O‘simliklar xayotidagi sifat o‘zgarishlar - rivojlanish. Qishloq ho‘jaligi o‘simliklari rivojlanishini boshqarish - Биотехнология - Рефераты

O‘simliklar xayotidagi sifat o‘zgarishlar - rivojlanish. Qishloq ho‘jaligi o‘simliklari rivojlanishini boshqarish

Загружено в:

25.08.2022

Скачано:

0

Размер:

48.009765625 KB

O‘simliklar xayotidagi sifat o‘zgarishlar - rivojlanish. Qishloq ho‘jaligi o‘simliklari rivojlanishini boshqarish Reja: 1. Barglarning rivojlanishi. 2. Ildizlarning rivojlanishi. 3. Xujayralarning differensiallanishi. 4. Rivojlanish yo‘llarining hosil bo‘lishi va boshqarilishi. 5. Transkripsiya omillari genlarining rivojlanishi boshqarilishi .

1. Barglarningrivojlanishi Barglar ko‘pchilik o‘simliklarning fotosintezlovchi organi hisoblanadi.. Barglarda quyosh energiyasi o‘zlishtiriladi va kimyoviy energiyaga aylantiriladi va o‘simliklar hayoti uchun zaruriy resurs sifatida xizmat qiladi. O‘zlarining o‘lchamlari va shakllaridan qat'iy nazar barcha barglar yupqa, tekis tuzilishga ega bo‘ladi va dorsinventral polyarlikka ega bo‘ladi. Bu xususiyat nihollarning va poyalarning apikal meristemalaridan yuzaga keladi va ikkala tipi ham radial simmetriyaga ega bo‘ladi. Yana bir muhim jihat shundan iboratki boshlatich barglarning o‘sishi determinirlangan holatda bo‘ladi va bu paytda vege tativ o‘q apikal meristemalar kabi noaniq ko‘rinadi. Keyingi bo‘limlarda barglarning boshqa rivojlanish yo‘llari ko‘rib chiqiladi. 1-etap; Organogenez. Xujayralarning 1 dagi va 2 qavatlardagi bir qancha qismi nihollarning apikal meristema qismlarida yon taraflarida joylashadi va barg hosil qiluvchi asos xujayralarinig identifikatsiyasini ta'minlaydi. Bu xujayralar o‘zlarini o‘rab turgan xujayralarga nisbatan tez bo‘linish xususiyatiga ega va barg to‘qimalarini hosil qiluvchi novdalarni hosil qiladi. Bu barg to‘qimalari o‘sish jarayonida barglarning rivojlanishini ta'minlaydi. 2-etap: O‘simliklar suborganlarining rivojlanishi. To‘qimalarning identifikatsiyalangan qismlari barglarning alohida qismlarini hosil qiladi. Bu differensiatsiya uchta o‘q bo‘yicha amalga oshadi: dorsinventral (abaksial-adaksial), proksimodistal (apikal- bazal), va yon (Marja- lopast tomirchalari). Yuqori (adaksial) barg qismlari yorug‘lik yutish uchun moslashgan bo‘ladi pastki (abaksial) qismlar esa gaz almashinuvi jarayonlariga moslashadi. Barg strukturalari va ularning rivojlanish darajalari yon o‘qlari va proksimodistal atrofida turli ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. 1- Xujayralar va to‘qimalarning differensiatsiyasi. Rivojlanayotgan barglar o‘sadi, xujayralar va to‘qimalar differensiallanadi. 1 qavatlardan hosil bo‘lgan xujayralar epidermisga differensiallanadi (epidermal xujayralar, uchta bir biri bilan tutushib turuvchi xujayralar.). 2 qavatlaridan hosil bo‘ladigan xujayralar fotosintetik mezofil xujayralarni, tomir elementlari va

qobiqlarning qavatlanishini hosil qiluvchi xujayralar 3 qavatlardan hosil bo‘ladi. Bu xujayralar genetik jihatdan oldindan belgilangan dastur asosida amalga oshadi va bir nechta holatlarda atrof-muhit omillari ta'siriga nisbatan o‘ziga xos xususiyatli o‘zgarishlarni hosil qilishi mumkin. Barglar to‘qimalarining joylashishi genetik jihatdan oldindan dasturlangan bo‘ladi. Barg to‘qimalarining genetik determinallangan shakllarining vaqtlari va strukturasi barg ko‘rinishlarining o‘ziga xos shakllarini hosil qiladi. Barg to‘qimalarining shakllanishi bilan barg soni va poya atrofi bo‘ylab joylashish tartibining yuzaga kelishi barglarning joylashuvi holati deb ataladi. Barglarnig joylashuvi 5 turga bo‘linadi. 1. Alternativ barg joylashishi. Xar bir bo‘g‘imda bitta barg joylashadi. 2. Qarama qarshi joylashish Barglar poyalar atrofida bir biriga qarama qarshi joylashadi. 3. O‘zaro kesishgan holatda joylashish. Poyalarning Ikki qarama qarshi tomonidan barglar takrorlanuvchi juftlik hosil qilib joylashadi va vegetativ rivojlani jarayonida barglar bir biriga nisbatan to‘gri burchak ostida joylashadi. 4. Barglarning eshilgan (o‘rilgan) xolatda joylashishi. Bitta bo‘g‘im oralig‘ida ikkitadan ortiq barglar hosil bo‘ladi Spiralsimon barg joylashishi. Alternativ holatdagi bargning joylashishida har bir barg ma'lum bir burchak ostida ikkinchisini iniitsirlaydi va natijada poya atrofida spiralsimon barg joylashishi yuzaga keladi. Barglarning joylashishi to‘qimalarning aniq bir qonuniyat asosida uchki qismlarining o‘sishini boshqarishi bilan yuzaga keladi. Bizga hozircha barg to‘qimalarining shakllanishi bilan barglarning bunday joylashish holatlarining aniq mexanizmlari ma'lum emas. Ba'zi bir fikrlarga qaraganda, to‘qimalar ingibirlangan maydonlari ta'sirida keyingi to‘qimalar orasida intervallar hosil qiladi.

2. Ildizlarning rivojlanishi Ildizlar tuproq muhitida o‘sishga va tuproq zarrachalaridan kapillyar vositalar orqali suv va mineral moddalarni o‘zlashtirib olishga moslashgan. Bu xususiyatlar ildiz strukturasining evolyusion o‘zgarishlarini cheklab qo‘ygan. Masalan, yon ildizlar ularning tuproq ichiga kirib borishini ta'minlaydi. Natijada ildizlar suyrisimon shaklga kiradi va yon organlarining hyech biri yuqorigi o‘suvchi meristemalarga ega bo‘lmaydi. Ildiz tarmoqlari ichki tomonlardan yetuk va nevegetatsion qismlardan shakllanadi. Mineral moddalarning va suvning o‘zlashtirilishi mo‘rt ildiz popuklari hisobiga xajm jihatdan oshadi. Mo‘rt ildiz popuklari o‘sish qismlarining orqa tomonlaridan yuzaga keladi. Bu uzun ignasimon popuklar hisobiga ildizlarning tyutish yuzasi sezilarli darajada oshadi. Bu bo‘limda biz ildiz shakllari va strukturalarini (ildiz morfogenezini) ko‘rib chiqamiz. Buni ildiz oxirlarining to‘rtta rivojlvnish qismlarini ko‘rib chiqishdan boshlaymiz. Undan keyin yuqori meristemalarni ko‘rib chiqamiz. Barglarning va kurtaklarning yo‘qligi nihollarda xujayra klonlarining ildiz rivojlanishiga ko‘proq jalb etiladi va molekulyar-genetik tadqiqotlar paytida ildiz rivojlanishida xujayralarning bo‘linishi modeli bo‘lib xizmat qiladi. Ildiz oxirlari to‘rtta rivojlanish qismlariga ega. Ildizlar o‘zlarining oxirgi qismlari evaziga o‘sadi va rivojlanadi. Ildiz chegaralarining oxirlari o‘tkir bo‘lmasada, ildiz oxirlarining to‘rtta o‘sish qismlarini farqlash mumkin: ildiz boshchasi, meristema qismi, o‘sish qismi, rivojlanish qismi. Arabidopsis ildizlarda bu to‘rtta qismlar atigi millimetrdan biroz kattaroq o‘lchamda bo‘ladi. Rivojlanish qismi biroz kattaroq, ammo boshqa o‘simlik turlarida baribir o‘sish ildiz oxirlarida amalga oshadi. Istisno tariqasida ildiz boshchalari, bu qismlarning chegaralari ma'lum darajada kesishadi; Ildiz qalpoqchasini ildizning tuproqqa kirib borishida mexanik shikastlanishlardan himoya qiluvchi apikal meristema. Ildiz boshchasi ildiz qalpoqchalarining maxsus stvol xujayralaridan shakllanadi. Ildiz qalpoqchalari

sifatida stvol xujayralar yangi xujayralarni hosil qiladi, qari xujayralar esa navbatma navbat ildiz boshchalariga qarab surilib boradi va oxir oqibatda ular tashqi muhtiga (tuproqqa) chiqarib yuboriladi. Ildiz boshchasi ko‘rinishida xujayralar differensiallanadi va ular gravitatsion stimullarni qabul qilish xususiyatlarini hosil qiladi va mukopolisaxaridlarni (shilliqlarni) sekretsiya qiladi (ajratadi). Ushbu shilliqlar hisobiga ildizlar tkproq orasiga osonroq kirib boradi. Meristematik qismlar ildiz boshchalari ostida joylashadi va arabidopsislarda millimetrning to‘rtdan bir qismidagi o‘lchamdagi uzunlikda bo‘ladi. Ildiz meristemalari faqatgina bittagina organni, birlamchi ildizni generatsiya qiladi (hosil qiladi). U ildizlarning yon qismlarini hosil qilmaydi. Cho‘zilish qismlari. Bu qismlar o‘z nomiga mos ravishda xujayralarning tez va keng miqyosda cho‘zilishini ta'minlaydi. Bir qancha xujayralarning bo‘linish jarayonining davomiyligiga qaramasdan bu vaqtda bu qismlar xususiyatlarigi qarab xujayralarning cho‘zilishi bilan bo‘linish tezligi meristemadan uzoqlashish darajasiga qarab nol qiymatga qadar kamayadi Rivojlanish qismlarida xujayralar differensirlanish xususiyatlarini nomoyon qiladi. Xujayralar bo‘linish va cho‘zilish jarayonlaridan keyin rivojlanish bosqichiga o‘tadi. Differensiallanish deyarli erta boshlanishi mumkin ammo xujayralar bunda rivojlanish qismlariga yetib kelmagunicha yetuk darajagacha erisha olmaydi. Differensiallangan to‘qimalar radial strukturasi ham rivojlanish qismlarida yaqqol tushunarli holatda bo‘ladi. Bu bo‘limning oxirida traxeal elementlardagi bu tip xujayralarning differensirovkasi va rivojlanishini ko‘rib chiqamiz. Yuqorida aytib o‘tilganidek, yon shoxchalar va ildizlar ildizlarning yetuk qismlarining peritsikllaridan hosil bo‘ladi. Peritsiklda xujayralarning bo‘linishi asos va epidermisdan o‘sib chiquvchi ikkilamchi meristemalarni hosil qiladi va buning natijasida yangi o‘sish o‘qi hosil bo‘ladi. Birlamchi va ikkilamchi ildiz meristemalari analogik (o‘xshash) holatda bo‘ladi, meristemada xujayralar bo‘linishi ildizlarning barcha xujayralarining keyingi bo‘linish jarayonlari uchun asos dasturlari bo‘lib xizmat qiladi.

Ildiz stvol xujayralari xujayralarning uzunasiga joylashgan qismlarini hosil qiladi. Meristemalar bo‘linayotgan xujayralarning populyasiyasi hisoblanadi, ammo bo‘linish qismlaridagi hamma xujayralar ham o‘sha tezlik va chastotada bo‘linish xususiyatiga ega bo‘lmaydi. Qonuniyatlarga ko‘ra markaziy xujayralar ularni o‘rab turgan xujayralarga nisbatan sezilarli darajada sekin bo‘linadi. Bu sekin bo‘linuvchi xujayralar ildiz Meristemalarining tinim markazlari deb ataladi. Xujayralar bo‘linish paytida ionlangan radiatsiyaga nisbatan o‘ta sezgir bo‘ladi. Bu holat tibbiyotda saraton xastaliklarini davolashda davolash kurslari sifatida ham foydalaniladi. Meristema xujayralarining tez bo‘linadigan turlari uchun ionlangan radiatsiya ma'lum dozalarda halokatli ta'sir ko‘rsatadi lekin bo‘linmaydigan va sekin bo‘linadigan xujayralar, masalan tinim markazlaridagi kabi xujayralar, ionlangan radiatsiya ta'siridan ham omon qolishi mumkin. Agar ildizlarning tez bo‘linuvchi xujayralari ionlangan radiatsiya nurlari ta'sirida nobud bo‘lsa, ko‘pgina holatlarda ildiz o‘zini markaziy tinim qismlaridagi xujayralar hisobiga qayta tiklashi (regeneratsiyalashi) mumkin. Bundan shuni xulosa qilish mumkinki, markaziy tinim qismlaridagi tinim holatidagi xujayralar to‘qimalar shakllanishida ishtirok etib ildizlarning qayta tiklanishida muhim ahamiyatga ega. Ildiz oxirlarining o‘ziga xos struktur tuzilishi sababli, ildiz ko‘ndalang kesimi o‘rganilganda, o‘zaro bog‘langan klonirlangan xujayralarning uzun qismlarini ko‘rish mumkin. Ildizlarda bo‘linuvchi xujayralarning ko‘pchiligining oxirlari sitokenez xolatiga qarab ko‘ndalang yoki antiklinal, ildiz asosiga nisbatan to‘gri burchak ostida yo‘nalgan bo‘ladi.(masalan bo‘linish ildiz uzunligining oshishiga olib keladi). Bir qancha nisbiy parallel bo‘linish holatlar ham mavjud va bunda bo‘linish jarayonlari ildiz o‘qlari bilan parallel ravishda amalga oshadi. (bu omillar hisobiga ildizlar ko‘ndalangigi qarab kengayadi) Periklinal bo‘linish asosan ildiz oxirlarida amalga oshadi va xujayralarning yangi guruhlarini hosil qiladi. Natijada hosil bo‘ladigan oxirgi yetuk xujayra bir

xujayraning ortidan joylashishi mumkin yoki meristemalarning bir qancha xujayralari ortida joylashadi. Bu stvol xujayralarning maxsus guruhlari hisoblanadi. Arabidopsislarda stvol xujayralar tinim holatidagi xujayralar bilan o‘rab turilgan holatda bo‘ladi va ular ham tinim qismlarining bir bo‘lagi hisoblanadi. Stvol xujayralar oxir oqibatda tinim markazlari xujayralaridan hosil bo‘lishi mumkin ammo bu hosil bo‘lish jarayonlari faqatgina embriogenez bosqichlarida amalga oshishi kerak. Chunki tinim markazlari xujayralari me'yoriy rivojlanish o‘sish jarayonlaridan keyin bo‘linmaydi. Ildiz apikal meristemalari bir necha turdagi stvol xujayralaridan tashkil topadi va bir necha xildagi strukturalarga ega. 1. Tinim markazlari to‘rtta xujayradan iborat xujayra guruhidan tashkil topadi. Bu guruhlar arabidopsis ildiz meristemalarida markaziy xujayralar nomi bilan yuritiladi. Arabidopsislarda Tinim markazlari xujayralari odatda embriogenez jarayonlaridan keyin bo‘linishdan butunlay to‘xtaydi. 2. Asos-entodermal stvol xujayralari gardish shaklida bo‘lib tinim markazlarini o‘rab turadi. Bu stvol xujayralar asos va entodermal qavatlarni hosil qiladi. Ular bitta antiklinal bo‘linish jarayoniga uchraydi (ya'ni ko‘ndalang o‘qqa nisbatan perpendikulyar). Keyin bu qizlik xujayralar periklinal (ya'ni ko‘ndalang o‘qqa nisbatan parallel ravishda) bo‘linadi va shu bilan ildiz asoslari va endodermani hosil qiladi. Ularning har biri arabidopsis ildizlarda xech bo‘lmagandi bitta qavatni hosil qiladi. 3. Kolumella poya xujayralari bevosita (apikal) markaziy xujayralar tepasida joylashadi. Ular antiklinal va periklinal ravishda bo‘linadi va kollumellalar deb ataladigan ildiz qalpoqchalari sektorlarini (qismlarini) hosil qiladi. 4. Ildiz kapepidermal stvol xujayralarixudda kolumell stvold xujayralari kabi bo‘ladi ammo ularni o‘rab olib gardishsimon ko‘rinishda bo‘ladi. Ildiz xujayralarini antiklinal bo‘linishi, Kap- epidermal stvol xujayralar epidermal qavatlar xujayralarini hosil qiladi. Ayni bir stvol xujayralarining periklinal

bo‘linishi va keyin davomiy ravishda antiklinal bo‘linishlarning amalga oshishi yon ildiz qalpoqchalarini hosil qiladi. 5. Stela poya xujayralari to‘plamlari tinim markazlari xujayralari ortida joylashadi. Bu xujayralar peritsikllarni va tomir to‘qimalariini hosil qiladi. Yuqorigi meristemalarda stvol xujayralar va ularning bevosita hosil bo‘lgan hosilalari bilan birga promeristemalar deb ataladi. 3. Xujayralarning differensiallanishi Differensiatsiya jarayonlari xujayralar o‘tmishdosh xujayralarga nisbatan metabolik, struktur va funksional xususiyatlari yordamida alohida xususiyatlarni nomoyon etishidir. O‘simliklarda xayvonot olamidan farqli ravishda xujayrvlar diferensiatsiyasi ko‘pincha qaytadigan bo‘ladi, asosan bu holat xujayralarning o‘simlik to‘qimalaridan ajratib olinishi va madaniy o‘simliklar to‘qimalariga kiritilishi bilan amalga oshadi. Bunday sharoitlarda xujayralar dedifferensialanadi (differensiallanish xususiyatlarini yo‘qotadi), xujayralar bo‘linishini yangilanadi, ba'zi holatlarda esa mos ozuqa moddalari va garmonlar bilan ta'minlanganda hattoki butun o‘simliklarningregeneratsiyasiga olib keladi. Differensiallanishning bunday xossassi differensiallangan xujayralarning butun o‘simlikning o‘sib rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan barcha genetik axborotlarini o‘zida saqlabturish xususiyatini ta'minlaydi. Bu xususiyat totipotentlik deb ataladi. Bu xususiyatning birdan bir farqi shundan iboratki, unda xujayralar o‘zining yadrolarini, vaqt o‘tishi davomida nobud bo‘lgan floema va xujayralarning tomir elementlarini, ksilemadagi tomir elementlari va traxeidlarning (traxear elementlar bilan birga) elementlarini yo‘qotadi. Xujayralar differensiatsiyasi jarayonlari misoli sifatida biz trexear elementlarning shakllanishini ko‘rib chiqamiz. Meristematik qismlardan bu xujayralarning rivojlanishi ularning to‘la to‘kis differensiallanishi bilan maxsus boshqaruv tiplarini hosil qiladi va o‘simliklar xujayra usti moslashuvini hosil qiladi va differensiatsiya jarayonlari tomonidan chaqirilgan xujayra o‘zgarishlarini keltirib chiqaradi.

Traxear elementlar differensiatsiyasi paytida ikkilamchi xujayra devorlarining shakllanishi. traxear elementlar suv va erigan moddalar tashiladigan xujayralarni hosil qiladi. Bu xujayralar vaqt o‘tishi bilan nobud bo‘ladi, ammo ular nobud bo‘lish bosqichiga qadar yuqori faollik hosil qiladi va ikkilamchi devorlarni hosil qiladi. Ko‘pincha murakkab jarayonlarda ularning o‘sishi ekstensiv ravishda amalga oshadi. Xujayralarning halokati (shu bo‘limda ko‘rib chiqamiz) genetik jihatdan traxear differensiallanish jarnlarining boshida dasturlangan bo‘ladi. Trexear elementlarning differensiallanish jarayonlarida ikkilamchi xujayra devorlarining shakllanishi sellyuloza mikrofibrillalari va boshqa notsellyuloza polisaxaridlarini ma'lum qismlarda birlamchi va ikkilamchi devorlarga yetkazilishi va shu bilan birga devorlarning o‘ziga xos o‘tkazuvchi naysimon xususiyatlarini hosil qilishdan iborat Traxear elementlarning ikkilamchi devorlari birlamchi devorlarga nisbatan sellyulozaning katta miqdorlaridan tashkil topadi va ular o‘ziga ligninlarni yutgan bo‘ladi va birlamchi devorlarda bunday holatda uchramaydi. Tez o‘suvchi qismlarda ikkilamchi devorlar materiallari diskret aylanasimon gardish ko‘rinishida yoki spiral ko‘rinishida, birlamchi devorlarda bo‘lingan qismlarda kengaygan holatda bo‘ladi. Xujayraning o‘sishi bilan asosiy devorlar kengayadi va gardish va spirallar esa ajraladi. Xujayralarning nisbiy cho‘zilishi to‘xtaganidan keyin trexear elementlar kengaygan xujayra devorlarini hosil qiladi. Bu kengaygan qismlar bir xil o‘lchamli yoki to‘rsimon ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.Bu xujayralar o‘z navbatida o‘sish jarayonlarini ta'mindaydi. Mikrotrubkalar (mikronaychalar) ikkilamchi devorlaning shakllanishida ishtirok etadi. Shakllanish jarayonlarining har qanday o‘zgarishlaridan avval devorlarda shu narsa aniq ko‘rinadiki, katakchalar atrofidagi kortikal mikrotrubkalarning ko‘p yoki kam miqdorda taqsimlanishi qismlarda ularning guruhlanishiga olib keladi. Ikkilamchi devorlar keyinchalik mikrotrubkalar klasterlari ostida shakllanadi.

Sellyuloza mikrofibrillalari ikilamchi devorlar kengaygan qismlari bilan birgalikda korka sitoplazmalarida mikrotrubkalar taxlanishida aks etadi. Agar mikrotrubkalar antiaikrotrubka vositalari, masalan kolxitsin bilan buziladigan bo‘lsa xujayra devorlarining taxlanishi amalga oshsada, sellyuloza mikrofibrillalari aniq yo‘naltirilgan asosda harakatlanmaydi va natijada ikkilamchi xujayra devorlari buzilib ketadi. 4. Rivojlanish yo‘llarining hosil bo‘lishi va boshqarilishi. Genlar identifikatsiyasida jarayonlar tezligi o‘sish, xujayralar differensiatsyasi va to‘qimalar shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Bu rivojlanish jarayoni ko‘pgina holatlarda samarali rivojlanishning belgilari hosoblanadi Butun dunyo ilm fani sohasi birinchi arabidopsislarda genlarning tartiblanishini o‘rgandi va bu uning barcha genlarining mohiyatlarinii anglash uchun asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Bundan tashqari muhim kashfiyotlar ikki tur o‘simliklar bilan olib borilgan tadqiqotlar natijasida amalga oshirilgan, masalan antirrinum, makkajo‘xori, petuniya, pomidor va tamaki. Ko‘pchilik holatlarda rivojlanish uchun mas'ul genlar o‘simliklar mutagenezi bilan yangi avlod qoldirish jarayonlarida nomoyon bo‘ladi va o‘zgargan mutant o‘simliklarning ko‘rinishlarini hosil qiladi. Bu tadqiqotlar ko‘pincha juda katta kuch talab qiladigan jarayonlardan iborat Tadqiqot natijalarini, mutant genlar ketma ketligini o‘rganish va ularning genomlarining sekvinirlanishi , aniq bir mutant genning identifikatsiya yo‘lini o‘rganish va ularning arabidopsislarda nisbatan kichik zanjirlarni kodlashini o‘rganish ham murakkab jarayonlarni tushunishda bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Xozirgi vaqtga kelib bizga bir qancha gen jarayonlarida ishtirok etuvchi genlar ma'lum va hanuzgacha ularning yangi qirralari kashf etilmoqda. Bundan tashqari ko‘pgina ontogenetik muhim genlar aniqlangan va ular ham transkripsiya jarayonlaridagi ahamiyati (Oqsillar spetsifik DNK ketma ketligi bilan bog‘lanish xususiyatini hosil qiladi va natijada boshqa genlar ekspressiyasini nazorat qiladi) yoki axborot almashinuv yo‘llari o‘rganilmoqda. Bu genlarning tabiati rivojlanish bosqichlarini boshqarish mumkin bo‘lgan imkoniyatlarni hosil qiladi.

molekulyar-genetik tadqiqiotlar natijalari va klonal tahlillar natijalari mujassamlashtirilganida fiziologik, biologik xujayralar va/ yoki biokimyoviy tadqiqotlar o‘simliklar ivojlanishining muhim jihatlarini identifikatsiyalashga imkoniyat yaratadi. Biz to‘liq tushunchalarga ega bo‘lmasakda, bu fikrlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: •transkripsiya omillariini kodlaydigan genlar ekspressiyasiorganlarning identifikatsiyasini va to‘qimalarni, xujayralarni shakllantiradi. • Xujayraning keyingi taqdiri unig holatiga qarab aniqlanadi. Uning klonlanish tarixi muxim axamiyatga ega emas. • rivojlanish yo‘llari birgalikda ta'sir qiladigan genlar zanjiri tomonidan nazorat qilib turiladi. • Rivojlanish jarayonlari xujayralardan xujayralarga axborot almashinuvi bilan nazorat qilib turiladi. Keyingi muhokamalarda biz avvalo yaqqol nomoyon bo‘ladigan, rivojlanish jarayonlarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan transkripsiya omillari va transduksiya axborotlari komponentlari genlarini ko‘rib chiqamiz. Shu orqali rivojlanishning har bir muhim omillari haqida tushunchalarga ega bo‘lishimiz mumkin. 5. Transkripsiya omillari genlarining rivojlanishi boshqarilishi Arabidopsis genlarining sekvinirlanishi tugashi bilan shu narsa ma'lum bo‘ladiki, taxminan 1500 genlardan taxminan 26000 genni transkripsion omillar tomonidan kodlanadi.. Trankripsiya omillari oqsil tabiatli bo‘lik DNK ga tuzilish jihatidan yaqin hisoblanadi. Ular genlar ekspressiyasini to‘xtatish yoki spetsifik DNK ketma ketligi bilan bog‘lanish yordamida o‘chirishi mumkin. Transkripsiya omillarining 1500 xil bu genlari turli ko‘p sonli oilaga mansub. Bu oilalarning yarmidan kamroq qismi faqat o‘simliklarda aniqlangan ammo ularning ko‘pchilik qismi eukariot organizmlarda aniqlangan. Gomeoboks genlar transkripsiya omillari kabi ta'sir qiluvchi oqsillarni kodlaydi. Gomeodomen oqsillar barcha eukariot organizmlarning rivojlanish

jarayonlarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan oqsillar hisoblanadi.. MA8 gen guruxlari ta'sir qiladigan jarayonlar kabi xar bir gomeoboks genlar aniq genlar guruhlarining hosil bo‘lishini boshqarish bilan rivojlanishning noyob bosqichlarida ishtirok etadi. Ko‘pgina o‘simliklar axborot almashinuvi uchun proteinkinazalardan foydalanadi. Proteinkinazalar ATF- bog‘langan fermentlar hisoblanadi va oqsillar fosfat guruhlariga qo‘shiladi. Oqsillarning fosfolirlanishi boshqarilish jarayonlarining kalit mexanizmi hisoblanadi va bu holat fermentlar faolligi va transkripsiya omillarini boshqarishda muhim vositalardan hisoblanadi. Barcha eukariotlarda keng foydalailishiga qaramasdan o‘simliklar genomlari genlarga juda boy va bu genlar yuqoridagi qyermentlarni kodlaydi. (hosil qiladi). Arabidopsis genomlari kinaz oqsillarini kodlaydigan 1200 dan ortiq genlardan iborat bo‘ladi. Xujayraning taqdiri uning holatiga qarab aniqlanadi. Ikkala ildizlar va nihollar meristemalari, stvol xujayralarining kam miqdori qaysidir to‘qimaning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi va bu to‘qimalardagi ko‘pchilik xujayralar shu bilan birga ayni bir stvol xujayradan hosil bo‘lishi bilan birga klonlangan xarakterga ega. Bundan tashqari ko‘pchilik ma'lumotlar shuni tasdiqlaydiki, xujayraning taqdiri uning rivojlanish yo‘liga bog‘liq emas, buning o‘rniga uning rivojlanish holatiga alohida ahamiyat berish zarur. Ko‘pchilik holatlarda epidermal o‘q xujayralar 1 qavatdagi xujayralarning kam miqdordagi qismlaridan hosil bo‘ladi. Bundan tashqari 1 qavat hosilalari epidermal xujayralarga aylanadi va ular markazdan uzoqroqda joylashgan qavatlarni hosil qiladi va xujayralarning korka qavatlarining yuqori qismlarida joylashadi. Bu holat 1 qavat stvol xujayralarining klonlaridan hosil bo‘lganda amalga oshmaydi. Xujayraning bo‘linish jarayonini aniqlashda qizlik xujayralarning holatiga bog‘liq va bu joylashuv holati o‘z navbatida qizlik xujayralarining keyingi taqdirinii aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Xujayraning oxirgi holatini

aniqlashda holatning muhim ahamiyatga ega ekanligini tasdiqlovchi yana bir muhim omillardan biri xujayraning odatiy holatiga bog‘liq taqdirining ko‘rib chiqilishi va shu yo‘sinda ular boshqa qavatlarni egallash uchun o‘tishi holatidir. 1 va 2 qavatlardagi bo‘linishlar natijasida hosil bo‘lgan meristema qavatlari antiklinal hisoblanadi va antiklinal bo‘linish birinchi navbvtda qavatlarning generatsiyalanishiga javobgar hisoblanadi. Bundan tashqari ba'zida periklinal bo‘linishlar ham sodir bo‘lishi mumkin va bu bo‘linishlar natijasida hosil bo‘lgan qavat qushni qavatning joyini egallaydi. Bu periklinal bo‘linish ushbu qavatlardan hosil bo‘lgan to‘qimalarning tarkibini o‘zgartirmaydi. Buning o‘rniga hosil bo‘lgan mahsulotlar bu qavatlarni band etuvchi yacheykalar uchun xos xujayralarning faoliyatini qo‘llab quvvatlaydi. Holatga bog‘liq ravishda xujayralarning taqdirini aniqlash keyingi tadqiqotlarda mutunt va yovvoyi tiplpr aralash holatda bo‘lgan oddiy plyush barglaridan foydalanilgan. Mutatsiya nigollarning apikal meristemalar stvol xujayralarida amalga oshsa ushbu o‘simlikning barcha xujayralari ayni shu stvol xujayralaridan mutatsiyani o‘ziga oladi. Bunday, xujayralar turli xildagi genetik tiplardan tashkil topgan o‘simliklar ximeralar deb ataladi. Ximeralarning tahlili to‘qimalarning tarli klonal kelib chiqishini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Mutatsiya xloroplastlarning differensiallanish xususiyatiga ta'sir etganda, albinos qismlarning bo‘lishi, bu qismlarning stvol xujayralardan hosil bo‘lishi ham mutatsiyaning tashilishini ko‘rsatadi, plyush o‘simligida 2 qavat mutatsiyani tashuvchi omil bo‘lgan va bu holat 1 va 3 qavatlarda ham ushbu genlarning ayni shunday nusxasi mutatsiyasini keltirib chiqargan. 1 qavat mutatsiyani barglargacha va poya epidermislarigacha olib chiqadi ammo bunda qismlar rangsiz bo‘ladi. Buning sababi ko‘pincha epidermal xujayralarda xloroplastlarning differensiallanmasligidir. Mezofill to‘qimalar 2 qavatlardan hosil bo‘ladi va shuning uchun 2 qavatlar tomonida hosil bo‘lgan mutatsiyalar natijasida barglar va 2 qavatlar tomonidan

hosil bo‘lgan qismlar ham ushbu mutatsiyalar ta'siri ostida rangsiz bo‘lib qoladi. Barcha barglar oq rangli bo‘lib qolsada yoki deyarli oqargan holatda bo‘lsada, ularda yashil dog‘lar ham uchraydi. Bu yashil dog‘lar turli boshqa jarayonlarning hosilalari hisoblanadi. Bu turdagi barglardagi yashil to‘qimalar birlamchi 1 yoki 3 darajalaridagi xujayralardan hosil bo‘lgan; rangsiz bo‘lgan barg qismlari esa 2 qavatlardan hosil bo‘ladi. Barglarning bunday rang barang tusga kirishi 1 qavatlarida yoki 3 qavatlarda barg hosil bo‘lishining ilk bosqichlarida tasodifiy periklinal bo‘linish mezofillalarning yashil xujayralari ko‘rinishida differensiallanishi mumkin bo‘lgan xujara klonlarini hosil qilishi bilan bog‘liq. Bu tadqiqot xulosalaridan shu narsa ko‘rinib turibdiki, xujayra differensiallanishi xujayraning klonlanish jarayonlariga bog‘liq emas. Rivojlanish bosqichlarida xujayraning taqdiri o‘simlik organizmida xujayraning egallaydigan holatiga bog‘liq. Rivojlanish jarayonlariga tayyorgarlik bosqichlari birga ta'sir etuvchi genlar guruhi tomonidan amalga oshiriladi. Rivojlanish yo‘llarini boshqarib turuvchi guruhlarni bilish uchun bizda yetarlicha ma'lumotlar mavjud. Ammo, bir qancha tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, maxalliy va organlararo axborot almashinuvlari trankripsiya omillarini kodlaydigan genlar ekspressiyasi tomonidan boshqariladi. .Bu transkripsiya omillari o‘z navbatida ayni xujayraning yoki to‘qimaning xarakatini (rivojlanishini) belgilab beradi. Odatda bu mexanizmlar ikki yoki undan ortiq genlarning birga ta'sir etib bir birining faoliyatini boshqaradigan teskari aloqa bog‘lamlarini hosil qiladi. Rivojlanish jarayonlari xujayra-xujayra axborot almashinuvi yordamida boshqariladi. Xujayralar qanday sezishadi va bu sezuvchi qismlar qaerda joylashadi. Agar xujayraning taqdiri noklonal usulda va holatiga qarab aniqlanadigan bo‘lsa, xujayra o‘z holdatini boshqa xujayralarga, to‘qima va organlarga nisbatan seza olish darajasida bo‘lishi kerak. Yon xujayralar va uzoqroqda joylashgan organ va to‘qimalar joylashish joyi haqidagi axborotlarni o‘zida saqlaydi. Ko‘p xujayrali o‘simliklarda, ko‘rib chiqilganidek, xujayralar atrofidagi xujayralar bilan mustahkam bog‘langan bo‘ladi va har bir xujayraning

holati o‘simliklarning butun hayoti davomida ayni xujayraning qo‘shni xujayralari bilan muqim koordinatsiyalangan holatda bo‘ladi. Bundan tashqari, har bir xujayra o‘zi tegishli bo‘lgan o‘simliklar to‘qima va organlari chegaralarida ma'lum pozitsiyada (holatda) bo‘ladi. Xujayralar faolligining koordinatsiyasi xujayralararo kommunikatsiyani (o‘zaro axborot almashinuvini) talab qiladi. Ya'ni bir qanchv muhim genlar ontogenetik jigatidan bir biriga bog‘liq bo‘lmagan ravishda ta'sir qiladi. Ular ushbu xujayraning taqdirini belgilash uchun ayni xujayrada aks etishi zarur. Ushbu gen yoki genlar guruhi nafaqat ayni xujayraning rivojlanish jarayonlariga, shu bilan birga qo‘shni va hattoki uzoqroqda joylashgan xujayralar va to‘qimalarning rivojlanish jarayonlariga ham xujayralararo axborot almashinuv mexanizmlari yoki quyidagi uchta turli xil mexanizmlar orqali ta'sir qilishi mumkin. 1. Ligand-indutsirlangan axborot almashinuvi 2. Garmonal axborot almashinuvi 3. xujayralararo regulyator oqsil almashinuvi orqali va/ yoki mRNK almashinuvi orqali axborot almashinuvi Ligand-indutsirlangan axborot almashinuvi. Xujayra devorlarining komponentlari odatda arabinogalaktan oqsillari deb ataladigan glikoprotein makromolekulalari sinflaridan tashkil topadi (ASR) va ular o‘z holati haqidagi xujayralarning keyingi holatlarini belgilaydigan axborotlarni saqlaydi. ASR oqsillari masofada axborot almashinuvlarida ishtirok etmaydi, ammo ayni xujayraga uning qo‘shni xujayrasi haqidagi axborotlarni berib turadi. Bu axborotlar keyinchalik xujayralar differensiallanish jarayonlarida qayta dasturlanadi yoki uning holatiga qarab mos ravishda xujayraning keyingi holatini belgilashda foydalaniladi. O‘simliklar ko‘p sonli bo‘lishiga qaramasdan, ehtimol, yuzlab kinaza retseptorlari, biz kutganimizdek, ko‘pgina axborot almashinuvi holatlari fosfolirlangan oqsillar indutsirlangan ligandlari tomonidan iniitsirlanadi (qabul qilinadi). Hozirga vaqtda shu narsa ma'lum bo‘ldiki, ligandlarning kamchilik qismlari proteinkinazalarni faollashtiradi. Yana shunday ma'lumotlar ham

mavjudki, unga ko‘ra SUZ genlari tomonidan kodlangan unchalik katta bo‘lmagan oqsil SU1 proteinkinazasining faollovchi ligandi hisoblanadi. SUZ oqsili 100 dan ortiq aminokislotalardan tashkil topadi va boshlovchi aminokislota ketma ketligini takrorlash bilan xujayra tomonidan produtsirlangan qismlarni xujayralardan chiqishini ta'minlaydi.. O‘zining unchalik katta bo‘lmagan o‘lchami tufayli va suvda yaxshi eruvchanligi bois ular xujayralararo vositalar orqali va apoplastlar orqali yengil xarakat qilish xususiyatiga ega. Asosan apoplastlar xujayra devorlarining tashkil qiluvchi qismlaridan tashkil topadi. Xujayraning makromolekulyar qavati sezilarli darajada gidrofil (suvda eriydigan) bo‘ladi, devor esa makromolekulalar orasida 3.5 dan to 5 nm gacha bo‘lgan teshikchalarga ega bo‘ladi. Bundan kelib chiqdiki, 15kDa dan kichik bo‘lgan barcha molekulalar apoplastlar orqali yengil diffundirlanishi mumkin. Garmonal axborot almashinuvi. O‘simltik garmonlari- auksin, etilen, gibberellin, ABK, sitokininlar va brassinisteroidlar kabi barcha tkrlari rivojlanish jarayonlarini boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Bu muhim ahamiyatli omillar keyingi bo‘limlarda ko‘rib chiqiladi. Ushbu muhokamalarda biz ko‘proq auksin axborot almashinuviga va uning mexanizmlariga to‘xtalib o‘tamiz. Auksin axborot almashinuvi o‘qli polyarlik xususiyatlarining shakllanishi va tomir to‘qimalarining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Auksin garmon axborot almashinuvchi vostia sifatida avvaldan ma'lum va tomir to‘qimalarining differensiatsiyasini initsiatsiyalaydigan axborot almashinuv vositasi hisoblanadi. Ammo, asosan axborot almashinuvi samaradorligini o‘rganishda asos qilib auksinlar va auksin o‘tkazuvchi ingibitorlar olingan. Bir qancha vaqt avval ikkala arabidopsis gen gnomlari va monopteroslar aniqlangan va ular o‘qli polyarlikni hosil qilishda ishtirok etadi va embriogenez jarayoni va o‘simliklar rivojlanish jarayonlarida to‘qimalar differensiallanishi davomida auksin axborot almashinuvi jarayonlarida ishtirok etadi. Avvl ko‘rib chiqilganidek, arabidopsis gnom genlari identifikatsiyalangan bo‘ladi va gomozigota mutatsiya embrionlari genlari ildiz va urug‘pallalarni hosil qilmaydi va o‘qli polyarlik xususiyatlarini hosil qilish imkoniyatigi ega bo‘lmaydi.

Gnomgenlarning mahsulotlari auksin oqimi oqsil-tashuvchi RSh1 oqsillarni lokalizatsiya (tashiydigan) qilish uchun kerak bo‘ladi. GNOM genlar kodlagan omil guanin nukleotid xujayra polyarligini hosil qiluvchi xujayra mexanizmining komponenti hisoblanadi. Bu mexanizm, va gnom genlar hosil qilgan oqsillar auksin oqimi oqsil-tashuvchi RSh1 oqsillarniembriogenez jarayonlarining sharsimon bosqichida prokambiy xujayraning bazal oxirlari uchun va keyinchalik tomir xujayralari rivojlanishi zarur hisoblanadi. Ko‘rib chiqqanimizdek, monopter genlar mutatsiyalari natijasida, ular apikal qismlarni hosil qilsada, gipokotil va ildiz yetishmasligi kuzatiladi. Genlar mutatsiyalari mutant embrionlarda apikal strukturalar struktur jihatidan nome'yoriy bo‘ladi bundan tashqari urug‘pallalar to‘qimalari qayta shakllangan bo‘ladi. Mono Pteroid mutant embrionlarda birinchi anomal belgilar oktant bosqichida nomoyon bo‘ladi va ular globulyar murtaklar pastki qismlarida prokambiyning shakllanmasligiga olib keladi. Bu qism shakllanmasligi oqibatida gipokotil va ildiz hosil bo‘lmaydi. Keyinchalik bir qancha tomir to‘qimalari urug‘pallalarda shakllanadi ammo haqiqatda ular noto‘gri hosil bo‘lgan hisoblanadi. Monopteroid genlar kodlagan oqsillar ARF (auksin javob qaytaruvchm omili) nomi bilan yuritiladigan transkripsiya omillari bilan bog‘lanadi. Ikkala ARF va monopteroid genlar ma'lum auksin mavjud bo‘lgan sharoitlarda transkribsiyalanadigan genlar promotorlarida auksin javob qaytaruvchi elementlari bilan birikadi . Barcha belgilariga ko‘ra monopteroid genlar tomir to‘qimalari differensiatsiyasiga jalb qilinadigan genlar ekspressiyasi uchun zarur hisoblanadi. Embriogenez jarayonlarida auksin axborot almashinuvining qo‘llab quvvatlanib turilishining yana bir isboti shundan iboratki, ayni o‘rganilayotgan auksin blok- retseptori, AVR1, embriogenezning tashkil etiladigan xujayraning bo‘linish va cho‘zilish jarayonlarida zaruriy omil va faol ishtirok etadigan qismi ekanligidir. Arabidopsis mutant gomozigotalar xattoki globulyar bosqichning boshlanishiga qadar me'yoriy rivojlanish jarayonlarini hosil qilsada, AVR1 holatida yetuk embrionlarni hosil qilmaydi. Bu mutantlar ikki tomonlama

simmetriyaga o‘tish xususiyatlarini shakllanishiga ham to‘sqinlik qiladi va xujayralar cho‘zilishi amalga oshmaydi. Xujayralar orasidagi simplast aloqalar xujayralar devorlari orqali bog‘langan plazmodesmotal bog‘lar orqali amalga oshiriladi. O‘simliklardagi ko‘pgina tirik xujayralar plazmodesmatalar xujayralar devorlariga tutashib turadigan va ular orasidagi sitologik aloqalarning ba'zi darajalarini ta'minlaydigan orqali qo‘shni xujayralar bilan simplastikal bog‘lanib turadi. Viruslar o‘simliklarga tushishi va tarqalishi ham xujayralardan xujayralarga plazmodesmamlar orqali o‘tkaziladi. Ularning genomlari viruslarning genomlari RNK sining harakati yengil amalga oshishi uchun va plazmodesmamlao orqali yengil o‘tishi uchun o‘simliklarda uchraydigan oqsil tabiatli oqsillarni kodlaydi. Ehtimol, viruslar evolyusion xujayralar orasidagi axborotalmvashunuvi mexanizmlarini o‘zlashtirib olgan bo‘lishi mumkin. Xozirgi vaqtda nima uchun axborot almashinuvi ayni shu shaklda amalga oshishi ammo aloqaning bu turi o‘simliklarning rivojlanishidagi umumiy xususiyat ekanligi tushunarsizligicha qolmoqda. O‘simliklarningo‘sishining tahlili. O‘simliklar qanday o‘sadi? Bu oddiy bo‘lib ko‘ringan savollar olimlar o‘rtasida 150 yildan ortq vaqt davomida ko‘pgina muhokamalarga sabab bo‘lmoqda. Yangi xujayralar bevosita apikal meristemalarda hosil bo‘ladi. Xujayralar apikal meristemalarda sekin kengayadi va subapikal meristemalarda yuqori templarda amalga oshadi. Natijada xujayralar miqdorining oshishi o‘rab turgan muhitning sharoiti va ko‘rinishiga qarab 100 dan bir necha ko‘p miqdorda bo‘lishi mumkin. Odatiy o‘sish jarayonlarining tahlili xujayralarning miqdori va ularning hajmiga (yoki og‘irligiga) qarab o‘tkazilgan. Bundan tashqari bu o‘lchovlar o‘simliklar rivojlanish tarixining ma'lum bir qismi haqidagina tasavvurlar paydo qilishi mumkin. To‘qimalarning o‘sishi bir xillilik va tasodifiy jarayon hisoblanmaydi. Apikal meristemalarning hosilalari oldindan belgilangan dastur asosida kengayadi va ma'lum qonuniyatlar asosida subapikal qismlarda o‘simliklarning asosiy tanasini o‘lchami va shaklini hosil qiladi

O‘simliklarning umumiy o‘sish holati xujayralarning ma'lum qonuniyatlar asosida bo‘linishi va kengayishidan hosil bo‘ladi. Xujayralar harakati yoki “to‘qima elementlari”ning tahlili (va xujayralar kengayishi bilan bog‘liq muammolar bilan birga) kinematika deb ataladi. O‘simliklarning o‘sishi turli usullar yordamida o‘lchanilishi (o‘rganilishi) mumkin. O‘simliklarning o‘sishi ularning o‘lchamlarining qaytmas ravishdv kattalashishi bilan aniqlanadi. O‘simliklar o‘sishininig eng katta komponenti turgor bosim ta'siri ostida bo‘lgan xujayraning kengayishi hisoblanadi. Ushbu jarayonlar davomida, xujayralar ko‘p bosqichli hajm o‘zgarishlarida kengayadi va katta vakuollangan holatga o‘tadi. O‘sish shuningdek, yangi og‘irlikning o‘sishi nuqtai nazaridan belgilanishi mumkin, ya'ni ma'lum belgilangan vaqt oraligida umumiy tirik to‘qimaning og‘irlik miqdori. Bundan tashqari o‘simlikning dastlabki og‘irligi tuproqda o‘sish davomida suv miqdori va tarkibining o‘zgarishiga qarab turli xil bo‘lib turadi. Shuning uchun o‘lchamlar va natijalar ayni o‘sish uchun yomon ko‘rsatkichlar bo‘lib xizmat qilishi ham mumkin. Bu sharoitlarda quruq ogirlikning o‘lchanishi ko‘pincha to‘g‘ri tanlov bo‘lishi mumkin. Xujayralarning miqdori yashil suvo‘tlari, xlamidomanaslar kabi bir xujayrali organizmlarning o‘sishini o‘lchab ko‘rish uchun umumiy va qulay parametri hisoblanadi. Ko‘p xujayrali organizmlarda bundan tashqari xujayralarning miqdori o‘sishni zlchashning noaniq usuli bo‘lib qoladi.yu Chunki xujayralar hajmning o‘zgarmasligi bilan ham amalga oshishi mumkin. Masalan, embriogenezning ilk bosqichlarida, zigotalar embrion o‘lchamining umuman o‘zgarmasligi bilan bir qancha mayda xujayralarga qadar bo‘linadi. Faqatgina shundan keyin, u sakkiz xujayrali bosqichga o‘tishi bilan hajmni kengayishini amalga oshiradi va xujayralarning miqdorining oshib borishi nomoyon bo‘ladi. Shu bilan birga zigotalar sezilarli yirik xujayralar hisoblanadi va o‘lcham borasidagi bunday muvofiqlikning yetishmasligi xujayralar miqdorining oshishi va o‘sishida noodatiy holat bo‘lishi mumkin, ammo u o‘sish bilan birga xujayralar sonining oshishi tenglanishida potensial muammolarni hosil qiladi.

Xujayralar soni xar doim ham o‘simliklar o‘sishi jarayonlarini o‘lchashda aniq o‘lcham bo‘lib hisoblanmasada, ko‘pgina holatlarda xujayralarning bo‘linishi, asosan meristemalarda ikki marta ko‘p hajmda ularning xujayra sikli bosqichi davomida amalga oshadi. Shu yo‘sinda xujayralar sonining oshishi shu bilan birga apikal meristemalarining faoliyatini ham kengaytiradi va o‘simliklar o‘sishi jarayonlarini to‘liq ta'minlab beradi. Bundan tashqari, o‘simliklar o‘sishining yirik komponentlari subapikal qismlarda amalga oshadigan xujayralarning bo‘linishi tugaganidan keyin xujayralarning jadal kengayishi hisoblanadi. O‘simliklar o‘qining barcha xujayralari me'yoriy sharoitlar ostida kengayganida yuqori meristemalardan hosil bo‘lgan xujayralar soni qanchalik ko‘p bo‘lsa, o‘q xam shunchalik uzun bo‘ladi. Masalan, arabidopsis o‘simliklar siklinlarni kodlaydigan genlar bilan tranformatsiyalanadi va bu xujayra siklini boshqaradigan mexanizmning kalit komponenti hisoblanadi. Yuqori meristemalarning xujayralari xujayra sikli orqali birmuncha jadal rivojlanadi, shu bois xujayralarning ko‘p miqdori bir vaqtning o‘zida shakllanadi. Natijada bu transgen o‘simliklarning ildizlari ko‘p xujayralarga ega bo‘ladi. Yovvoyi turlariga solishtiradigan bo‘lsak, analogik sharoitlarda ham madaniy turlar xujayralarining miqdori sezilarli darajada ko‘p bo‘ladi. Yangi xujayralar har doim apikal meristemalarda shakllanadi. Xujayra bo‘linishining xar bir yangi bosqichida va unga bog‘liq xujayra kengayishi jarayoni natijasida eski hosil bo‘lgan xujayralar yuqori qismlardan biroz uzoqroqqa qarab siljib boraveradi. Xujayralarning apeks qismlardan muntazam siljib borishi natijasida almashinish tezligi ham oshib boraveradi. O‘simliklar o‘sishini yuqori qismlardan xujayralar siljishi jarayoni sifatida o‘rganish natijasija biz kinematika jarayonlarini ham tushunishimiz mumkin. meristemalarda xujayralarning hosil bo‘lishi taqqoslash manbalar bo‘lib xizmat qiladi. Suyuqliklarning tashilishi natijasida spetsifik shakllar generatsiyalanadi. Suyuqliklar qismining tashilishi va shaklning o‘zgarishi suyuqliklarning kinematik ta'sirlar ostida malga oshadigan harakatlari natijasida paydo bo‘ladi. Ushbu suyuq shakllarni o‘rganish uchun fikrlar va sanab o‘tilgan usullar meristematik o‘sish

uchun o‘ziga xos omillar sifatida qabul qilinishi mumkin. Ikkala holatda ham o‘zgarmagan shakl (natija) olinadi, hattoki, agar ular elementlarining almashinishi va o‘zgarishlariga uchraganida ham. Elementlar o‘zgarishi va almashinishi natijasida o‘simliklarda shaklning o‘zgarmaganligi misoli sifatida dukkaklilar qatori ikki pallali o‘simliklar gipokotillarining boshchalari ilmoqchali bo‘lishini olishimiz mumkin. Loviya kabi dukkakli o‘simliklar yangi nihollari gipokotillari apikal oxirlari o‘ziga nisbatan orqaga qarab egiladi va buning natijasida ilmoqchalar hosil bo‘ladi. Ilmoqchalar apeks nihollarni tuproq orasida o‘sish jarayonida himoya qiladi. O‘sish jarayonlari davomida va yetarlicha yorug‘lik muhitida ilmoqchalar poyalarni gipokotildan epikotilga migratsiyalaydi va undan keyin birinchi va ikkinchi bog‘oraliqlariga o‘tkazadi. Ammo ilmoqchalarning shakli o‘zgarmas holatda bo‘lib qolaveradi. Agar biz yangi ekilgan ko‘chatlarda maysalarning yuqori qismlariga yaqin joylashgan ma'lum epidermal xujayrani kuzatadigan bo‘lsak, uning ilmoqchalar tepasiga qanday tushishini va keyin ilmoqcha pastki to‘gri qismlariga o‘tishini kuzatishimiz mumkin. Bu belgilar albatta o‘simliklar yuzasi bo‘ylab nomoyon bo‘lmaydi; o‘simliklar xujayralari zich joylashgan bo‘ladi va siljishlar ta'siriga nisbatan qayta ishlash jarayonlarida ko‘p o‘zgarishlarga uchramaydi. Ilmoqchalarga nisbatan holatning o‘zgarishi belgisi sifatida shularni keltirishimiz mumkinki, ilmoqchalar to‘qimalar elementlarining hosilalaridan tashkil topadi, ularning har biri rivojlanish jarayonlarida o‘simlikdan apeksga qarab siljishi natijasida avvalo egiladi va undan keyin to‘g‘rilanadi. Turg‘un shakllar o‘zgargan xujayralar tomonidan shakllantiriladi. Ildiz oxirlari to‘qimalar elementlari almashinuvidan iborat mustahkam shakllarga yana bir misol bo‘ladi. Bu yerda ildiz oxirlaridan uzoqlashgan sari ushbu shakl faqat mustahkam holatda kuzatiladi. Xujayralarning bo‘linish amalga oshadigan qtsmlari ildiz oxirlaridan taxminan 2 mm masofada joylashadi. Xujayralarning cho‘zilish amalga oshadigan qismlari taxminan ildiz oxirlaridan 10

mm masofada joylashadi. Floema differensiatsiyasi birinchi navbatda ildiz oxirlaridan 3 mm masofada amalga oshadi va ksilemaning funksional elementlarini esa taxminan 12 mm masofada kuzatish mumkin. Oxir qismlarga yaqinda kuzatilayotgan xujayralar xuddi oqimlar ko‘rinishida kuzatiladi va undan keyin cho‘ziladigan qismlar orqali ksilema differensiatsiyasi qismlariga qarab harakat qiladi va hokazo,,,. Bu siljishlar to‘qimalar elementlarining avval ajralishi va taqsimlanishini va undan keyin differensiallanishini bildiradi. Anolog holatda maysalar barglarning davriyligini turli rivojlanish davrlarida o‘zida aks ettiradi. 24 soatlik vaqt davomida barglar o‘ziga qo‘shni barglarga nisbatan ancha darajada farq qiladigan o‘lcham, shakl va biokimyoviy tarkibga ega bo‘lishi mumkin. Shu yo‘sinda nixollar shakllari kinematika bilan birga tahlil qilinishi mumkin bo‘lgan o‘zgargan elemetlar qatori orqali shakllanadi .Bu tahlil shunchaki yozma tahlil hisoblanmaydi. Ular o‘sish jarayonlarida hajmni o‘lchashda va to‘qimalar elementlarining biosintetik ko‘rsatkichlarini aniqlash imkonini beradi. To‘qimalar elementlari kengayish jarayonlari natijasida siljiydi. Ko‘rib chiqqanimizdek, nihollarning va poyalarning o‘sishi shu organlarning oxirgi qismlarida lokalizatsichlanadi (amalga oshadi). Kengayuvchi qismlar joylashgan o‘sish qismlari deb ataladi. Vaqt o‘tishi davomida meristemalar o‘sish qismlaridagi xkjayralarning o‘sishi hisobiga o‘simliklar asosidan uzoqlasha boshlaydi. Agar keyingi belgilar poya yoki ildizlarda hosil bo‘lsa, unda belgilar orasidagi oraliq ham o‘sish qismlari atrofidan qanday masofada joylashganiga qarab o‘zgaradi. Bundan tashqari barcha belgilar nihollardan yoki ildiz oxirlaridan harakatlanadi, ammo ularning xarakati tezligi ularning oxirgi qismlardan qanday masofada joylashganiga qarab bir biridan farq qiladi. Boshqa tomondan, agarbelgilar o‘q atrofida interval bilan joylashganida ildizlar oxirlaridan qarab kuzatuvlar olib boradigan bo‘lsak, xamma belgilar kuzatuv olib borilayotgan tomonga nisbatan vaqt o‘tishi davomida o‘zoqroqqa siljishini kuzatishimiz mumkin. Buning sababi o‘simlik o‘qlarining alohida

qismlarining siljish xarakatlari , shuningdek o‘sish va rivojlanish davomida xujayralarning o‘sishidir. O‘sish qismlarining apekslardan siljishi, ularning o‘sish darajalari O‘simlik o‘qining ayni qismining apekslardan siljishi bilan ularning tezligi oshib borishi kuzatiladi (cho‘zilish tezligi oshib boradi). Bu tezlikning oshishi organlar o‘sish tezligi bilan t yeng xolatga kelmagunicha oshib borveradi. O‘sishning bu kengayish tezligining oshishining sababi shundan iboratki, vaqt davomida o‘sayotgan to‘qimalar xarakatlanuvchi qismlar orasida joylashishi, yuqori qismlar xujayralari o‘sishi va buning natijasida qismlarning yanada tez bir biriga bog‘lanishidan iborat Makkajo‘xorining tez o‘suvchi ildizlarida to‘qimalar elementlari 2 mm dan (meristema qismlarining tugallanish joylari) to 12 mm gacha (cho‘zilish qismlarining oxirlari) yetishi uchun taxminan 8 soat vaqtni talab qiladi. O‘sish qismlaridan tashqaridagi to‘qima elementlari bo‘linmaydi; Qo‘shni elementlar bir xil tezlikka ega bo‘ladi (vaqt birligida oxirgi qismlarning siljish masofalarining o‘zgarishi), va qismlarning oxirgi qismlardan siljish tezligi xuddi oxirgi qismlar tuproq muhitida o‘sish tezligi bilan bir xil bo‘ladi. Makkajo‘xori ildizlarining oxirlari tuproq orasida soatiga 3 mm tezlik bilan o‘sish xarakatini hosil qiladi. Bu shuningdek o‘smaydigan qismlar yuqori qismlardan siljish tezligi va u o‘sish traektoriyasining so‘nggi mayli bilan teng bo‘ladi. Bo‘shliqlarda yon qismlarning o‘sish tezligi, o‘sishning ta'riflanishi. Turli to‘qima elementlarining o‘sish tezligi bo‘shliqlarda ma'lum o‘sish tezligini ta'minlash uchun, ularning yuqori qismlardan qanday uzoqlikda joylashishiga yoki yon qismlarning o‘sish tezligiga teskari teskari tarzda amalga oshishi mumkin. Konstanta ko‘rsatktchlari o‘sish qismlari asosida olinadi. O‘sishning oxirgi tezligi o‘zgarmas bo‘ladi, o‘sish traektoriyasining doimiy egilishi organlar cho‘zilish tezligi bilagteng bo‘ladi, oldingi bo‘lmda ko‘rib chiqilganidek, makkajo‘xorining tez o‘suvchi ildizida o‘sish tezligi soatiga 1 mmdan soatiga 4

mm gacha bo‘lgan tezlikni ni tashkil qiladi va u o‘zining oxirgi ko‘rsatkichi soatiga 3 mm dan soatiga 12 mm gacha yetib borishi mumkin. Agar o‘sish tezligi ma'lum bo‘lsa, o‘zida nisbiy o‘zgarishlarni aks ettiradigan nisbiy element o‘sish tezligi, vaqt birligidagi uzunligini o‘lchash mumkin bo‘ladi To‘qima elementlarining nisbiy o‘sish tezligi qismlarning joylashishini va kengayish tezligi jadalligini ko‘rsatadi va atrof muhitning xilma xil ta'sirlari ostida o‘sish tezligini aniqlovchi miqdoriy baholash bo‘lib ham xizmat qilishi mumkin. Qarish jarayonlarining dasturlanishi va xujayralarning nobud bo‘lishi. Har yili kuz faslida o‘zgaruvchan ob havo xududlarida yashovchi odamlar daraxtlar va boshqa o‘simliklar barglarning turli xil rang barang tusga kirishini kuzatishi mumkin. Barglar ranglarini o‘zgartiradi, chunki kunning yorug‘lik vaqti uzunligining o‘zgarishi va haroratning o‘zgarishi rivojlanish jarayonlariga ham o‘ziga xos ta'sirlarni o‘tkazadi. Va buning natijasida barglar biologik o‘sishi jarayonlar to‘xtaydi va barglar nobud bo‘ladi. Nekroz jarayonlari va qarish bargning nobud bo‘lishiga olib kelsada, qarish nekroz jarayonlaridan farq qiladi. Nekroz jarayoni natijasida barglarning nobud bo‘lishi, barglarning zaxarlar va boshqa tashqi ta'sirlar tomonidan fizikaviy jihatdan shikastlanishi natijasida kelib chiqadi, biologik me'yoriy barglarning nobud bo‘lishi esa rivojlanishning yorug‘likka bog‘liq jarayonlarining va o‘simliklar tomonidan doimiy boshqariladigan tabiiy dasturlar tomonidan barglarning tabiiy nobud etilishidir. Bu dasturlar o‘simliklarda genetik jihatdan ta'minlangan bo‘ladi. Bundan ko‘rinib turibdiki barglarning nobud bo‘lishi genetik jihatdan dasturlangan va barglarning nobud bo‘lishi atrof muhit ta'sirlariga nisbatan javob reaksiyalari bo‘lib ham nomoyon bo‘lishi mumkin. Odatda yangi barglarning hosil bo‘lishi nihollarning apikal meristemalaridan hosil bo‘ladi, qarigan barglar esa ko‘pincha ingichka chiziqlarda belgilanadi va fotosintez jarayonlarida samarali faoliyat ko‘rsatish xususiyatlarini yo‘qotadi. Barglarning qarishi o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilgan va barg

shakllanishida ishtirok etadigan yuqori qimmatli resurslarning tiklanishi uchun muxim hodisa hisoblanadi. Qarish davomida barglardagi gidrolitik fermentlar xujayra oqsillarini, uglevodlarning va nuklein kislotalarning strukturalarini buzadi. Undan keyin Uglevodlar parchalanish mahsulotlari, nukleozidlar va aminokislotalar qaytadan floema orqali ular qaytadan sintez jarayonlariga jalb etiladigan o‘simliklar qismlariga tashiladi. Ko‘pgina minerallar shuningdek, qariyotgan organlardan qaytadan o‘simlik tanasiga tashib o‘tkaziladi. Organlarning qarishi odatda ularning to‘kilishi bilan birga boradi, jaryon esa nihollarning maxsus xujayralari differensiallanishi bilan ayni organning o‘simliklar tanasidan ajralib tushishi uchun yogochlangann qavatlar hosil qilishi bilan amalga oshadi Bu bo‘limda biz o‘simliklar o‘sishi va rivojlanishi davomida xujayralarning dasturlangan nobud bo‘lish jarayonlari va to‘kilishining ahamiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Shuni ko‘rishimiz mumkinki, qarish jarayonlarining juda ko‘p turlari mavjud va ularning har biri o‘ziga xos genetik dasturlarga asoslanadi. O‘simliklar turli qarish jarayonlarini boshdan kechiradi. Qarish jarayonlar ko‘pgina turli axborotlarga mos ravishda o‘simliklarning turli organlarida amalga oshadi. Ko‘pgina bir yillik o‘simliklar, asosan madaniy o‘simliklar, masalan, makkajo‘xori, bug‘doy, soya kabilar mevalari yetilganidan keyin qulay o‘stirish muhiti yaratib berilganda ham sargayib ketadi va nobud bo‘ladi. Butun o‘simlikning qarish jarayoni monokrpik qarish deb ataladigan bitta reproduktiv siklning tugashidan keyin amalga oshadi. Qarishning boshqa tiplari quyidagi jarayonlarni o‘z ichiga oladi. • O‘tsimon ko‘p yillik o‘simliklarning yer ustki qismlarining qarishi •Barglarning mavsumiy qarishi (daraxtlarda barglarning to‘kilish jarayonlari) •Barglarning davriy qarishi (barglarning ma'lum vaqt yashaganidag keyin tabiiy ravishda nobud bo‘lishi)

• Yumshoq mevalarning qarishi (hosil bo‘lishi); quruq mevalarning qarishi (yetilishi va qurib to‘kidishi) • Urugpallalarning saqlanishi va gul organlarining qarishi • Xujayralarning maxsus tiplprining qarishi (masalan, trixlar, traxeidlar va tomir elementlari). Qarish jarayonlarining tiplarining impulslari turlicha bo‘lishi mumkin va ichki o‘zgarishlar ko‘rinishida bo‘ladi, monokarpik qarish jarayonlarida esa o‘zgarishlar tashqi tarafda bo‘ladi, masalan yorug kun uzunligi va xaroratning davomiyligining o‘zgarishi natijasida daraxtlarning lari to‘kilish jarayonlarini ko‘rishimiz mumkin. Birlamchi stimullarga bog‘liq bo‘lmagan ravishda qarish jarayonlarining turli tiplari qarishni boshqaruvchi genlar ikkilamchi genlar ekspressiyasini hosil qiladigan va buning natijasida oxir oqibatda qarish va nobud bo‘lishga olib keladigan umumiy ichki dasturlar asosida amalga oshishi mumkin. Qarish jarayoni tabiiy sitologik va biokimyoviy hodisa hisoblanadi. Bu jarayonlar genetik jihatdan tabiiy dasturlangan bo‘ladi, qarish jarayoni oldindan belgilab berilgan xujayoraviy hodisalar asasida amalga oshadi. Sitologik darajada (xujayrada) bir qancha organnellalar parchalanadi qolgan organellalar esa faol holatda qoladi. Bargning qarish jarayonida xloroplastlar organellalari ilk bora o‘zgarishlarga uchraydi. Buning sababi shundan iboratki, uning tarkibidagi tilakoidlar va stromal fermentlarning oqsil komponentlari parchalana boshlaydi. To‘qimalarning radial xususiyatlari xujayralar identifikatsiyasini nazorat qiladigan genlar ekspressiyasi natijasida sharsimon bosqichda hosil bo‘ladi. Ildiz meristema qismlari genlari (8TM) ning ekspressiyasi embriogenezning yurak bosqichida nihollarning apikal meristemalarining boshlanishini ta'minlaydigan qismlarda nomoyon bo‘lishi va davom etishi nihollarning apikal meristemalaridan xujayralarni differensiallanishini oshiradi. GNOM genlari esa o‘qli polyarlik xususiyatini shakllantirishda talab etiladi. Monopteroid genlar esa birlamchi embrional ildizlarning shakllanishida va shuningdek tomir tizimlarining rivojlanishda ishtirok etadi. Bu mexanizmlarning to‘liq tafsiloti, bu tizimlarning qo‘llab quvvatlanishiga va tashkil topishiga

javobgar mexanizmlarning aniq borish jarayonlari to‘liq o‘rganilmagan, ammo shunday ma'lumotlar borki, ularga ko‘ra preprofaza guruhlanishi nomi bilan ma'lum mikronaychalar va mikrofilamentlarning birlashishi xujayralarning bo‘linishi jarayonlarining yengil amalga oshishini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Xujayralarning differensiatsiyasi xujayraviy bosqichlarga bog‘liq emas, ammo, stvol xujayralarning bo‘linishi bu jarayonlarda muhim ahamiyat kasb etadi. Klonlangan va oqsil kodlaydigan 8SK genlarining nomoyon bo‘lishi stvol xujayralarining bo‘linishi uchun zaruriy omil hisoblanadi va 8NK genlari esa endodermal xujayralar bo‘linish jarayonlarini identifikatsiyalanishini ta'minlashda nomoyon bo‘ladi. Meristemalar mayda, izodiametrik “embrional” xususiyatlarga ega bo‘lgan xujayralar populyasiyasidan iborat bo‘ladi. O‘simliklar meristemalari o‘simlik tanasining ma'lum qismlarini generatsiyalaydi (hosil qiladi) va ular o‘zini regeneratsiyalanadi (qayta tiklaydi). Ko‘pgina o‘simliklarda ildizlar va apikal meristema o‘qlari chegaralanmagan o‘sish xususiyatiga ega bo‘ladi. Nihollarning vegetativ apikal meristemalari keyinchalik hosil bo‘ladigan organlarini (barglar, yon kurtaklar) hosil qiladi, shuningdek poya senmentlarini shakllantiradi. Yopiq urugli o‘simliklarda apikal meristema o‘qlari, ko‘rib o‘tganimizdek, 1, 2 va 3 bilan belgilangan tarli xildaga qavatlarda shakllanadi. Ildizlar va o‘q apikla meristemalari birlamchi mermstemalar va ular embriogenez jarayonlarida hosil bo‘ladi. Ikkilamchi meristemalar postembrional jarayonlar davomida shakllanadi va kambiy, fellogen, ostki qismlar kambiyoari va ikkilamchi ildiz meristemalarini o‘z ichiga oladi. Nihollar vegetativ apikal meristemalarining qayta faollanishi rivojlanish jarayonlarining fitomerlar deb ataladigan ketma ketligini hosil qiladi. Ularning xar biri bir yoki bir necha barglar, bug‘imlar, bo‘g‘im oraliqlari va bir yoki bir necha pazuxa (yon qismlarda joylashgan) kurtaklardan iborat bo‘ladi. Nihollarning vegetativ apikal meristemalari o‘z faoliigi davridagi xususiyatlari aniq emas va

uning faolligi doimiy bo‘lib qolishi ham mumkin, ammo u o‘sish jarayonlaridagi determinirlangan oshlangich barglar hosil bo‘lishini keltirib chiqaradi. Barglarning shakllanishi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan uchta bosqichda amalga oshadi: (1) organogenez, (2) suborgan domenlarning rivojlanishi, (3) xujayralar va to‘qimalarning differensiatsiyasi. Boshlajich barglar o‘zining joylashishi tartibi va miqdorini barglarning tartibli joylashishida aks ettiradi( o‘rnini bosuvchi, qarama qarshi, to‘gri burchak ostida kesishadigan, go‘shshasimon(to‘pbarglar) holatda, yoki spiral holatda joylashish). Boshlang‘ich barglarning shakllanishi va joylashishi yuqori qismlardagi xujayralarning bo‘linishi jarayonlarining aniq dasturlar asosida nazorat qilish asosida amalga oshadi ammo bu faoliyatnlarni nazorat qilib boruvchi omillar haqida ma'lumotlar hali aniqlanmagan. Ildizlar periferik qismlardan hosil bo‘ladi. Ildiz apikal meristemalari suterminal hisoblanadi va ildiz qalpoqchalari bilan qoplangan bo‘ladi. Ildiz oxirlaridagi xujayralarning bo‘linishi keyinchalik o‘ziga xos cho‘zilish va differensiallanishni amalga oshiradigan xujayralar to‘plamlarini hosil qiladi.Arabidopsislarda yetuk xujayralar to‘plamlari meristema xujayralariinig populyasiyasida stvol xujayralarga qarab egilgan bo‘ladi. Arabidopsis ildizdar apikal meristemalari tinim markazlaridan, korka- endodermal stvol xujayralardan, kolumella stvol xujayralaridan, ildizning qalpoqchali epidermal stvol xujayralaridan va stvol xujayralar qatorlaridan iborat bo‘ladi. Xujayralarning metabolik xususiyatlari nomoyon bo‘lishi bilan bu jarayonlarning chegaralanishi, struktur va funksional xususiyatlari ularning o‘tmishdoshlaridan tubdan farq qiladi. Traxear elementlarning differensiatsiyasi o‘simliklar xujayralari differensiatsiyasiga misol bo‘ladi. Mikrotrubkalar mikrofibrill sellyulozalar ikkilamchi traxear elementlardan hosil bo‘lgan devorlarga o‘tishi bilan to‘qimalarning shaklanishida ishtirok etadi Fotoperiodizm: Kun uzunligi monitoringi. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, sirkad vaqtlar (yorug) organizmlarda molekulyar va biokimyoviy jarayonlarning aniq tizimlari amalga oshishi uchun

kerakli vaqtlarni belgilashda muhim ahamiyatli bo‘ladi. Fotoperiodizm, yoki organizmlarning yorug kun uzunligini aniqlash xususiyati yilning ma'lum bir qismlarida jarayonlarni amalga oshirish uchun va shu yo‘sinda mpvsumiy javob qaytarish xususiyatlarini nomoyon qilish imkoniyatlarini beradi. Kunlik ritm va fotoperiodizm yorug‘lik va qorojulik sikllarida umumiy boshqarilish xususiyatlarini aks ettiradi. Ekvator hududlarida yorug kun uzunligi va tun uzunliklari bir xil bo‘ladi va butun yil davomida o‘zgarmaydi. Ekvatordan qutblarga qarab harakat qilganimizda esa kun uzunligi yoz fasllarida uzun va qish faslida qisqa bo‘ladi. O‘simliklar turlari mavsumiy o‘zgarishlar va kun uzunligining o‘zgarishlariga qarab rivojlanadi va ularning maxsus fotoperiodizm javoblari o‘simliklarga ta'sir etadigan yorug‘lik spektr kengliklariga bevosita bog‘liq. Fotoperiodizmga javob xususiyatlari o‘simldiklar bilan bir qatorda xayvonot olamida ham mavjud. Xayvonot olamida yorug‘ kun uzunligiga javoblar mavsumiy o‘zgarishlar tarzida, xususan, uxlash tartibining bnlshilanishi, yozgi va qishki tana qoplamlarining paydo bo‘lishi va reproduktiv faollikning o‘zgarishi bilan nomoyon bo‘ladi. Kun uzunligiga nazorat qilishda O‘simliklarning javob reaksiyalari bir necha sonli bo‘ladi. Ularga misol qilib gullashning boshlanishi, jinssiz ko‘payish, saqlash organlarining shaklllanishi, shuemendek tinim davrining boshlanishini olishimiz mumkin. Ehtimol, barcha o‘simliklar fotoperiodizm javob reaksiyalari, turli javob reaksiyalarini boshqarib turadigan, axborot almashinuvining aniq usullari bilan ayni fotoretseptorlar tomonidan amalga oshiriladi. Shu narsa ma'lumki, vaqt davomidagi nazorat barcha fotoperiodik javob reaksiyalarida muhim ahamiyatli bo‘ladi, xronometraj (kuzatuv) mexanizmlari esa vaqt-yil va vaqt-kun asosida yotadi. .Sirkad ossilyator (kun ritmlari), taxmin qilinganidek, o‘simliklarni o‘rab turgan atrof muhitdan bo‘ladigan yorug (yoki qorongu) ta'sirlarni sezishda asosiy nuqta sifatida xizmat qiladigan, vaqtni o‘lchashning endogen mexanizmlarini ta'minlash uchun xizmat qiladi. Sirkad ossilyatorlar asosida fotoperiodizmnmng

o‘zgarishi keytngi mavzularda ko‘rib chiqiladi. O‘simliklar ularning fotoperiodik javoblariga qarab klassifikatsiyalanishi mumkin. Ko‘pchilik gullio‘simliklar uzun yoz kunlarida gullaydi va uzoq yillar davvomida fiziolog olimlar uzun kun va gullash jarayoni koorelyasiyasi (amalga oshishi) uzoq yillar davomida fotosintez jarayonlari mahsulotlarinig to‘planishi natijasi deb hisoblaganlar. Bu fikrlar Uaytman Garner va Allard Genrilarning 1920 yillarda AQSh qishloq xo‘jalik departamentining Merilend shtatida joylashgan laboratoriyasida olib borgan noto‘g‘ri tajribalari asosida kelib chiqqan. Ular turli xil mutant tamakilarning sugorilgan sharoitda 5 metr balandlikkacha o‘sishi ammo murakkab yozgi sharoitlarida gullamasligini aniqlaganlar. Ammo issiqxonalarda o‘stiriladigan gulli o‘simliklar sun'iy yoritish muhtida xam gullashini aniqlaganlar. Bu natijalar oxir oqibatda Garner va Allardlarni o‘simliklarni yorug‘lik o‘tkazmaydigan mato bilan yopib qo‘yib, sun'iy qisqa kun uzunligini hosil qilib, yoz mavsumining ko‘p kunlarida kunning ikkinchi yarmi va keyingi ertalabgacha yorug‘lik samaralarini tekshirib ko‘rishga undagan. Bu sun'iy qisqa kunlar o‘simliklarda gullash jarayonini ham chaqirgan. Bulardan olingan xulosalar uzun yorug‘lik kunlari va fotosintez jarayonlari o‘simliklarni gullashi uchun xizmat qiladi degan fiqrlarni noto‘griligini isbotladi. .Garner va Allard bulardan kelib chiqib shunday xulosaga keldiki, unga ko‘ra, kun uzunligi va turli xil o‘simliklar turlarida va sharoitlarda gullash jarayonida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Bu tajribalar o‘simliklarning fotoperiodik javob reaksiyalarini o‘rganishda asosiy ma'lumotlar sifatida xizmat qilgan. o‘simliklarning fotoperiodik javob reaksiyalariga qarab klassifikatsiyalanishi o‘simliklar rivojlanishining boshqa ko‘pgina omillari ham yorug kun uzunligiga bog‘liq ekanligiga qaramasdan, ularning gullash jarayonlariga asoslangan. Fotoperiodik javob reaksiyalariga asoslangan o‘simliklar klassifikatsiyalanishining ikki turi qisqa kun o‘simliklari va uzun kun o‘simliklaridan iborat:

1. Qisqa kun o‘simliklari faqat qisqa kun uzunligida gullaydi (sifat 8R$) yoki ularning gullashi qisqa kun uzunligida tezlashadi 2.Uzun kun o‘simliklari faqatgina uzun kun uzunligida gullaydi yoki uzun kun uzunligida gullash jarayonlari tezlashadi. Uzun kun o‘simliklari va qisqa kun o‘simliklari orasidaki farqlar shundan iboratki, o‘simliklarining gullashi yorug‘ kun uzunligining davomiyligi kritik kun uzunligi deb ataladigan, 24 soatdan iborat siklda, ma'lum miqdordan oshganidan keyin va o‘z vaqtida gullashning amalga oshishi kritik kun uzunligidan kam bo‘lgan yorug kun uzunligini talab qiladi. Kritik kunnning absolyut ahamiyati xar xil turdagi o‘simliklarda kun uzunligining turli kengliklarda o‘zgarishidir. Va gullash jarayoni kun uzunligi diapozonida ko‘rib chiqilganida fotoperiodik klassifikatsiyalanishni to‘gri belgilanishi mumkin. Uzun kun o‘simliklari bahor va yoz faslining boshlarida kun uzunligini samarali ravishda o‘lchashi mumkin va kritik kun uzunliginig yetarli miqdorda bo‘lmagunicha gullash jarayonlarini to‘xtatib turish xususiyatiga ega. Bog‘ xrizantemasi kabi ko‘pgina o‘simliklari ko‘pincha kuz faslida gullaydi. Chunki aynan kuz faslida kritik kun uzunligi qisqaradi. Bundan tashqari birgina kun uzunligi bir xil bo‘lmagan axborot hisoblanadi, chunki u bahor va kuz mavsumida kun uzunligini farqlay olmaydi. O‘simliklar kun uzunligigi noaniq axborotlaridan himoyalanish xususiyatlariga ham ega. Ulardan biri fotoperiodik javob reaksiyalarida xaroratning talab qilinishi bilan bog‘liq. Ma'lum bir turdagi o‘simliklar, masalan, kuzgi bug‘doy, fotoperiodizm o‘zgarishlarini sovuq mavsum (yarovizatsiya yoki qishlovchi) kelmagunicha sezmaydi. Boshqa xil o‘simliklar qisqa va uzun kun uzunliklarida mavsumiy noaniqliklardan o‘ziga xos usullarda himoyalanadi. Bunday “ikki xil kun uzunligio‘simliklari” ikki xil turga bo‘linadi: 1. Uzun-qisqa-kun o‘simliklari 8R$) bir qancha vaqt davom etadigan uzun kun uzunliklaridan keyin keladigan qisqa kun uzunligida gullaydi. 8R$ o‘simliklari, masalan briofillyum, kalanxoe va SeMgit posShgM (tungi gullovchi

jasmin) kabilar kech yoz mavsumida gullaydi va kuzgi kun uzunliklari qisqargan paytda gullari to‘kiladi. 2. qisqa-uzun kun o‘simliklari (8R$) uzoq vaqt davom etadigan qisqa uzunlikdagi kunlardan keyin keladigan uzun kun vaqtida gullaydi. 8R$ o‘simliklari, masalan klever polzuchiy (oq klever), o‘rta qo‘tirotsgul (kanterberiya qo‘jiroqguli) va yeskeuepa NagtyaN (yeskeuepa) lar bahorning boshlanish mavsumida uzun kun vaqti boshlanishiga nisbatan javobreaksiyalari sifatida gullaydi Va nihoyat, har qanday fotoperiodik mavsumda gullaydigan o‘simliklar neytral kun o‘simliklar deb ataladi. Neytral kun o‘simliklari f№8) kun uzunliklarigi nisbatan sezgir bo‘lmaydi. god.Neytral kun o‘simliklari f№8) ning gullashi, belgilangan tartib asosida avtonom boshqarilish jarayonlari ta'sirida, ya'ni rivojlanishning ichki nazorati ostida amalga oshadi. Bir qancha neytral kun o‘simliklari, masalan oddiy loviya (loviya) ekvatorga yaqin joylashgan yil davomida doimiy bir xil kun uzunligiga ega bo‘lgan hududlarda ham o‘sib, rmivojlvnib, yetilishi mumkin. Tun uzunligini o‘lchash orqali uzun kun o‘simliklarini kuzatish (monitoringi) Tabiiy sharoitlarda kun va tun uzunligi 24 soatlik yorug‘lik va qoronhulik sikllaridan iborat, Umuman olganda, o‘simliklar kunning kritik uzunligini yoruglikning yoki qorojulikning davomiyligiga qarab o‘lchashi mumkin. Fotoperiodizmnm o‘rganish bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarning ko‘pchiligi yoruglik-qorojulik siklining qaysi qismi gullash davomida nazorat qiluvchi omil bo‘lib hisoblanishini o‘rganishdan iborat bo‘lgan.. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, R$ o‘simliklarining gullashi qorong‘ulik davomiyligini aniqlash asosida amalga oshadi. kritik kunlardan uzunroq yoruhlik davrini hosil qilib, o‘simliklarga yetarli darajada yorug‘lik ta'sirini o‘tkazib Gullash jaroayonlarini chaqirish mumkin.Xuddi shu usulda 8R$ o‘simliklari qisqa kunlar kisqa tunlardan keyin kelganida gullamaydi.

8Rx o‘simliklarida yanayam mukammalroq o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 8Rx o‘simliklarida fotoperiodik kuzatuv qoroju kun uzunliklarini o‘lchash asosida yotadi. Masalan, qo‘ytikan (oddiy qo‘ytikan) o‘simligida gullash jarayoni qorojulik davri 8.5 soat dan oshganidan keyin, soya o‘simligida (Glitsin maksimum) esa qorojulik davri 10 soatdan oshganidan keyin amalga oshadi. Qorong‘ulikning davom etishi shuningdek R$ o‘simliklarida ham muhim ahamiyatga ega. Bu o‘simliklarda qisqa kun uzunliklarida gullash, tun uzunligining ham qisqa bo‘lgan vaqtida amalga oshishi kuzatilgan. Bundan tashqari uzun tunlardan keyin keladigan uzun kun rejimlari ham samarasiz ekanligi aniqlangan. Tungi tanaffuslar tun davrining samarasini kamaytirishi mumkin. Tungi davr ta'siri samaralari tungi tanaffus deb ataladigan qisqa yoruglikni ta'sir ettirgan vaqtda kamayishi mumkin. Bunga teskari ravishda uzun kun davomiyligida qisqa vaqt qorojulikning ta'sir ettirilishi kun uzunligining samaradorligiga ta'sir o‘tkazmaydi. Tungi tanaffuslarning qisqa muddatli ta'sirlari ko‘pgina 8R$ o‘simliklarining gullash jarayonlarini to‘xtatadi, masalan, XapShitapy Rkag'Shz, ammo ko‘p uzoq vaqt yorug‘lik ta'sirlari R$ o‘simliklari gullashi uchun samarali ta'sir o‘tkazadi. Bundan tashqari, tungi tanaffuslarning samarasi qaysi payt berilganiga qarab vaqtga nisbatan kuchli darajada o‘zgaradi. Ikkala 8R$ va R$ o‘simliklarida tungi tanaffuslar 16 soatlik tungi vaqt oralig‘ida ta'sir ettirilganida ko‘proq samara berishi aniqlangan . Tungi tanaffus jarayoninig ochilishi va uning vaqtga bog‘liqligi bir qancha muhim ahamiyatli fikrlar hosil bo‘lishiga olib keldi. U tungi vaqtda asosiy ahamiyatga ega bo‘luvchi omil va fotoperiodizm kuzatuv davrida asosiy ta'sir etadigan omil ekanligi aniqlandi. Chunki bunda yoruglikning juda kam qismi talab etiladi, u fotosintez samaralarining xalaqit bermaydigan sharoitlarida ta'sirini o‘rganish va fotoretseptorlar identifikatsiyasini o‘rganish va boshqa nofotoperiodik omillarni o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Bu kashfiyot shuningdek, bog‘dorchilik

faoliyatida gullash jarayonlarini boshqarishda va kalanxoe, xrizantema va puansettiya (yeirNog-'ga rShskegpta) kabi o‘simliklarda iqtisodiy jixatdan ko‘proq samara olish uchun ham samarali xizmat qilmoqda. Sirkad soatlar vaqti ham fotoperiodik kuzatuvlar paytida ishtirok etadi. Gullash jarayonlari amalga oshayotgan paytda tun uzunligining muhim ahamiyatlaridan biri tungi paytda ta'sir vaqt davomiyligini o‘lchash fotoperiodik kuzatuvlar jarayonida asosiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Mavjud barcha ta'sir etadigan omillar sirkad ritmlarga asoslangan mexanizmlarni shakllantiradi. Vaqt gipotezalariga muvofiq fotoperiodik kuzatish 17 bo‘limda ko‘rib o‘tilgan fitoxromlarga bog‘liq ravishda kunlik ritmlarda qatnashadigan endogen sirkad ossilyator tiplariga bog‘liq ravishda o‘tkaziladi. Markaziy ossilyator turli fiziologik jarayonlar bilan bog‘langan va bu jarayonlar genlar ekspressiyasi, shu bilan birga fotoperiodik jarayonlar davomida gullash jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Gullash davomida tungi tanaffus samarasini o‘lchash natijalari fotoperiodik kuzatishlar davomida sirkad ritmlarning ahamiyatini o‘rganish uchun ham ishlatilishi mumkin. Masalan 8R$ o‘simligi hisoblanadigan soya o‘simligi gullash uchun 64 soatlik tun qorongulik uzunligidan keyin 8 soatlik yorug kun uzunligini o‘tkazadi, tungi tanaffuslarga nisbatan javob reaksiyalari sifatida gullashning amalga oshishi sirkad ritmlardan kelib chiqadi. Tajribaning bu turi vaqt gipotezasini tushuntirishda muxim ahamiyatga ega. Agar 8R o‘simliklarida tun uzunligi davomiyligini o‘lchash qorojuda hosil bo‘ladigan oraliq moddalar yordamida oson amalga oshsa, xar qanday tungi davrning kritik tun uzunligidan katta bo‘lishi gullashni chaqirishi kerak. Bundan tashqari, yana uzun tun uzunliklari gullash uchun induktiv (qo‘zgatadigan) bo‘lmasa, agar yorug‘lik tanaffusi o‘z vaqtida berilsa ma'lum endogen sirkad ossilyator bosqichlari bilan mos kelmaydi. Bu tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 8Rx o‘simliklarida gullash jarayoni uzoq vaqt davomiyligida yetarlicha bo‘lgan qorojulik davrini va sirkad siklida to‘gri keladigan vaqtga javob reaksiyasini talab qiladi.

Keyingi tadqiqotlar shuni tasdiqlaydiki, fotoperiod kuzatuvlarida (yorug‘likka javob reaksiyalarida) sirkad ossilyatorning ahamiyati fotoperiodik reaksiyalarning yorug‘likka javoban amalga oshishi bosqichida javob sifatida nomoyon bo‘lishini ko‘rsatadi. Aniq mos keladigan modellar yorug‘likka sezgirlik reaksiyalarning o‘zgarib turadigan bosqichlari(ossilyasiyalanadigan) asosida yaratiladi. Fotoperiodizmda sirkad ossilyatorning ishtirok etishi muhim savolni keltirib chiqaradi; Ossilyasiya qanday tarzda 24 soatlik o‘lchov davrida qorojulikning kritik davom etishida, masalan 8 dan 9 soatgacha qisqa kuno‘simliklaridagi kabi amalga oshadi? Ervin Banning 1936 yilda fotoperiodizm asosida gullashni nazorat qilish turli yorug‘likka sezgir fazalar asosida amalga oshiriladi. Bu taklif mos kelish modelini yaratilishiga (banning 1960) asos bo‘ldi va bundan xulosa qilishimiz mumkinki, sirkad ossilyatori yorug‘likka sezgir va yorug‘likka ta'sirchan bo‘lmagan fazalarni vaqtlarini boshqaradi. Yorug‘likning xususiyati yoki yoruglikning ingibirlanishi yoruglikning ta'sir qilish bosqichlariga qarab gullash jarayonlariga ta'sir qiladi. Yorug‘likning ta'siri davriy ta'sirning yorug‘likka ta'sirchan bosqichida berilsa, yorug‘lik R$ o‘simliklarida gullash jarayonlarini tezlashtiradi yoki 8Rx o‘simliklardagullash jarayonini susuytiradi yoki butunlay to‘xtatadi. 8R$ o‘simliklarida yorug‘likka ta'sirchan bo‘lgan va ta'sirchan bo‘lmagan bosqichlarida yorug‘lik qorojulik davrida ham ta'sir etishi davom etib turadi. 8R$ o‘simliklarda gullash jarayoni tungi tanaffus yoki tongda yorug‘likka ta'sirchan bosqichlarning tugallanishi bilan to‘xtatilishi mumkin. g Boshqacha aytadigan bo‘lsak, gullash jarayoni qachonki yoruglikning ta'sirlari ma'lum bosqichlar ritmlariga mos kelganida amalga oshadi. yorug‘likka sezgir va yorug‘likka sezgir bo‘lmagan bu davomiy davomli ossilyator bosqichlari tong va shafaq yorug‘lik ta'sirlarida amalga oshadigan jarayonlarning

xilma xilligi sirkad ossilyator tomonidan nazorat qilib boriladi. Barglar fotoperiodik stimullarning (ta'sirlarning) ta'sirini sezuvchi qismlar hisoblanadi. R$ va 8R$ o‘simliklarining har ikkisida ham barglar fotoperiodik stimullarninig ta'sirini sezadigan qismlar hisoblanadi. Masalan, 8R$ XaMMit o‘simliklarida barglar qisqa fotoperiodik mavsumlarda yorug‘likka sezuvchanligi Hattoki, o‘simlikning qolgan qismlari uzun kun mavsumini talab qilganida ham gullarning shakllanishiga yetarli bo‘ladi. Shu yo‘sinda, fotoperiodga javob sifatida barglar nixollar oxiridagi gullash jarayonlarini boshqaradigan axborotlarni o‘tkaza boshlaydi. Nihollarning oxirlariga gullash stimulllarining o‘tkazilishi natijasida barglarda kechadigan boshqariluvchi fotoperiodik jarayonlar birgalikda fotoperiodik induksiya deb ataladi. Fotoperiodik induksiya o‘simliklardan alohida holda barglarda joylashishi ham mumkin. Masalan, 8R RegSha stra o‘simligida kesib olingan barg qisqa kun payti ta'siri ostida payvand qilingan o‘simliklarda ham barglar gullash jarayonlarini chaqirishi mumkin. Bu natija ham fotoperiodik induksiya faqatgina barglarda amalga oshadigan jarayonlar asosida amalga oshishini ko‘rsatadi. Gullash jarayonlari haqida to‘liqroq ma'lumot olish uchun bu jarayonni ushbu bo‘limning keyingi qismlarida batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Gullash stimuli floema orqali o‘tkaziladi. Gullash stimuli hosil qilinganidan keyin u meristemaga floemalar orqali tashiladi va bu jarayon fizikaviy emas, balki kimyoviy xususiyatga ega bo‘lgan jarayon hisoblanadi. Floema o‘tkazish xususiyatini to‘xtatadigan issiqlikning lokalizatsiya qilinishi va saqlanishi natijasida kelib chiqadigan halokatlarli ta'sirlar oqibatida gullash axborotlarining o‘tkazilishi to‘xtatib qo‘yiladi. Gullash stimullarining barglardagi o‘tkazilishininig harakat darajasini barglarni alohida ajratib olib ma'lum vaqtga nisbatan induksiya qilib olinganidan keyin, barglardan turli xil masofada joylashtirilgan ikkita kurtakka yetarli bo‘lgan axborotni o‘tkazilishini taqqoslash yo‘li bilan o‘lchash mumkin. Bu tajribaning asosi sifatida shuni tushuntirish mumkinki, bargldar uzib olignanidan keyin ham

gullash jarayonining amalga oshishi gullash stimullarining axborotlari shonalargacha kam miqdorda yetib borishi ham gullashni chaqirishi mumkin. Bu usul yordamida o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, gullash signallarining (axborotlarining) o‘tkazilish tezligi floemada shakarning tashilishi tezligiga nisbatan (yoki) sekinroq amalga oshadi. Masalan, 8R Skeporoysht o‘simligi yetuk barglarida gullash stimullari tungi davrning uzun vaqti boshlanishidan 22.5 soat davomida tugallanadi. R 8tarm o‘simligida gullashni qo‘zg‘atuvchi omillarning barglardan harakati uzun kun davrining boshlanishidan 16 soat o‘tiboq tugallanadi. Bu jarayonlar floemalarda xarakatlanadigan gullash stimullari bilan mos ravishda amalga oshadi. Vaholanki, gullash stimullari va shakarning floemada bir vaqtning o‘zida tashilishi bu ikki jarayonlarning o‘zaro bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Nihollarning yuqori qismlarida joylashgan indutsirlangan barglar poya asoslarida joylashgan va ildizlarni oziqlantiradigan indutsirlangan barglarga nisbatan gullash jarayonlarini tezroq chaqiradi. Xuddi shuningdek, yuqori kurtaklar va indutsirlangan barglar orasida joylashgan indutsirlanmagan barglar murtaklar uchun manba sifatida xizmat qilib,gullash jarayonlarini to‘xtatadi, Shu yo‘sinda barglar cho‘zilishidan hosil bo‘lgan periferik barglardan gullash stimullarini to‘xtatadi. Bu jarayonni to‘xtatish holati juda kichik miqdorda ham fotosintez miqdori indutsirlangan barglar ta'siri ostida translokatsiya jarayonlarini boshqarilishida ishtirok etadi. Fitoxrom fotoperiodizm jarayonida asosiy fotoretseptor vazifasini o‘taydi. Tungi tanaffuslar borasida o‘tkazilgan tajribalar fotoperiodik reaksiyalar davomida yorug‘lik signallarini qabul qilishda ishtirok etadigan fotoretseptorlarning tabiatlarini o‘rganishda yordam beradi. Tungi tanaffus paytidagi (8R$ (qisqa kun o‘simliklarida) o‘simliklarida gullash jarayonining ingibirlanishi (faollanishi) fitoxrom nazorati ostidagi birinchi fiziologik jarayonlarning misoli sifatida qarash mumkin. Ko‘pchilik 8Rx o‘simliklarida tungi tanaffus faqatgina Rg (qizil nurni yutuvchi fitoxrom) ning RG‘K (uzoq qizil nurni yutuvchi fitoxrom) gacha

fotolmashinish jarayoni uchun yetarli darajadagi miqdordagi yorug‘lik berilgandagina o‘z ta'siri natijalarini ko‘rsatadi. Fotokonvert pigmentlarni qayta nofaol ko‘rinishga Rg o‘tkazadigan uzoq qizil nurning keyingi ta'sirlari gullash reaksiyalarini qaytadan tiklaydi. Bir qancha R$ (uzun kun o‘simliklari) o‘simliklarida qizil va uzoq qizil qaytarilishni kuzatishimiz mumkin. Bu o‘simliklarda qizil nurning tungi tanaffuslari gullash jarayonini shakllantirsa, uzoq qizil nurning keyingi ta'sirlari bu javob reaksiyalariga xalaqit beradi. Bu tadqiqotlarga teskari ravishda yashil o‘simliklarda spektrlarga nisbatan javob reaksiyalarini o‘rganish uchun XapShitlar o‘rganilganda xlorofillarning mavjudligi ta'sir spektrlari va Rg yutilish spektrlari orasida bir qancha nomuvofiqliklarni keltirib chiqaradi. Qizil nur va uzoq qizil nur orasidagi bu spektr ta'sirlari va qaytarilish jarayonlari 8R$ o‘simliklarida fotoperiodni o‘lchash vaqtida ishtirok etadigan fitoxromlarning ahamiyati fotoretseptorlar kabi ekanligini tasdiqlaydi. R$ o‘simliklarida fitoxromlarning ahamiyati bir muncha murakkab hisoblanadi va fotoretseptorlar ko‘k rangli nurga (keyinchalik muhokama qilinadi) ta'sir reaksiyalari ham gullash jarayonlarini nazorat qilishda faol ishtirok etadi. Yarovizatsiya. Sovuq sharoitda gullash jarayonining stimulyasiyasi. Yarovizatsiya gullash jarayonlari sovuq qayta ishlash yo‘li bilan stimullanadigan, butunlay gidratirlangan (ya'ni suv yutgan urug‘) urug‘lar tomonidan yoki o‘sayotgan o‘simliklarda hosil qilingan gullash jarayonidir. Quruq urug‘lar sovuq tasirlarga nisbatan butunlay befarq bo‘ladi. Sovuq tasirlar bo‘lmagan hollarda ham yarovizatsiya talab qiladigan o‘simliklarda ham gullash va vegetativ rivojlanishning ham ortda qolishi kuzatiladi. Ko‘p hollarda bu o‘simliklar poyalarining usmasligi kuzatiladi Bu bo‘limda biz gullash jarayonini stimullanishida kerak bo‘ladigan induktiv xaroratlar davomiyligi va diapozoni bilan birga sovuq ta'sirlarning talab qilinishi, bu ta'sirlarni qabul qilish qismlari,

fotoperiodizmga nisbatan munosabatlar va buning natijasida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan molekulyar mexanizmlarni ko‘rib chiqamiz. Nihollarning apikal meristemalarida gullsh hodisasida yarovizatsiya ta'siri natijalari Yarovizatsiya ta'sirlariga nisbatan sezgirlik reaksiyalari o‘simliklar yoshiga nisbatan sezilarli darajada bir biridan farq qiladi. Qishki bir yillik o‘simliklar, donli o‘simliklar (kuzda ekiladigan va baxorda gullaydigan o‘simliklar) past haroratni o‘zining hayot siklining ilk bosqichlarida sezgir javob reaksiyalarini amalga oshiradi. Agar urug‘ suv shimgan bo‘lsa va metabolik jihatdan faol holatga o‘tgan bo‘lsa, ular yarovizatsiyaga nisbatan ta'sirchan unuvchanlikka ega bo‘lishi mumkin. Boshqa o‘simliklar, jumladan ko‘pchilik ikki yillik o‘simliklar (birinchi yil mavsum davomidv to‘pbarglar xosil bo‘ladi va keyingi yil yozda gullaydi) past haroratli yarovizatsiya uchun sezgir bo‘lishi uchun kerakli minimal o‘lchamgacha yetib olishlari zarur. Yarovizatsiya uchun eng samarali harorat diapozoni muzlash haroratidan 10 ° S past atrofida, keng optimum darajada taxminan 1 dan 7 ° S gacha harorat atrofida bo‘ladi. Sovuq ta'sirlarning samaradorligi urug‘larning sovuqqa talabiga qarab oshib boradi va namlikka talab to‘xtagunicha davom etadi. Ta'sirlarga nisbatan javoblar past xaroratning bir necha xafta mobaynidagi davomiyligini talab qiladi, ammo aniq davomiylik vaqtlari tur va navlvrga qarab katta tafovutlarda bir biridan farq qiladi. Yarovizatsiya xolati yuqori harorat kabi deyarovizatsiya sharoitlarining ta'siri ostida yo‘qolishi mumkin, ammo past haroratning uzoq ta'siri ostida yarovizatsiyaning ta'siri ham ko‘proq samarali bo‘ladi. Yarovizatsiya apikal meristema o‘qlarida o‘ziga xos o‘ringa ega. Chegaralangan past harorat faqatgina poya yuqori qismlarigina muzlatganda gullash jarayonini chaqiradi va bu samaraning paydo bo‘lishi ma'lum darajalarda o‘simliklar qolgan qismlariga berilayotgan tajriba haroratlariga bog‘liq bo‘ladi. Nihollarning kesib olingan qismlari ham yarovizatsiyaga nisbatan sezgir bo‘ladi,

urug‘lar yarovizatsiyasi uchraydigan hollarda esa embrion fragmentlari, poya oxirlari asoslarini tashkil qiluvchi qismlar hai yarovizatsiyaga nisbatan sezgir bo‘ladi. Rivojlanish jarayonlarida meristema qismlarining shakllanishida yarovizatsiyaning ta'sir natijalari gullash jarayonigi o‘tish xolatini tezlashtiradi. Bundan tashqari, bo‘limda avvalroq ko‘rib o‘tilganidek, gullash xususiyati gullash jarayonining aniq amalga oshishi mumkinligini kafolatlaiaydi. Yarovizatsiya jarayoniga bzlgan talab ko‘pincha aniq fotoperiod talab qilinishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Juda keng tarqalgan kombinatsiyalardan biri sovuq sharoitga nisbatan talabning erta yoz mavsumida gullash jarayonlarini boshqaradigan uzun kunga talab bilan birga kuzatilishidir.. Agar deyarovizatsiya xolati amalga oshmagan bo‘lsa, yarovizatsiyalangan meristemalar 300 kungi induktiv (qo‘zg‘atuvchi) fotoperiod davri uchramasligida gullash jarayonini chaqiradigan xolda bo‘lishi mumkin. Yarovizatsiya genlar ekspressiyasida epigenetik o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuni ta'kidlab o‘tish lozimki, yarovizatsiya malga oshishi uchun sovuq ishlov berish davomida faol metabolizm talab etiladi. Energiya manbalari (shakar) va kislorod talab qilinadi va moddalar almashinuvi kuchayadigan muzlash xaroratidan past nuqtada ham yarovizatsiya samarali amalga oshmaydi. Bundan tashqari, xujayralarning bo‘linishi va DNK replikatsiyasi xam to‘liq talab etiladi. Bir modelni ko‘rib chiqsak. Unda yarovizatsiya sovuq ishlov berilganda meristemada genlar ekspressiyasi strukturasida turg‘un o‘zgarishlar mavjudligiga yarovizatsiyaning qanday ta'sir etishi ko‘rib chiqiladi. Tashqi tarafdan berilayotgan ta'sirlar (bu misolda past harorat) natijasida ham stabil genlar ekspressiyasining o‘zgarishi epigenetik boshqarish nomi bilan ma'lum jarayonlar ostida qayta xarakatga keltiriladi. Achitqilardan tortib sut emizuvchilargacha ko‘pchilik organizmlarda genlar ekspressiyasining epigenetik o‘zgarishlari ko‘pincha xujayralar bo‘linishini va

DNK replikatsiyasini talab qiladi va ular yarovizatsiya amalga oshishi uchun muhim omillar hisoblanadi. Yarovizatsiya jarayonlarida epigenetik boshqaruvlarning ahamiyati BR (uzun kun o‘simliklari) arabidopsislarda o‘z isbotini topgan.

Mustahkamlash uchun savollar: 1. Barglarning rivojlanishini tushuntirib bering? 2. Ildizlarning rivojlanishini aytib bering? 3. Xujayralarning differensiallanishi nima? 4. Rivojlanish yo‘llarining hosil bo‘lishi va boshqarilishini tushuntirib bering? 5. Transkripsiya omillari genlarining rivojlanishi, boshqarilishini tushuntirib bering? 6. Ontogenezni aytib bering? 7. Embrional faza nima? 8. Yoshlik va yetuklik fazasi nima? 9. Ko‘payish fazasi va qarish fazasini tushuntirib bering?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

Похожие

O‘simliklardagi nafas olish mexanizmlari. Qishloq ho‘jaligi ekinlarida nafas olishni boshkarilishi va ikkilamchi moddalar xosil bo‘lishi

O‘sishni boshqaruvchi fiziologik faol moddalar va ularni qishloq ho‘jaligida qullanilishi

O‘simlikdagi suv muvozanati

Stress omillar va ularga o‘simliklarni javob reaksiyalari

O‘simlik tuzilishining asosi – uglevodlar