O‘simliklardagi nafas olish mexanizmlari. Qishloq ho‘jaligi ekinlarida nafas olishni boshkarilishi va ikkilamchi moddalar xosil bo‘lishi - Биотехнология - Рефераты

O‘simliklardagi nafas olish mexanizmlari. Qishloq ho‘jaligi ekinlarida nafas olishni boshkarilishi va ikkilamchi moddalar xosil bo‘lishi

Загружено в:

25.08.2022

Скачано:

0

Размер:

21.8359375 KB

O‘simliklardagi nafas olish mexanizmlari. Qishloq ho‘jaligi ekinlarida nafas olishni boshkarilishi va ikkilamchi moddalar xosil bo‘lishi Reja: 1. Nafas olish jarayoni va biologik ahamiyati. 2. Fotosintezda hosil bo‘lgan assimlyatlarni xujayrada oksidlanish yo‘llari. 3. Anaerob va aerob nafas olish jarayonlari. 4. Nafas olish koeffitsenti. 5. Mitoxondriyalar tuzilishi va funksiyalari. Elektron- transport zanjiri.

1.Nafas olish jarayoni va biologik ahamiyati. Fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan shakarlar va boshqa organik moddalar o‘simlik hujayralarining asosiy oziqa moddalari hisoblanadi. Bu organik moddalar tarkibida ko‘p miqdorda energiya to‘plangan bo‘lib, nafas olish jarayonida ma'lum qismi bioenergiyalarga (ATF) larga aylanadi. O‘simliklarning hujayralarida boradigan oksidativ reaksiyalar organik moddalarning kislorod ishtirokida anorganik moddalarga, ya'ni SO 2 va suvga parchalanishi va bioenergiya ajralib chiqishi jarayoniga nafas olish deyiladi. Nafas olish muxim fiziologik jarayon bo‘lib, hamma tirik organizmlar uchun xosdir. Bunda uglevodlar muxim ahamiyatga ega, chunki ular nafas olishning asosiy substrati vazifasini o‘taydilar. Ularning pachalanishida bir qator oraliq birikmalar hosil bo‘ladi. Bu birikmalar o‘simliklar tanasida uchraydigan boshqa organik moddalarning (yoglar, aminokislotalar va boshka) asosini tashkil etadi. O‘simliklarda maxsus nafas olish a'zolari bo‘lmaydi, shu sababli kislorodni yutish va karbonat angidridni chiqarish jarayonlari odam va xayvon organizmidan farqli barcha hujayra va to‘qimalarida mustaqil amalga oshiriladi. Barcha tirik hujayralarning organoidi sanalgan mitoxondriyalar nafas olish a'zosi hisoblanadi. Ana shu mitoxondriyada murakkab organik birikmalar fermentlar tizimi ishtirokida kislorod yordamida oksidlanib suv va SO 2 ga parchalanadi. Bu reaksiyalar tizimiga biologik oksidlanish deyiladi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari uchun xos bo‘lgan asosiy xususiyat elektronlarning ko‘chishidir. Moddalar oksidlanganda tarkibidagi elektron ajraladi, qaytarilganida elektronni biriktirib oladi. Elektron ajratuvchi moddalarga donor, qabul qiluvchi modda akseptor deyiladi. Donor bilan akseptor birgalikda oksidlanish qaytarilish tizimini tashkil etadi. Bu reaksiyalarni bos Anaerob degidrogenazalar; Aerob degidrogenazalar; Oksigenazalar. Anaerob degidrogenazalar - elektronlarni kisloroddan tashqari oraliq akseptorlarga yetkazib beradilar. Bular ikki komponentli fermentlar, kofermenti NAD+ (nikotinamidadenindinukleotid) bo‘lishi mumkin. Oksidlanish natijasida

NAD+ qaytarilgan NAD N xolatga o‘tadi. Bu fermentlarga alkogoldegidrogenaza, laktadegidrogenaza, malatdegidrogenaza va boshqalar kiradi. Aerob degidrogenazalar - elektronlarni har xil oraliq akseptorlariga va kislorodga yetkazib beradi. Bular ham ikki komponentli fermentlar bo‘lib, flavoproteinlar deyiladi. Bularning tarkibiga oksildan tashqari riboflavin (vitamin V 2 ) ham kiradi. Ikki xil koferment mavjud: • Flavinmononukleotid (FMN), • Flaminadenindinukleotid (FAD) FMN tarkibiga kiruvchi ferment - dimetilizoalloksazin, FAD- suksinat degidrogenaza. Bularning akseptorlari xinonlar, sitoxromlar va kislorod. Oksidazalar - elektronlarni fakat kislorodga yetkazib beradi. Aerob harakterga ega. Bu fermentlar ishtirokida uch xil birikma hosil bo‘ladi: 1) suv, 2) vodorod peroksid, 3) kislorodning superoksid anioni. Vodorod va superoksid anioni (O 2 -) zararli bo‘lgani uchun hujayrada fermentlar yordamida neytrallanadi: Suvning hosil bo‘lishida fermentlardan sitoxromksidazalar, polifenoloksidazalar va boshqalar, vodorod peroksidining hosil bo‘lishida- flavoproteinoksidlar, kislorodning superoksid anioni hosil bo‘lishida- ksantinoksidazalar ishtirok etadi. Oksigenazalar ham, oksidazalar kabi muxim ahamiyatga ega. Bu fermentlar yordamida kislorod aktiv xolatga keladi va organik moddalar bilan birikadi. Nafas olishda organik moddalarning kislorod yordamida anorganik moddalarga pachalanishi mazkur jarayonning o‘ziga xos xususiyatlari borligini ko‘rsatadi, chunki organizmdan tashqarida bu organik moddalar molekulyar kislorod bilan reaksiyaga kirishadi. Nafas olish jarayonining ana shu o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlab, nafas olish ximizmining xozirgi zamon tushunchasiga asos solgan olimlar: A.N.Bax, V.I.Palladin va S.P.Kostichevlar hisoblanadi. A.N. Baxning peroksid nazariyasi

A. N.Bax biologik oksidlanishning peroksid nazariyasini 1897 yilda ishlab chikdi. Unga ko‘ra atmosferadagi molekulyar kislorod inert xolatda bo‘lib, organik moddalarni oksidlay olmaydi. Buning uchun uning tarkibidagi qo‘sh bog‘ning bittasi uzilishi va faol xolatga o‘tishi zarur: Kislorod oson oksidlanuvchi modda (A) bilan birikib qo‘sh bog‘dan bittasi uziladi va peroksid (AO 2 ) hosil qiladi. Hosil bo‘lgan peroksid (AO 2 ) boshqa V moddani oson oksidlantirib o‘zi yana kislorodni akseptori vazifasini bajaradi. A.N. Bax kislorodni faollovchi moddalarni oksigenazalar deb atadi. Oksigenezalarga o‘simliklar to‘qimasida ko‘p tarqalgan har xil kimyoviy birikmalar kiradi. Oksigenazalardagi faollashgan kislorod oksidlanayotgan substratga ko‘chiriladi. Ma'lum vaqt fanda, bu jarayonda peroksidaza fermenti muhim ahamiyatga ega, degan fikr hukm surdi. Lekin 1955 yilda Yaponiyada (O.Xayaishi va boshqalar) va AQSh da (G.S.Mezon va boshqalar) molekulyar kislorodning organik moddalar bilan birikishi mumkinligini isbotlashdi. Hozirgi vaqtga kelib, ma'lum bo‘lishicha A.N.Bax nazariyasining nafas olishga aloqasi yo‘q. Ammo u nafas olish jarayonining ximizmini o‘rganishga yo‘l ochib berdi. Chunki bu nazariyada kislorodni faollashtirishning zamonaviy mexanizmini ishlab chiqish uchun asos solingan edi. 2. Fotosintezda hosil bo‘lgan assimlyatlarni xujayrada oksidlanish yo‘llari. Nafas olish substratlarining faollashtirilishi fermentlar ishtirokida amalga oshadi. Fermentlar oqsil tabiatli katolizatorlar bo‘lib, bir qator xususiyatlarga egadir: kuchli faolik va labillik, spetsifiklik. Biologik oksidlanish jarayonining mexanizmini o‘rganishda, V.I.Palladinning (1912) ishlari muxim ahamiyatga ega bo‘ladi. Uning nazariyasiga ko‘ra o‘simlik xromogenlari substratdagi vodorodni o‘ziga biriktirib oladi va keyingi ularni kislorodga o‘tkazadi. Bu nazariya «Vodorodning faollashtirish» nazariyasi deyiladi, u ikki bosqichdan iborat: 1) SNpOb + 6N 2 O + 12K ------------------------------------------ ► 6SO 2 + 12KN 2

2) 12KN 12 + 6O 2 ►12K + 12N 2 O K - rangli nafas olish pigmenti, KN 2 - rangsiz nafas olish xromogeni. Birinchi reaksiyada reduktazafermenti yordamida substratdan vodorod atomlari kabul kilinib, nafas olish pigmentiga (K) o‘tkaziladi va nafas olish xromogeni (KN2) hosil bo‘ladi. Hamma SO2 ham shu anaerob jarayonida ajralib chikadi. Ikkinchi reaksiyada molekulyar kislorod ishtirok etib, xromogenlarni (KN 2 ) nafas olish pigmentlarigacha oksidlaydi va ular yana vodorodning akseptori vazifasini bajaradi. Bu reaksiyalarda kislorod KN 2 dan elektronlar va protonlarni tortib oladi va natijada suv hosil bo‘ladi. Keyingi izlanishlarda V.Palladin nazariyasi to‘liq isbotlandi. 1912 yilda nemis bioximigi G.Viland ham biologik oksidlanish vodorodning ajratib olinishi bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatgan edi. Nafas olishda suvning ishtirok etishi va kislorod vodorodning oxirgi akseptori ekanligini 1955 yilda B.B.Vartapetyan va L.A.Kursanov tajriba asosida isbotladilar. 3. Anaerob va aerob nafas olish jarayonlari O‘simliklar hayot faoliyati nafas olish bilan amalga oshadi, kislorod yetishmay qolsa, anaerob (kislorodsiz) nafas olishi mumkin. Bunday holatda o‘simliklar kerakli kislorodni organik birikmalardan, asosan qandlardan oladi. Anaerob sharoitda qandlar quyidagi sxemada parchalanadi. Sb N12 Ob ----------- ► 2S2N5 ON + 2SO2 + 48 kkal Sxemadan ko‘rinib turibdiki qandning bir qismi SO 2 gacha oksidlanib, qolgan qismi spirtgacha qaytariladi. Bunda tashqaridan O 2 kirib kelmasa, qandning parchalanishi o‘z molekulasidagi kislorodning qayta taqsimlanishi hisobiga amalga oshadi. Qandlar to‘liq oksidlanishi natijasida 686 kkal energiya ajralsa, anaerob nafas olishda 48 kkal energiya ajraladi. Bunday farqning sababi shundaki, spirt molekulasida katta miqdorda potensial energiya qolib ketadi, chunki oksidlanish jarayoni oxirigacha bormaydi. Ammo o‘simliklar uzoq vaqt anaerob nafas olib yashay olmaydi. Bunday sharoitda ular nobud bo‘lishiga sabab hosil bo‘lgan spirtdan zaharlanadi va qurib

qoladi. Anaerob nafas olish o‘simliklar uchun vaqtinchalik holat bo‘ladi. Tuproqda namlik ortib ketganda, o‘simliklar anaerob nafas olishi mumkin. Ko‘pgina mikroorganizmlar uchun anaerob nafas olish asosiy yo‘l bo‘lib, bunda hayoti uchun zarur energiyani oladi, bu jarayon to‘xtovsiz amalga oshadi. Bunday holatni anaerob nafas olishdagi bijg‘ish jarayoni deyiladi. Mikroorganizmlar bijg‘ish jarayonida o‘zining zahira oziq moddalarini sarflamay, balki atrofdagi oziq moddalardan foydalanadi. Anaerob nafas olishda o‘simliklardagi spirtli bijg‘ishdagi kabi jarayon boradi, bunda qator fermentlar ta'sirida oraliq moddalar hosil bo‘ladi, ya'ni pirouzum kislota SO2 va spirtga parchalanadi. Aerob sharoitda esa pirouzum kislota SO 2 va N 2 O gacha parchalanadi. Aerob fazada glyukoza molekulasiga ferment yordamida ATF dan bir molekula fosfat kislota birikadi. Glyukoza +ATF -------------- ► glyukoza 6 fosfat + ADF So‘ngra glyukoza fosfat ferment ta'sirida qator o‘zgarishlarga uchrab, anorganik fosfat kislota hisobiga difosfatglitserin kislota hosil qiladi: FGA + N3RO4 ► difosfatglitserin aldegid difosfatglitserin kislota Fosfatglitserin aldegid Difosfoglitserin aldegid ADF bilan reaksiyaga kirishib, ATF molekulasi va fosfoglitserin kislota hosil qiladi. Difosfoglitserin kislota + ADF ---------------------------- ►ATF + FGK Murakkab o‘zgarishlardan so‘ng fosfoglitserin kislota ( FGK) pirouzum kislota hosil qiladi, fosfat kislota qoldig‘i ATF ni hosil qiladi. FGK + ADF --------------- ► ATF + pirouzum kislota. Pirouzum kislotaning oksidlanishi natijasida 3 molekula SO 2 , ammo qand molekulasidan 2 molekula pirouzum kislota hosil bo‘lsa, SO2 gazining miqdori 6 molekulaga teng bo‘ladi. Glyukozaning oksidlanishi natijasida 38 molekula ATF hosil bo‘ladi, hujayrada 380 kkal energiya to‘planib, bu energiya glyukozaning 50% kimyoviy energiyasi bo‘lib, qolgan qismi issiqlik tarzida tarqaladi. 4. Nafas olish koeffitsienti (NOK).

Nafas olish jarayonida ajralgan SO 2 ning yutilgan O 2 miqdoriga nisbati nafas olish koeffitsienti (NOK) deyiladi. Bu koeffitsient 1 dan kichik, katta yoki unga teng bo‘lishi mumkin. Uglevodlar oksidlanishida SO 2 va O 2 gazlarining hajmi teng bo‘ladi, ya'ni NOK 1 ga teng bo‘ladi. Organik kislotalarning oksidlanishida NOK 1 dan katta bo‘ladi. Bunda oksalat kislota kislorodga boy bo‘lganligi uchun vodorodning oksidlanishi uchun faqat yetarli emas, balki ortiqcha bo‘lib, bir qismi uglerodning oksidlanishiga sarflanadi. Bunda N.O.K. 4 ga teng bo‘ladi. O‘simliklar oqsillar yoki yog‘lar hisobiga nafas olsa, ularning molekulasida vodorod va uglerod ko‘p bo‘lib, kislorod kam bo‘lganligi uchun Shunday qilib, uglevodlar oksidlanganda nafas olish koeffitsienti 1 ga teng bo‘ladi, oqsillar va yog‘larda 1 dan kichik, organik kislotalarda 1 dan katta bo‘ladi. Nafas olish koeffitsientiga qarama-qarshi ko‘rsatkich issiqlik effektidir, yog‘larning oksidlanishida maksimal effekt kuzatiladi. 5. Mitoxondriyalar tuzilishi va funksiyalari. Elektron - transport zanjiri. O‘simlik hujayrasida mitoxondriyalar yumaloq yoki gantelsimon shaklda bo‘lib, diametri 0,4-0,5 mkm va uzunligi 1-5 mkm bo‘ladi. Bitta hujayrada uchtadan ikki mingtagacha mitoxondriy bo‘lishi mumkin (uning soni hujayra ontogenezida funksional xolatiga qarab o‘zgarilib turadi). Organoid 5-6km qalinlikdagi tashqi va ichki membranalar bilan chegaralangan. Ichki membranalar bo‘rtmalar-kristalar hosil qiladi. Mitoxondriyning ichki muxitini matriks tashkil etib, unda ribosoma va mitoxondriyal DNK bo‘ladi. DNK xalqasimon to‘zilishga ega. Mitoxondriyalarda hujayraning energiyaga bo‘lgan talabini qondiruvchi aerob nafas olish va oksidlanuvchi fosforlanish tizimlari joylashgan. Ichki membranasida elektron transport zanjiri komponentlari joylashgan. Matriksda nafas olish jarayonida ishtirok etuvchi fermentlar tizimi joylashadi. Krebs, glioksilat va pentozamonofosfat sikllarida O2 ishtirok etmasa ham bu sikllar fakat aerob sharoitida amalga oshadi. Krebs siklida suksinil-SoA darajasida

ATRning substrat fosforlanish natijasida hosil bo‘lishini nazarda tutmasak, bu sikllarda ATR hosil bo‘lmaydi. O 2 nafas olishning oxirgi bosqichida, qaytarilgan KADN va FADN 2 larning elektron transport zanjirida (ETZ) oksidlanishi davrida kerak bo‘ladi. ETZ bo‘ylab elektronlarning harakatlanishi natijasida ATR sintezlanadi. Nafas olish ETZ si mitoxondriylarning kristalarida joylashadi va elektronlarni qaytarilgan substratlardan O 2 ga uzatishda xizmat qiladi, bu N+ ionlarini transmembran harakati bilan kuzatiladi. Shunday qilib mitoxondriylar ETZsi oksidlovchi-qaytaruvchi N-pompalar vazifasini o‘taydi. 19-rasm. Xujayrada mitoxondriyaning ko‘rinishi Nafas olish jarayoni tirik organizmlardagi moddalar almashinuvi jarayoni bilan chambarchas bog‘liqdir. Fotosintezda hosil bo‘lgan energiya, asosan uglevodlarda to‘planib, ular nafas olish substratlari bo‘lib xizmat qiladi. Organik moddalarning parchalanish jarayoni ko‘p bosqichli bo‘lib, bunda energiya transformatsiyasi, ya'ni uni makroergik bog‘larga (ATF ga) o‘tib, oqsillar sintezi va boshqa fiziologik jarayonlarga sarflanadi. Energiyaning bir qismi issiqlik energiyasiga o‘tishi mumkin. Nafas olish jarayoni oqsillar va yog‘lar sintezi bilan bog‘liq bo‘lib, pirouzum kislota parchalanishida hosil bo‘ladigan oraliq moddalar oqsil va yog‘lar sintezi uchun xom ashyo bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, pirouzum kislotadan alanin (1) hosil bo‘ladi. aketoglyutaratdan gutamin kislota (4) hamda fumarat (3) va oksoloatsetat kislotalardan (2) asparagin kislota hosil bo‘ladi. Yuqorida aytilgan aminokislotalardan qayta aminlanish bilan boshqa oqsillar sintezi uchun zarur aminokislotalar hosil bo‘ladi. Nafas olish qaytarilgan birikmalar (yog‘lar, terpinlar, kauchuk va sterollar) hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, nafas olish murakkab, boshqarib turiladigan ko‘p bosqichli oksidlanish jarayoni bo‘lib, unda energiya ajraladi va u kichik porsiyalarda sarflanadi. Nafas olish organizmda moddalar almashinuv jarayoni bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu jarayonsiz hayotni tasavvur qilib bo‘lmaydi.

Mustahkamlash uchun savollar: 1. Nafas olish jarayoni va biologik ahamiyati nimadan iborat? 2. Fotosintezda hosil bo‘lgan assimlyatlarni xujayrada oksidlanish yo‘llari? 3. Anaerob va aerob nafas olish jarayonlarini tushuntirib bering? 4. Nafas olish koeffitsenti nima? 5. Mitoxondriyalar tuzilishi va funksiyalari? 6. Elektron- transport zanjiri nima? 7. Tashqi muxitga bog‘liq holda nafas olishni o‘zlashtirishi. 8. Don, meva va sabzavotlarni saklashda nafas olishning ahamiyati. 9. Bir moddadan ikkinchi moddaning xosil bo‘lishi, ikkilamchi moddalar. 10. O‘simliklar tarkibidagi alkaloidlar va glikozidlar. 11. O‘simliklar tarkibidagi oshlovchi moddalar.

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

Похожие

O‘simliklarni tuproqdan oziqlanishi

Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi

O‘simliklarda uglevodlar sintezi. O‘simliklarda energiya tizimining shakllanishi. Uglevodlar parchalanishi

O‘sishni boshqaruvchi fiziologik faol moddalar va ularni qishloq ho‘jaligida qullanilishi

O‘simliklar xayotidagi sifat o‘zgarishlar - rivojlanish. Qishloq ho‘jaligi o‘simliklari rivojlanishini boshqarish