Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi - Биотехнология - Рефераты

Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi

Загружено в:

24.08.2022

Скачано:

0

Размер:

28.55859375 KB

Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi Reja: 1. O‘simliklar azot o‘zlashtirishi va uning ahamiyati 2. Ammiakli azotni xosil bo‘lish yo‘li 3. Aminokislotalar sintezining yo‘llari (bevosita aminlanish va qayta aminlanish) 4. Aminokislotlarning dezaminlanish va dekarboksillanish reaksiyalari

1. O‘simliklar azot o‘zlashtirishi va uning ahamiyati Azot o‘simliklar hayoti uchun eng kerakli elementdir. U hayotiy muhim birikmalar - oqsillar, fermentlar, nuklein kislotalar va boshqa bir qator birikmalar tarkibiga kiradi. Azot o‘simliklar quruq ogirligining 1-3% ni tashkil etadi. Tabiatdagi asosiy azot manbasi atmosfera tarkibida bo‘lib, uning umumiy miqdori 78% tashkil etadi. Bir kvadrat metr yer ustida 8 tonnagacha azot bor. Lekin yashil o‘simliklar atmosfera tarkibidagi molekulyar azotni bevosita o‘zlashtirolmaydi. Chunki molekulyar azot o‘ta turg‘un bo‘lib, uni faol holga o‘tkazish uchun juda katta energiya sarflash kerak Turg‘un holatdagi atmosfera azotini asosan ikki yo‘l bilan faol holatga o‘tkazish umumkin: 1) ximiyaviy, 2) biologik. Biologik yo‘l. Tabiatda molekulyar azotni ammiakkacha qaytaruvchi ko‘pgina organizmlar (mikroorganizmlar va ayrim suv o‘tlari) mavjud. Bular azot o‘zlashtiruvchi yoki azotofiksatorlar deb ataladi. Azot o‘zlashtiruvchi mikroorganizmlar ikki guruhga bo‘linadi: 1) erkin yashovchi azotofiksatorlar, 2) o‘simliklar bilan simbioz holida yashovchi azotofiksatorlar Erkin yashovchi azotofiksatorlar ham o‘z navbatida ikki guruhga bo‘linadi: 1) anaerob azotofiksatorlar, 2) aerob azotofiksatorlar. Anaerob azotofiksatorlarga (ya'ni kislorodsiz sharoitda yashovchi) sporali bakteriya Klostridium Pasterianumni (S1o$1pysht raMepatit) , aerob mikroorganizmlarga esa azotobakterii (Ayu1o'as1eg skgosossit) misol bo‘lishi mumkin. Bu ikkala mikroorganizm ham molekulyar azotni o‘zlashtirish uchun fermentlar ishtirokida energiya sarflaydi. Buning uchun glyukoza yoki boshqaorganikm oddalarning oksidlanishi natijasida ajralib chiqqan energiyadan foydalanadilar. Har bir gramm sarflangan glyukoza energiyasi hisobiga Aztobakterlar 15 magacha va Klostridium esa 2-3 mgazot to‘playdi Bundan tashqari erkin yashovchi azotofiksatorlarga ayrim ko‘k-yashil suv o‘tlari (№x(os, RkogtMsht) ham kiradi. Ular ayniqsa chuchuk suvli havzalarda katta

ahamiyatga ega (ayniqsa sholikorlikda) . Bu organizmlar bir gektar yerda 10 dan 40 kg gacha bog‘langan (o‘zlashtiradigan) azot to‘plashi mumkin. O‘simliklar bilan simbioz holida yashovchi mikroorganizmlarga tuganak bakteriyalarini (Vas! gayoyuyuo1a) ko‘rsatish mumkin.Ularning mavjudligi 1866 yilda M.S.Voronin tomonidan aniqlangan edi. Bu bakteriyalar dukkakli o‘simliklarning ildiz to‘qimalariga kirib hayot kechiradi va natijada tuganaklar hosil bo‘ladi. Tuganak bakteriyalar ko‘p miqdorda azot, jumladan yerda ko‘p organik azotni ham to‘playdi. Masalan, yaxshi rivojlangan yo‘ng‘ichqa ildizlaridagi tuganak bakteriyalar bir yilda gektariga 300 kg gacha azot to‘plashi mumkin. Umuman 200 turga yaqin o‘simliklarning ildizida maxsus tuganak bakteriyalari hayot kechirishi aniqlangan. Azotofiksatorlar planetamizda yiliga bir necha million tonna erkin azotni qaytarib, ammiakka aylantiradi. Odatda ammiak o‘simliklar tanasida aminokislotalar hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Barcha yashil o‘simliklar mineral azotni o‘zlashtirish qobiliyatiga ega. Bu asosan tuproq hisobiga sodir bo‘ladi. Tuproq tarkibidagi azot asosan ikki holda uchraydi: 1) organik moddalar tarkibidagi azot, 2) mineral tuzlar tarkibidagi azot. Organik moddalar asosan o‘simlik va hayvon qoldiqlaridan iborat bo‘lib, ular tarkibidagi azot mikroorganizmlar ishtirokida ammonifikatsiya va nitrifikatsiya jarayonlari natijasida o‘zlashtiriladigan holatga o‘tadi. Tuproq tarkibidagi azotning mineral formasi ammoniy tuzlari (KN 2 S1, (KI 4 ) 2 80 4 , NN0 va boshqalar) va nitrat tuzlari (№O3, KO3, SaO3)2 va boshqalar) holida bo‘ladi. Bu mineral tuzlar ionlanish xususiyatiga ega ekanligi uchun ham oson o‘zlashtiruvchi azot manbasini tashkil etadi. Chunki o‘simliklar azotni tuproqdan kation -MN yoki anion - K0 3 - holatida o‘zlashtiradi. Bunday erkin azot tuproqlarda uncha ko‘p emas. Masalan, eng unumdor qora tuproqlarning bir gektarida 200 kg/ga yaqin o‘zlashtiriladigan azot mavjud. Podzol tuproqlarda esa bu ko‘rsatgich 3-4 marta kam. Nitrat anioni N03 tuproq zarrachalari bilan mustahkam birlashmaydi. Shuning uchun tez yuvilib ketishi mumkin va ko‘p to‘planib ham qolmaydi. Nitratlar

miqdori tuproqda ayniqsa yoz fasllarida, mikroorganizmlar faollashgan vaqtlarda ko‘p bo‘lishi mumkin. Umuman ionlarning (N03) tuproqdagi miqdori o‘simliklarning o‘zlashtirish tezligiga, mikrobiologik jarayonlarning jadalligiga va yuvilish jarayonlariga bog‘liq. 1. Ammiakli azotni xosil bo‘lish yo‘li Inson va xayvonlar mineral xolatdagi azotni o‘zlashtirish va ayrim aminokislotalarni sintez qilish qobiliyatiga ega emas. Xayvonlar organizmidan farqli ravishda o‘simliklar tuproqdan qabul qilingan nitratlar yoki ularni qayta tiklanishi, oqsillarni parchalanishi va boshqa reaksiyalar yordamida barcha zaruriy azotli moddalarni ammiak orqali sintez qilish imkoniyatiga ega. Ammiakli azotni organik moddalarga aylanishining asosiy yo‘li - aminokislotalar sintezidir. Azotli organik birikmalar sintezi uchun zarur bo‘lgan daslabki modda - ammiak bo‘lib, u o‘simlik to‘qimalarida tuproqdan qabul qilingan nitratlarni ammiakkacha qaytarilishidan hosil bo‘ladi. Bu jarayonni sxematik tenglamasi quyidagicha: N0 3 + 8N+ + 8e --------------------------------------------------------*N 3 + 3N 2 0 Bu jarayon bir qancha oraliq biokimyoviy reaksiyalar orqali amalga oshadi va bir qancha fermentlar orqali katalizlanadi. O‘simliklarda nitratlarni qaytarilishi ularning yer ostki organlarida juda tezlik bilan sodir bo‘ladi. Xatto ularning qaytarilish jarayonining boshlanishi va yakunlanishi qariyb ildizda amalga oshadi. yer ostki qismlarda nitratlarning to‘planib qolishi kamdan-kam xolda sodir bo‘ladi, faqatgina o‘simlik juda ko‘p azotli o‘gitlar bilan ishlov berilgandagina ularda nitratlarni to‘planib qolishi va usimlikni zaxarlanishi kuzatilishi mumkin. Nitratlarning ammiakkacha qatarilishi uchun fosfor, magniy, molibden va boshqa elementlar zarur bo‘ladi. Nitratlarni qaytarilish jadalligi energiya xosil qilinadigan ikki asosiy jarayon - nafas olish va fotosintez bilan aloqadordir. Agar o‘simlik yetarlicha uglevodlar

bilan ta'minlangan bo‘lsa, nafas olish jarayonining di- va trikarbon kislotlar siklida xosil bo‘ladigan NADN 2 yoki NADF N 2 energiyasi xisobiga nitratlarning qaytarilishi ildizning o‘zidayoq amalga oshadi. 1. Nitratlar nitratreduktaza fermenti orqali nitritlargacha qaytariladi. Proton va elektronlarni donori sifatida NADF N 2 (yoki NAD N 2 ) xisoblanadi. Vodorodni tashuvchi sifatida flavin fermenti va uni faollashtirish uchun esa Mo zarur bo‘ladi. Sh0 3 + NADFN -----------------------------------► ShO 2 + N 2 0 2. Ikkinchi bosqichda nitritlar giponitritgacha qaytariladi. Bu reaksiya nitritreduktaza fermenti orqali katalizlanadi. Proton va elektronlarni donori sifatida qaytarilgan NAD N 2 (yoki NADF N 2 ) ishtirok etadi. Vodorodni tashuvchi sifatida yana flavin fermenti va uni faollashtirish uchun esa G‘ye, Md, Si elementlari zarur bo‘ladi. 2ShO 2 + 2NADN ---------------------------------► N 2 O 2 + 2N 2 O + 2NAD 3. Uchinchi bosqichda ikki atom vodorodni qo‘shilishi oqibatida gidroksilamin NN2ON) xosil bo‘ladi. Bu reaksiyani katalizlaydigan ferment giponitritreduktaza deb ataladi. Bu ferment flavoproteid bo‘lib, uni aktivlashtirish uchun Si, G‘ye, Mp elementlari zarur bo‘ladi. N 22 O 2 + 2NADN ------------------------------------ ► 2MN 2 ON + 2NAD 4. Oxirigi bosqichda gidroksilaminreduktaza fermenti ishtirokida gidroksilamindan ammiak xosil bo‘ladi. Bu reaksiyada xam Md, Mptutgan flavoproteidlar ishtirok etadi. NN 2 ON + NADN ----------------------------------- ► NN 3 + N 2 O+ NAD. 69 (MShash, №>gshap, 2009). Mo Nitritreduktaza *N 2 M 2 0 2 Si, G‘ye, Md giponitritreduktaza MN 2 ON ------------------------------------ MN 2 ON gidroksilaminreduktaza Bu reaksiyalar natijasida hosil bo‘lgan ammiak o‘simliklarda to‘planmay, aminokislotalar hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Tuproq tarkibidagi kation ShN 4 + boshqa manfiy zaryadlangan zarralarga tez adsorbsiyalanadi va shuning uchun ham harakatchanligi juda sust bo‘ladi. Ular

kam yuviladi va natijada tuproqda to‘planadi. Bu kationlarni o‘simliklar osonlik bilan o‘zlashtiradi. Chunki ular tezlik bilan organik moddalar tarkibiga o‘tishi mumkin. 70 Umuman ammoniy tuzlari holatida o‘zlashtirilgan yoki nitratlarning qaytarilishi natijasida hosil bo‘lgan ammiak ketokislotalar bilan reaksiyaga kirishib, aminokislotalar hosil qiladi: qismlarida xam aminokislotalar sintezi amalga oshishi mumkin. Oddiy sharoitda ammiakni azot saqlovchi organik birikmalarga aylanishining asosiy yo‘li aminokislotalar xosil bo‘lishi xisoblanadi. Aminokislotalar biosintezining asosiy yo‘li uning ketokislotalar bilan birikmalar xosil qilishidir. Ammiakning ketokislotalar bilan birikish reaksiyalari bevosita aminlanish deyilib, bu o‘simliklarda aminokislotalar xosil bo‘lishining asosiy yo‘li sanaladi. Bevosita aminlanish. Bevosita aminlanishda aminokislotalar sintezi 2. Aminokislotalar sintezining yo‘llari (bevosita aminlanish va qayta aminlanish) O‘simliklarning yer ostki qismlaridan tashqari, ularning yer ustki ikki fazada amalga oshadi: 1) Ammiak bevosita ketokislotalar bilan birikib iminokislotalarni xosil qiladi: Ammiakni o‘simlikda juda ko‘p to‘planishi uning to‘qimalarini zaxarlanishiga olib kelishi mumkin. Shunga ko‘ra o‘simlik organizmi ammiakni zararsizlantirishga xarakat qiladi Xujayra shirasi kislotali muxitga ega bo‘lgan ayrim o‘simliklarda zararli ammiak olma, otquloq va limon kislotalari orqali neytrallanadi. Ammo ko‘pchilik o‘simlik to‘qimalarida ammiak aminokislotalar - glutamin kislota va asparagin kislotalar orqali zararsizlantiriladi. Bunda ularning amidlari - glutamin va asparaginlar xosil qilinadi. Glutamin va asparaginlarning sintezi ATF energiyasi xisobiga amalga oshadi va reaksiyalarni tegishli fermentlar tizimi katalizlaydi. Shunday qilib, tuprokdagi ammoniy tuzlaridan yoki nitratlarning qaytarilishi natijasida olingan ammiakning ishtirokida faqat uchta aminokislota: asparat, alanin

va glutamat hosil bo‘ladi. O‘simliklardagi qolgan aminokislotalar shu uchta aminokislotadan qayta aminlanish natijasida hosil bo‘ladi. Qayta aminlanish reaksiyalari 1937 yilda A.ye. Braunshteyn va M.G. Kritsman tomonidan ochilgan edi. Ya'ni fermentlar ishtirokida aminogruppalarning bir molekuladan ikkinchi molekulaga o‘tkazilishi natijasida yangi aminokislotalar hosil bo‘ladi: SOON SOON SOON SOON - - - - SN2 SO SN2 SN2 1 1 1 - - - - SN2 + SN ------------------- -► SN2 + SNMN 2 1 1 1 - - O - SNMN 2 SOON _ O - SOON - - SOON SOON glyutamat otquloq sirka a-ketoglutarat aspartat aminokislota kislota kislota aminokislota Umuman, o‘simliklarda qayta aminlanish tirik to‘qimalarda aminokislotalar hosil bo‘lishining bosh usulidir. Qayta aminlanish. O‘simliklarni faqat ammoniy tuzlari solingan eritmada o‘stirilganda N.N4+ kationi ildizlardayoq o‘zlashtiriladi va amidlarga aylanadi. Hosil bo‘lgan amidlar ildiz shirasi tarkibida o‘simliklarning yer usti qismlariga tarqaladi. Ildiz tomonidan qabul qilingan ammoniy kationining tezlik bilan o‘zlashtirilishi ildiz tizimining ham faol xarakterga ega ekanligidan dalolat beradi. Umuman ildizlarda aminlanish va qayta aminlanish jarayonlari natijasida 25 dan ortiq azot birikmalarining hosil bo‘lishi aniqlangan. Qayta aminlanish reaksiyalari aminokislotalar sintezida muxim rol o‘ynaydi. Chunki o‘simliklar to‘qimalarida bevosita aminlanish yo‘li bilan faqatgina ayrim aminokislotalar - glutamin va asparagin kislotalari xosil bo‘lsa, qayta aminlanishda ana shu birlamchi aminokislotalardan boshqa yangi aminokislotalar xosil bo‘ladi.

Qayta aminlanishda aminokislotalar bilan ketokislotalar orasida ammiak ajralmasdan aminogruppalar ko‘chiriladi aminlanish reaksiyalarida markaziy o‘rinda glutamin va asparagin kislotalari turadi. Bugungi kunda olimlar tomonidan qayta aminlanishning 100 dan ortiq reaksiyalari aniqlangan. O‘simliklar organizmida qayta aminlanish yo‘li bilan 30 yaqin aminokislotalar sintez bo‘lishi mumkin. Qayta aminlanish reaksiyalarini ikki komponentli ferment bo‘lgan aminotransferaza orqali amalga oshadi. Aminotransferazaning kofaktori piridoksinning (vitamin V 6 ) fosforili unumi - piridoksalfosfat xisoblanadi. Moddalar almashinuvida qayta aminlanishning quyidagi reaksiyalari muxim ahamitga ega: 1) glutamin kislota + otquloq-sirka kislota a-ketoglutarat kislota + asparagin kislota 2) glutamin kislota + uzum kislota a-ketoglutarat kislota + alanin soon sn2 sn 2 + snmn 2 sn, SOON so * ------------- ---- ► SN 2 soon SN 2 + SO sn3 SN1ChN 2 SOON soon SOON Gputamat Piruvat a-ketoglutarat Alanin kislota kislota kislota Tabiatda amaliy jixatdan 3 ta aminokislota - glutamat kislota, asparagin kislota va alaninlar birlamchi aminokislotalar, qolganlari esa ikkilamchi aminokislotalar deyiladi. O‘simliklar olamida barcha aminokislotalar sintezlansa, xayvonlar organizmida ayrimlari sintezlanmaydi. Shuning uchun ular ikki guruxga: almashinadigan va almashinmaydigan aminokislotalarga bo‘linadi. 1. Almashinadigan aminokislotalar: 2. G litsin 3. Alanin 4. Serin

5. Aspartat kislota 6. Asparagin kislota 7. G lyutamat kislota 8. Sistein 9. Sistin 10. Prolin 11. Tirozin 12. G istidin 13. Arginin 14. Almashinmaydigan aminokislotalar: 15. Treonin 16. Metionin 17. Valin 18. Izoleytsin 19. Fenilalanin 20. Triptofan 21. Lizin 22. Leytsin Demak, ammoniy kationi glikoliz va Krebs siklida hosil bo‘lgan organik kislotalar bilan ildizlardayoq reaksiyaga kirishadi va aminokislotalar yoki amidlar holida yer usti qismlariga tarqaladi. O‘simliklar nitratlar bilan oziqlanganda esa qabul qilingan anion O 3 - ) barglarda o‘zlashtiriladi. Bu jarayonda akseptorlik vazifasini fotosintez va yorug‘likda nafas olishning birlamchi mahsulotlari bajaradi.Umuman yashil o‘simliklarda azot ishtirokida hosil bo‘lgan oqsillarning miqdori 80-95%, nuklein kislotalar - 10%, aminokislotalar va amidlar 5% ni tashkil etadi. Oqsillarning ko‘pi fermentlardan iborat bo‘lib, o‘simliklardagi metabolitik jarayon reaksiyalarining xarakterini belgilaydi. Oqsillar zapas holda ham to‘planadi. Bulardan tashqari azot fosfolipidlar, koenzimlar, xlorofillar, fitogormonlar va boshqa birikmalarning ham tarkibiga kiradi.Shuning uchun azot boshqa mineral

elementlarga nisbatan bir necha baravar ko‘proq o‘zlashtiriladi. Agar tuproqda azot yetmasa o‘sish sekinlashadi, barglar maydalashib, sargaya boshlaydi, ildiz tizimi jarohatlanadi, gullar va yosh meva tugunlari to‘kila boshlaydi. Azot juda kam bo‘lsa, o‘simliklar qurib qoladi. 73 3. Aminokislotlarning dezaminlanish va dekarboksillanish reaksiyalari O‘simliklarda aminlanish va qayta aminlanishi yo‘li bilan xosil bo‘lgan aminokislotalar xujayra va to‘qimalarda doimiy almashinib turadi. Ular asosan, oqsillar sintezi uchun sarflanadi. Ammo aminokislotalar yana dekarboksillanish yo‘li bilan boshqa azotli moddalarni, dezaminlanish yo‘li bilan esa to‘liq parchalanib energiya xosil qilishi mumkin. Aminokislotalarning dezaminlanishi. Aminokislotalarning dezaminlanishi ularni ammiak va tegishli kislotalarga parchalanishi xisoblanadi. Dezaminlanish azotli moddalarni azotsiz moddalarga aylanishining asosiy yo‘li xisoblanib, xosil bo‘lgan moddalar xujayra metabolizmida keyinchalik ishtirok etishi mumkin. 74 Aminokislotalarning dezaminlanishi 3 asosiy yo‘l bilan amalga oshiriladi. ___________ • Qaytarilgan dezaminlanish - tegishli kislota va ammiakni xosil bo‘lishi: Aminokislotalarni dekarboksillanishi. Aminokislotalar dekarboksillanganda SO 2 ajralib chiqadi va aminlar xosil bo‘ladi. Bunday reaksiyalarni dekarboksillaza fermenti katalizlaydi. Mustahkamlash uchun savollar: 1. O‘simliklarning azot o‘zlashtirishi qanday amalga oshiriladi? 2. O‘simliklarning azot o‘zlashtirishining ahamiyati? 3. Ammiakli azotni xosil bo‘lish yo‘li? 4. Aminokislotalar sintezining yo‘llari? 5. Aminokislotlarning dezaminlanish va dekarboksillanish reaksiyalari? 6. Azotofiksator haqida aytib bering? 7. Simbioz nima? 8. Ammonifikatsiyani tushuntirib bering? 9. Nitrifikatsiya jarayonini tushuntirib bering?

10. Piridoksin nima?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

Похожие

Tirik organizmlar hayotining asosi - oqsillar va aminokislotalar

Fotosintezda uglerod o‘zlashtirilishi yo‘llari. fotosintezning fiziologik va ekologik aspektlari

O‘simliklarni tuproqdan oziqlanishi

O‘simliklarda uglevodlar sintezi. O‘simliklarda energiya tizimining shakllanishi. Uglevodlar parchalanishi

Oqsillar biosintezi va parchalanishi