 100- 300 mkm diametrda joylashadi va asosan kichik, yupqa devorli va zich sitoplazmali bo‘ladi shuningdek, yirik markaziy vakuolalari bo‘lmaydi. Nihollarning apikal meristemasi dinamik struktura xususiyatiga ega va bu struktura o‘z rivojlanish siklida o‘zgarib turadi shu bilan birga barglar shakllanishini ham to‘xtatib quyishi mumkin. Bundan tashqari kupgina usimliklarda mavsumiy xususiyatga ega va butun o‘qlarni hosil qiladi. Yuqorigi meristema o‘qlari mavsumiy ravishda bahorda juda tez o‘sibrivojlanadi. Butun yoz davomida esa o‘sish biroz sekinlashadi va pasiv holatda bo‘ladi. Kuzda tinim holatiga o‘tadi va bu tinim davri butun qish davom etadi. Nihollarning apikal meristemalarining o‘lchami va strukturasi shuningdek mavsumiy faollikka qarab o‘zgarib turishi mumkin. Yangi nihollar ildizlardagi kabi ushbu qismlarning oxirlaridan rivojlanadi va o‘sadi. Lekin o‘sayotgan qismlar unchalik qavatlanmaydi va aniq tartibldangan holda ildizlardagi kabi joylashadi. Bundan tashqari o‘sish jarayoni ildizlardagiga qaraganda sezilarli darajada tez amalga oshadi. Vaqtning istalgan paytida 10-16 sm oraliq qismlar va uzunliklari doimiy usish xususiyatiga ega bo‘lishi mumkin. Nihollarning apikal meristemalari turli xildagi funksional qismlar va qavatlarga ega bo‘ladi. Nihollarning apikal meristemalari xujayralar bo‘linishi jarayonlariga, bulinish tezligiga va xujayralar faolligiga qarab turli xil funksional qismlardan iborat bo‘ladi. Xujayralarning bo‘linishi 1 va 2 qavatlarda antiklinal hisoblanadi, ya'ni qizlik xujayralarini ajratib turuvchi yangi xujayra devori meristema tashqi qismlari yuzasi burchaklariga yo‘nalgan bo‘ladi. Xujayralarning bo‘linishi 3 qavatlarda kam

regulyar yo‘nalgan bo‘ladi. Xar bir qavat o‘ziga xos stvol xujayralarga ega bo‘ladi shuningdek barcha uch qavat ham poyalar va yon organlarning shakllanishini ta'minlaydi. Faol apikal meristemalar shuningdek, sitogistologik qismlarda shakllantiruvchi vazifani ham o‘taydi. Har bir qismlar nafaqat xujayralar yengil bo‘linishi asoslari , shu bilan birga vakuolizatsiyaning bosqichlari va o‘lchamlariga ko‘ra turli xujayralardan tashkil topadi. Bu qismlar genlarning turli xil ekspressiyasini o‘zida aks ettiradi va bu genlar to‘plami har bir qismda turli hil xossalarni bajaradi. Faol meristema markazlari nisbatan katta o‘lchamli klasterlardan tashkil topadi va katta vakuolali xujayralar markaziy xujayralar deb ataladi. Markaziy qismlarni ildiz meristemalarining tinim markazlari bilan solishtirish mumkin. (keyinchalik shu bo‘limda ko‘rib chiqiladi). Kichik xujayralarning Bo‘girsoqsimon qismlari periferik qismlar deb ataladi va markaziy qismlarning yon tomonlarida joylashadi. Rebro qismlar (bo‘yin) markaziy yacheykalarning pastki qismlarida joylashadi va poya to‘qimalarining ichki qismlarini shakllantiradi. Ushbu turli qismlar rivojlanishning turli domenlarini o‘zida aks ettiradi. Periferik qismlar shunday qismlar hisoblanadiki, xujayralarning birinchi bo‘linishi arglarning ilk shakllarini hosil qiladi. Bo‘yin qismlari esa asos qismlarning shakllanishini ta'minlaydi. Markaziy qismlar stvol xujayralardan iborat bo‘ladi va ushbu xujayralardan jarayonlarda ishtirok etmaydigan qismi o‘z navbatida populyasiya qismlarida bo‘yin va periferik qismlar o‘rnini to‘ldiradi. Ba'zi meristemalar postembrional rivojlanish paytida hosil bo‘ladi. Embriogenez paytida shakllanadigan Nihollarning apikal meristemalari va ildizlari birlamchi meristemalar deb ataladi. O‘sishdan so‘ng ushbu birlamchi meristemalarning faolligi natijasida birlamchi to‘qimalar va organlar shakllanadi va bu mahsulotlar o‘simliklarning asosiy tanasini hosil qiladi Ko‘pchilik o‘simliklar shuningdek postembrional rivojlanish paytida ikkilamchi meristemalarni ham hosil qiladi, ikkilamchi meristemalar ham

birlamchi meristemalar kabi organ va to‘qimalarni shakllantirishi mumkin. Ammo ba'zida ikkilamchi meristemalar butunlay boshqa struktura tuzilishlariga ega bo‘ladi. Ularga o‘q meristemalari, gulto‘da meristemalari, gul meristemalari, asos meristemalari va yon meristemalari kiradi. (poya kambiylari va fellogen).. O‘q meristemalari barg bo‘shliqlarida hosil bo‘ladi va nihollarning apikal meristemalaridan shakllanadi. Bo‘shliq meristemalarining o‘sishi va rivojlanishi o‘simliklarning asosiy o‘qining o‘zgarishidan kelib chiqadi. .• Interkalyar (asos) meristemalaro‘simliklarning asos qismlari yaqinida uchraydi. O‘simliklar barglari va poyalarining asos meristemalari ulrning ogir sharoitlarda ham o‘sib rivojlanishini ta'minlaydi. • ildiz meristemalari qismlari ham birlamchi meristemalar strukturasiga ega ammo ular ildizlarning yetuk qismlari xujayralarining peritsiklidan hosil bo‘ladi. Qo‘shimcha ildizlar shuningdek yon ildiz meristemalaridan hosil bo‘lishi mumkin va ular poyalarda rivojlanadi va buni qalamchalarinng ildiz hosil qilish jarayonlarida kuzatish mumkin. Tomirlar kambiyi (ko‘pchilik shaklida kambiylar) ikkilamchi meristemalar hisoblanadi va prokambiydan hosil bo‘lgan asosiy tomir to‘qimalari bilan birga tomirlar silindrlaridagi meristemalardan farq qiladi. Ular yon organlarni hosil qilmaydi ammo poch va ildizlarning yogoch to‘qimalarini hosil qiladi. Kambiy ikki xil tipdagi meristematik xujayralardan iborat bo‘ladi: urchuqsimon stvol xujayralar va yoysimon stvol xujayralar. Urchuqsimon stvol xujayralar kuchli turtib chiqqan bo‘ladi, xujayra vakuollari uzunasiga bulingan buladi. Bu xususiyat uz uzini tiklash va xujayralar differensiallanishida ikkilamchi ksilema va floemaning hosil bo‘lishini ta'minlaydi. Yoysimon stvol xujayralari esa mayda xujayralar bo‘lib radial yo‘nalgan xujayralardan hosil bo‘ladi va daraxtlarda yoy ko‘rinishidagi stvol xujayralarini hosil qiladi. • Kambiy po‘kaklari ildizlarning yetuk xujayralari ichida va ikkilamchi floemalarda hosil bo‘ladi. Fellogen hosilalari po‘kak xujayralari kabi hosil bo‘ladi va periderma deb ataladigan himoya qavati yoki old po‘st qavatini hosil qiladi.

Periderma o‘simliklar organizmining ikkilamchi himoya qavatlarini hosil qiladi va shikastlangan poyalar va ildizlarda epidermisning o‘rnini bosadi Nihollarning gulto‘da, asos va gul meristemalari. Vegetativ merstemalarning turli xil tiplari mavjud. Nihollarning bir necha tipdagi meristemalari ularning rivojlanish asoslaridan kelib chiqadi. Ular yoki yon organlarni hosil qiladi, determinirlangan holatda bo‘lishi mumkin (o‘simliklar o‘sishining genetik dasturlangan chegaralari). Yoki noaniq holatda bo‘ladi (o‘sishning oldindan chegeralangan dasturi. Bunda usish o‘stirish omillarining nechoglik faolligiga bog‘liq bo‘ladi) Nihollarning apikal meristemalari rivojlanish bosqichlarida to‘liq shakllanib ulgurmaydi. U tashqi omillar ta'siriga qarab fitomerlarni hosil qiladi ammo gullash jarayonlarini stimullamaydi. Fitomerlar rivojlanishi bir yoki bir necha barglardan tashkil topadi. Barglar birikkan qismlar qismlar oralig‘idan pastda joylashadi va bir yoki bir necha kurtaklardan iborat bo‘ladi. Asos kurtaklarning ikilamchi meristemalari, agar ular vegetativ meristemalar va ular o‘ziga xos strukturaga ega bo‘ladi va potensial rivojlanish va yuqori meristemalari kabi o‘xshash xususiyatga ega bo‘ladi. Vegetativ meristemalari bevosita gul meristeialariga aylanishi mumkin. Bu holat o‘simliklar gullarga indutsirlanayotgan paytda amalga oshadi. Gul meristemalari vegetativ meristemalaridan tubdan farq qiladi va bu ikki meristemalar birgalikda gul organlarini hosil qiladi. Bu organlarga gultojibarglar, tojbarglar changchilar va urug‘chilar kiradi. Bundan tashqari gul meristemalari determinirlangan bo‘ladi: Barcha meristemalarning faoliyati oxirgi gul organlarining shakllanishi bilan tugallanadi. Ko‘p holatlarda vegetativ meristemalar to‘g‘ridan to‘gri bo‘lmagan holatda gul meristemalariga aylaanadi. Buning o‘rniga vegetativ meristemalar avval gulosti meristemalariga aylanadi. Gulosti meristemalaridan hosil bo‘lgan Yon organlarning tiplari gul meristemalaridan hosil bo‘lgan organlardan farq qiladi. Mustahkamlash uchun savollar: 1. O‘sish va rivojlanish tushunchalari?

2. Embrional rivojlanish nima? 3. O‘qli tuzilish-strukturani tushuntirib bering? 4. Radial strukturani tushuntirib bering? 5. Embrionning o‘qi xujayralarning birinchi zigotali bo‘linishida shakllanishini tushuntirib bering? 6. Sitokinezning strukturalar shakllanishidagi ahamiyati nimadan iborat? 7. O‘simliklarda meristemaning rivojlanishi? 8. Nihollarning apikal meristemalari turli xildagi funksional qismlar va qavatlarga ega bo‘lishini tushuntirib bering?

Похожие

O‘simlikdagi suv muvozanati

Biotexnologik jarayonlarning eng muhim biokimyoviy asoslari

Fotosintezda uglerod o‘zlashtirilishi yo‘llari. fotosintezning fiziologik va ekologik aspektlari

O‘sishni boshqaruvchi fiziologik faol moddalar va ularni qishloq ho‘jaligida qullanilishi

O‘simliklar xayotidagi sifat o‘zgarishlar - rivojlanish. Qishloq ho‘jaligi o‘simliklari rivojlanishini boshqarish