Fotosintezda uglerod o‘zlashtirilishi yo‘llari. fotosintezning fiziologik va ekologik aspektlari - Биотехнология - Рефераты

Fotosintezda uglerod o‘zlashtirilishi yo‘llari. fotosintezning fiziologik va ekologik aspektlari

Загружено в:

24.08.2022

Скачано:

0

Размер:

22.90234375 KB

Fotosintezda uglerod o‘zlashtirilishi yo‘llari. fotosintezning fiziologik va ekologik aspektlari Reja: 1. Fotosintezda karbonat angidridning o‘zlashtirilishi. 2. Fotosintezning S 3 , S 4 va SAM yo‘llari. 3. Fotosintez ekologiyasi. 4. Fotosintezga ta'sir etuvchi omillar. 5. Fotosintezning kunlik va mavsumiy jadalligi. 6. Fotosintez va hosildorlik.

1. Fotosintezda karbonat angidridning o‘zlashtirilishi. Fotosintezning ikkinchi bosqichi- qorong‘ulik bosqichi deyiladi. Chunki bu bosqichda boradigan reaksiyalar yorug‘lik talab qilmaydi va SO2 ning o‘zlashtirilishi bilan harakterlanadi. Yorug‘lik bosqichining asosiy maxsuloti bo‘lgan ATF va NADF N 2 lar karbonat angidridning o‘zlashtirilib uglevodlar hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Karbonat angidridning o‘zlashtirilishi ham oddiy jarayon emas. U juda ko‘p bioximik reaksiyalarni o‘z ichiga oladi. Bu reaksiyalarning harakterlari to‘grisida batafsil ma'lumotlar bioximiyaning yangi usullarini qo‘llash natijasidagina olinadi. Xozirgi paytda SO 2 ni o‘zlashtirishning bir necha yo‘li aniqlangan: 1) S 3 -yo‘li (Kalvin sikli); S4-yo‘li (Xetch va Slek sikli); SAM-yo‘li. 2. Fotosintezning S 3 , S 4 va SAM yo‘llari. Fotosintez jarayonida SO 2 ning o‘zlashtirish yo‘lini 1946-1956 yillarda Koliforniya dorilfununida, amerikalik bioximik M.Kalvin va uning xodimlari aniqladilar. Shuning uchun ham u Kalvin sikli deb ataladi. Keyingi yillardagi izlanishlarning natijalari ko‘rsatishicha, bu sikl hamma o‘simliklarda sodir bo‘ladi. Birinchi asosiy vazifa SO 2 o‘zlashtirilishi oqibatida vujudga keladigan dastlabki organik moddani aniqlash edi. Aytish lozimki, mazkur jarayonda hosil bo‘ladigan uglevodlarni aniqlash juda qiyin, chunki miqdor jixatidan kam bo‘lgan turli-tuman oralik moddalar hosil bo‘ladi. Bu vazifani xal qilish uchun M. Kalvin uglevodning radioaktiv atomlaridan (nishonlangan 14 S) foydalaniladi. Radiaktiv 14 S ning yemirilish davri 5220 yulga teng bo‘lib, tajriba o‘tkazish uchun juda qulay hisoblanadi. Bir hujayrali suv uti xlorella nishonlangan 14 SO 2 bo‘lgan sharoitda har xil muddatlarda saqlanadi va fiksatsiyalanadi. Fiksatsiyalangan suv o‘tlarida hosil bo‘lgan organik moddalar xromotografiya usuli bilan bir-biridan ajratiladi va radioavtografiya usulini qo‘llash bilan har bir organik modda tarkibidagi 14 S miqdori aniqlandi. Natijada 5 sekundda 14 S ning 87 fosfoglitserat kislotasida qolganlari esa boshqa moddalar tarkibida topildi. Bir minutdan keyin esa nishonlangan 14 S bir qancha organik va

aminokislotalar tarkibida qayd etildi. Shunday kilib, karbonat angidridning o‘zlashtirilishi natijasida hosil bo‘ladigan dastlabki modda fosfoglitserat kislota ekanligi ma'lum bo‘ldi. 11 M.Kalvin nishonlangan R 32 va S 14 dan foydalanish natijasida fosfoglitserat kislotasining hosil bo‘lishi yo‘lini ham aniqlandi. Uning nazariyasi bo‘yicha SO2 ning dastlabki o‘zlashtirilishi uchun akseptorlik vazifasini ribuloza 1,5-difosfat bajaradi: ribuloza 1,5-difosfatenol shakli karbonat angidridni biriktirish natijasida olti uglerodli beqaror oraliq modda hosil bo‘ladi va u darxol suv yordamida parchalanadi va 3- fosfoglitserat kislotasi hosil bo‘ladi: Bu reaksiya ribulozadifosfatkarboksiloza fermentining ishtirokida sodir bo‘ladi. Dastlabki organik modda - 3-fosfoglitserat kislotasidan iborat bo‘lganligi uchun bu yo‘lga fotosintezning S 3 yo‘li deyiladi. Xloroplastlarda hosil bo‘lgan 3- fosfoglitserat kislotasidan xloroplastlarda yoki hujayra sitoplazmasida boshka uglevodlar: oddiy, murakkab shakarlar va kraxmal sintezlanadi. Bu jarayonda (ya'ni Kalvin siklida) yorug‘lik boskichida hosil bo‘lgan 12 NADF*N2 va 18 ATF sarflanadi. M.Kalvin sikli bo‘yicha fotosintez jarayoni sodir bo‘ladigan hamma o‘simliklarni S3-o‘simliklar deyiladi. Fotosintezning S4-yuli. Dastlabki Kozon dorilfununing olimlari Yu.S.Karpov (1960) M.A.Tarchevskiy (1963) ayrim o‘simliklarda birlamchi organik moddalar uch uglerodli bo‘lmay balki to‘rt uglerodli ekanligini aniqladilar. Avstraliyalik olimlar M.Yu.Xetch va K.R.Slek (1966-1069) tajribalar asosida tasdiqladilar. Shuning uchun ham fotosintezning bu yo‘li Xetch va Slek sikli deyiladi. Fotosintezning S4 yo‘li asosan bir pallali o‘simliklarda (makkajuxori, ok juxori, shakarkamish, tarik va boshkalar) sodir bo‘ladi. Bu o‘simliklarda fotosintezning dastlabki maxsuloti sifatida oksaloatsetat va malat hosil bo‘ladi. Chunki nishonlangan S 14 dastlab bu kislotalarning turtinchi uglerodida to‘planadi va faqat keyinchalik fosfoglitserin kislotasining birinchi uglerodida paydo bo‘ladi. M.Xetch, K.Slek va boshka olimlarning ko‘rsatishicha bu siklda SO 2 ning akseptorlik vazifasini fosfoenolpiruvat kislotasi bajaradi: ko‘pchilik bir pallali va

ayrim ikki pallali o‘simliklar bargidagi nay va tola boylamlari atrofida bir kator xloroplastlarga ega hujayralar bo‘lib (ular obkladka hujayralari deb yuritiladi), ularda fotosintez S3- yo‘li bilan (Kalvin sikli) sodir bo‘ladi. Bargning mezofill qatlamini hosil qilgan hujayralarda esa fotosintez S4- yo‘li (Xetch va Slek sikli) sodir bo‘ladi. Bu o‘simliklarning obkladka hujayralarida joylashgan xloroplastlar yirikrok bo‘ladi va ular lamelyar to‘zilishga ega bo‘lib, granalari bo‘lmaydi. Mezofill hujayralardagi xloroplastlar asosan granulyar to‘zilish harakteriga ega. Makkajuxori bargidagi umumiy xloroplastning 80% mezofill hujayralarga va kolgan 20% obkladka hujayralari xloroplastlariga to‘gri keladi. Mezofill hujayralaridagi xloroplastlarda Xetch va Slek sikli bilan hosil bo‘lgan dastlabki uglevodlar (oksaloatsetat va malat kislotalari) o‘tkazuvchi naylarga va obkladka hujayralariga o‘tkaziladi. Obkladka hujayrasidagi xloroplastlarga o‘tgan to‘rt uglerodli birikmalar yana Kalvin siklida ishtirok etadi va kraxmalga o‘zgaradi. Shuning uchun ham bu xloroplastlarda kraxmalning miqdori ko‘prok bo‘ladi. Obkladka hujayralaridagi xloroplastlarda malatning parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan piruvat kislotasi yana mezofill xloroplastlariga o‘tkaziladi va fosfoenol piruvatga aylanib yana SO 2 ning akseptori vazifasini bajaradi. Bunday tizim orqali fotosintez sodir bo‘ladigan o‘simliklarga S4 o‘simliklar deyiladi. Bunday o‘simliklarda ogizchalar yopik bo‘lsa ham fotosintez jarayoni davom etadi. Chunki obkladka hujayralaridagi xloroplastlar avval hosil bo‘lgan malat (asparat) dan foydalanadi. Bundan tashkari fotodo‘xanie (yoruglik ta'sirida nafas olish) jarayonida ajralib chiqqan SO2 dan ham foydalanadi. Shuning uchun ham S 4 o‘simliklari qurgokchilikka, sho‘rlikka nisbatan chidamli bo‘ladi. Bunday o‘simliklar oddatda yoruglikni sezuvchi bo‘ladilar va sutka davomida qancha uzaytirilgan kun bilan ta'sir ettirilsa, shuncha organik moddalar ham ko‘p hosil bo‘ladi. Fotosintezning SAM—yuli.

Ontogenezning ko‘pchilik davri juda qurgokchilik sharoitida o‘tadigan o‘simliklarga fotosintez S4-yo‘li bilan borib, ular asosan kechasi (ogizchalar ochik vaktda) malatlarni to‘playdi. Chunki kunduz kunlari ogizchalari to‘la yopik bo‘ladi. Ogizchalarning yopik bo‘lishi ularni tanasidagi suvning transpiratsiya uchun sarflanishidan saqlaydi. Kechasi ogizchalar ochiq bo‘lganda qabul qilingan SO 2 va nafas olish jarayonida ham ajralib chiqqan SO 2 lar fermentlar yordamida oksaloatsetat (OSK) hosil bo‘ladi. Oksaloatsetat kislotasi esa NADF yordamida malatga aylanadi va hujayra vakuolalarida to‘planadi. Kundo‘zi xavo juda issiq bo‘lganida malat sitoplazmaga o‘tadi va u yerda malatdegidrogenaza fermenti yordamida SO2 va piruvatga parchalanadi.Hosil bo‘lgan SO2 xloroplastlarga o‘tadi va Kalvin sikli bo‘yicha shakarlarni hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Hosil bo‘lgan piruvat (FGK) kislotasi ham kraxmal hosil bo‘lishi uchun sarflanadi. Fotosintezning bu yo‘li asosan kuchli qurgokchilikka chidamli bo‘lgan (SgaztShseae) oilasi (kaktuslar, aloe, agava va b.) vakillarida sodir bo‘ladi. Bu inglizcha SgaztShsvaeovMteShShyut tushunchasidan kelib chikib - SAM-yo‘li deyiladi. 3. Fotosintez ekologiyasi. Fotosintez ekologiyasi deganda, fotosintez maxsuldorligi tashqi sharoit omillarining ta'siriga bog‘liq ekanligi tushuniladi. Bu omillarning ta'siri va o‘simliklarning bu ta'surotlarga moslashuv o‘simlikshunoslikda katta ahamiyatga ega. Chunki fotosintez jadalligi va maxsuldorligi shu munosabatga bog‘liq. Fotosintez jadalligi deb bir metr kvadrat yoki bir detsimetr kvadrat barg yuzasi hisobiga bir soat davomida o‘zlashtirilgan SO2 yoki hosil bo‘lgan organik modda miqdoriga aytiladi. Fotosintezning sof maxsuldorligi deb bir sutka davomida o‘simlik quruq massasining barglari yuzasi hisobiga ortish nisbatiga aytiladi. Ko‘pchilik o‘simliklar uchun bu 5-12 g/m ga teng. Fotosintez eng muxim fiziologik jarayonlaridan biri bo‘lib, u o‘simliklar tomonidan boshkariladi va o‘simliklarning boshqa funksiyalariga ham ta'sir etadi.

Shuning uchun bu jarayonga tashqi va ichki omillarning ta'sirini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Yorug‘lik. Yorug‘lik fotosintezning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, uning jadalligi va spektral tarkibi katta ahamiyatga ega.Yorug‘lik spektiridagi foal (400- 700nm) nurlarning 80-85%ni barglar yutadi. Lekin shundan faqat bir yarim ikki foiz fotosintez uchun sarflanadi. Ya'ni kimyoviy energiyaga aylanib organik moddalar ta'rkibida (mikroergik bog‘larda) to‘planadi. Qolgan energiyaning 45% transpiratsiya uchun va 35% issiqlik energiyasiga aylanadi. 1880 yilda A.S. Faminsinning ko‘rsatishicha fotosintez eng past yorug‘likda, xatto kerosin lampasining yorug‘ligada ham bo‘lishi mumkin. Ayrim olimlarning ko‘rsatishicha fotosintez kechki nomozshom va ba'zi regionaldagi yorug‘ kechalarida (ok tun) kuchsiz bo‘lsa ham davom etadi. Ko‘pchilik o‘simliklarda fotosintez tezligi yoruglikning jadalligiga bog‘liq. U to‘la quyosh yorugligining 1/3 gacha oshib boradi. Yorugliksevar o‘simliklarda esa to‘la quyosh yorugligining 1g2 gacha oshib boradi. Yoruglik kuchining bundan oshib borishi fotosintezga kamrok ta'sir etadi. Fotosintezning yoruglikka to‘yingan xolati o‘simlik turlariga bog‘liq Bu darajada yoruglik sevar o‘simliklarda ancha yuqori, soyaga chidamlilarda esa past bo‘ladi. Masalan: ayrim soyaga chidamli o‘simliklarda (marshansiya moxida) fotosintezning yoruglikka to‘yingan xolati yoruglik 1000 lk bo‘lganda yuz beradi. Yorugliksevar o‘simliklarda esa - 10000- 40000 lk da yuz beradi. Ko‘pchilik kishlok xujalik o‘simliklari yorugliksevar o‘simliklar gruppasiga kiradi. Yoruglikning maksimal darajadan yuqori bo‘lishi xlorofilning va xloroplastning bo‘zilishiga sababchi bo‘lishi mumkin, natijada o‘simliklarning maxsuldorligi kamayadi. Eng yuqori yoruglikda fotosintez jadalligi o‘simliklarning nafas olish tezligidan sezilarli darajada baland bo‘ladi, ya'ni fotosintez uchun yutilgan SO 2 ning miqdori, nafas olish jarayonida ajralib chiqqan SO 2 ning miqdoridan ko‘p bo‘ladi. Yoruglikning pasayib borishi natijasida esa SO2 lar o‘rtasidagi farq ham

kamayib boradi. Fotosintez jarayonida yutilgan SO2 ning miqdori bilan nafas olishdan ajralib chiqqan SO 2 ning miqdori bir-biriga teng bo‘lgan yoruglik darajasi - yoruglikning kompensatsion nuktasi deyiladi. Yoruglikning kompesatsion nuktasi soyaga chidamli o‘simliklarda quyosh yorugligining 1%da yorugliksevar o‘simliklarda 3-5% da sodir bo‘ladi. 14 Yorug‘likning fotosintezdagi effektivligiga boshka omillar ham ta'sir etadi. Masalan: xavodagi SO2 ning miqdori kam va harorat past bo‘lganda yorug‘lik jadalligining oshib borishi juda kam ta'sir etadi. Xavo tarkibidagi SO 2 ning miqdori bilan yorug‘likning birgalikda oshib borishi fotosintez tezligini ham oshiradi. Fotosintezda yorug‘lik nurlarining spektral tarkibi ham muxim rol o‘ynaydi. Spektrning qizil nurlari ta'sirida fotosintez jadalligi eng yuqori darajada kechadi. Chunki bu nurlarning 1 kvantining energiyasi 42kkal molga teng bo‘lib, xlorofill molekulasining qo‘zgalgan xolatga o‘tkazadi va energiyasi fotokimyoviy reaksiyalar uchun to‘la foydalaniladi. Spektrning ko‘k qismida nurlarning bir kvantida 70kkal/mol energiya bo‘lib, uni qabul qilgan xlorofill molekulasi qo‘zg‘algan xolatning yuqori darajasiga o‘tadi va to fotokimyoviy reaksiyalarda foydalanilgancha bir qismi issiqlik energiyasiga aylanib atrofga tarqaladi. Shuning uchun ham bu nurlarning unumligi kamrok bo‘ladi. Lekin fotosintez uchun eng qulay bo‘lgan qizil nurlarga to‘yingan qizil nurlar hisobida 20% ko‘k nurlar qo‘shilsa fotosintezning tezligi oshadi. 4. Fotosintezga ta'sir etuvchi omillar. Karbonat angidridning miqdori. Fotosintez uchun eng zarur bo‘lgan birikmalardan biri SO 2 hisoblanadi. Uning miqdori xavo tarkibida 0,03%ni tashkil etadi. 1gektar yer ustidagi 100 m xavo qatlamida 550 kg SO 2 bo‘ladi shundan 1 sutka maboynida o‘simliklar 120 kg SO 2 ni yutadi lekin atmoferadagi SO 2 ning miqdori, tabiatda mavjud bo‘lgan kabonat angidridning doimiy miqdorini saqlab qrladi. Xatto atmosfera tarkibida SO 2 ning asta sekin ko‘payish jarayonlari sezilmoqda.

Xavo tarkibidagi SO 2 ning miqdori 0,03% dan to 0,3% gacha ko‘paytirish fotosintez jadalligini ham oshiradi. O‘simliklarning qo‘shimcha SO 2 bilan oziqlantirish, ayniqsa issiq xonalarda o‘stiriladigan qishloq xo‘jalik ekinlari uchun foydalidir. Bu usul bilan ularning hosildorligini oshirish mumkin. Ammo qo‘shimcha SO 2 bilan oziklantirish faqat S 3 o‘simliklarning hosildorligini oshirishga kuchli ta'sir etadi. S 4 - o‘simliklariga esa ta'sir etmaydi. Chunki S4 o‘simliklari o‘rtasida SO2 to‘plash va undan foydalanish xususiyatiga ega. Issiq xonalarda xavo tarkibidagi SO 2 ning miqdorini 0,2-0,3% ga yetkazish ayniksa sabzavot o‘simliklariga yaxshi ta'sir etib, ularning hosildorligini 20-50% va xatto 100% gacha ko‘paytirishi mumkinligi aniqlangan. 15 Harorat. Harorat o‘smliklarning hamma tiriklik jarayonlariga ta'sir etadi. Fotosintez jarayoni uchun asosan 3 ta harorat nuqtasi mavjuddir: minimal - bu darajada fotosintez boshlanadi; optimal - fotosintez jarani eng qulay harorat darajasi; maksimal - bu eng yuqori harorat darajasi bo‘lib, undan ozgina oshsa fotosintez to‘xtab qoladi. Harorat nuqtalarining darajasi o‘simlik turlariga bog‘liq bo‘ladi. Minimal harorat shimoliy kenglikda o‘sadigan o‘simliklar uchun - 15 0 S, tuproq o‘simliklari uchun esa 4-8 0 S atrofida bo‘ladi. ko‘pchilik o‘simliklar uchun harorat 25-35°S bo‘lganda eng jadal fotosintez sodir bo‘ladi. Haroratning undan oshib borishi fotosintezni ham sekinlashtiradi va 40°S ga yetganda to‘xtab qoladi. Harorat 45 0 S ga yetganda esa ayrim o‘simliklar o‘la boshlaydi. Ayrim cho‘l va adirlarda yashaydigan o‘simliklarda 58 0 S da ham fotosintez to‘xtab qolmaydi. Suv. Fotosintez jarayonida suvjuda katta omildir. Chunki suv asosiy oksidativ subsrtat xavoga ajralib chiqadigan molekulyar kislorod va SO 2 ni o‘zlashtirish uchun vodorod manbasi bo‘lib, hisoblanadi. Bundan tashqari barglarning normal suv bilan ta'minlanishi, og‘izchalarning ochilish darajasini va SO 2 ning yutilishini,

barcha fiziologik jarayonlarning jadalligini, fermentativ reaksiyalarning yo‘nalishini ta'minlaydi. Barg to‘qimalarida suvning juda ko‘p yoki kamligi (ayniksa qurg‘oqchilik sharoitida) og‘izchalarning yopilishiga, natijada fotosintez jadalligiga ham ta'sir etadi. Suv tankisligi yoki kamchiligining uzok muddatga davvom etishi elektronlarning siklik va sikliksiz transporti, yorug‘likda fosforlanish, ATF larning hosil bo‘lish jarayonlariga salbiy ta'sir etadi. Ildiz orqali oziklanishi. O‘simliklarning ildiz orqali tuprokdan ko‘p elementlar (K,R,K, Sa, 8, Md, G‘ye, Mp, Si, 2p, A1 va boshkalar) o‘zlashtiriladi. Bu elementlar xloroplastlar, pigmentlar, fermentlar, oqsillar, yog‘lar, uglevodlar va boshqalarning tarkibiga kiradi. Shuning uchun ham o‘simliklarning xavodan va tuproqdan oziklanishi uzviy ravishda bir-biri bilan bog‘liq. Xloroplastlarning strukturaviy tizilshi faqat normal ildiz orqali oziqlanish sharoitida rivojlanadi. Azot va fosfor yetishmagan sharoitda xloroplastlarning strukturaviy tuzilishi yemirala boshlaydi. Pigmentlarning sintez jarayoni sekinlashadi va xatto to‘xtab qoladi. Azot va magniy xlorofilning tarkibiga kiradi. Demak ular yetmasa xlorofill hosil bo‘lmaydi va fotosintezga ta'sir etadi. Temir ham sitoxromlar, ferredoksin, xlorofillaza va boshqa fermentlarning tarkibiga kiradi. Mis plastotsianin fermentining tarkibiga kiradi. Bu fermentlarning aktivligi fotosintez jadalligini harakterlaydi. Ozuka tarkibida fosforning yetishmasligi natijastida fotosintezning yorug‘likda va korong‘ilikda bo‘ladigan reaksiyalari buzilishi mumkin. Umuman fotosintez jadalligini pasaytiradi. O‘simliklarning mineral elementlar bilan ta'minlash darajasi fotosintezning maxsuldorligini belgilaydi. Ularni darajada mineral elementlar bilan ta'minlash yorug‘lik energiyasini yutish va o‘zlashtirishini, SO2 miqdoridan samarali foydalanishni oshiradi. Bu esa qishloq xo‘jalik ekinzorlarida hosildorlikni keskin oshirishni ta'minlaydi. Kislorod.

Barcha o‘simliklarda fotosintez jarayoni aerob sharoitda sodir bo‘ladi va evolyusiya jarayonida o‘simliklar shunga moslgan. Shuning uchun ham anaerob sharoit va xavo tarkibida kislorodning miqdori 21%dan ko‘p bo‘lishi fotosintezga salbiy ta'sir etadi. Yorug‘likda nafas olish jarayoni kuchli bo‘lgan o‘simliklarda (S3- o‘simliklar) kislorod miqdorining 21% dan 3% gacha kamayishi fotosintezning jadallashtirganligi, yorug‘likda nafas olish jarayoni kuchsiz bo‘lgan o‘simliklarda (S4- o‘simliklarda) fotosintez o‘zgarmaganligi aniqlangan. Atmosferada kislorod konsentratsiyasining 25-30%dan ortishi fotosintezni pasaytiradi va yorug‘likda nafas olish jarayonining tezlanishiga sabab bo‘ladi. 4. Fotosintezning kunlik va mavsumiy jadalligi. Ayniksa yorug‘lik, harorat va suv miqdori kuchli ta'sir etib, ularning kun davomida o‘zgarishi natijasida fotosintezning kunlik jadalligi harakterlanadi. Ertalab quyoshning chiqa boshlashidan fotosintez ham boshlanadi. Kunning o‘rta qismigacha fotosintez jadaliligi ortib boradi. Chunki yorug‘likning va haroratning ortib borishi bunga sabab bo‘ladi. Eng yuqori fotosintez kunning o‘rta qismida (soat 12-14larda) sodir bo‘ladi. Kechga tomon yana fotosintez jadlalligi pasayib boradi, bu ham yorug‘likning va haroratning o‘zgarishi asosida sodir bo‘ladi. Fotosintezning bu tipiga bir maksimumli (yoki bir chukkili) deyiladi. Bir chukkili fotosintez ko‘p o‘simliklarda va ayniqsa o‘rta iklim sharoitlarida sodir bo‘ladi. Fotosintezning ikkinchi tipiga ikki cho‘qqili (maksimumli) deyiladi. Fotosintezning bu tipi juda issiq sharoitda yashaydigan o‘simliklarda sodir bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston sharoitida, yoz kunlarida kuzatish mumkin. Ertalab yorug‘likning boshlanishi bilan fotosintez jarayoni ham boshlanib, soat 10-11 larda eng yuqori jadallikka erishadi. Chunki bu soatlarda o‘simliklar eng qulay yorug‘lik, harorat va suv bilan ta'minlangan bo‘lib, og‘izchalar ochiq va SO2 ning yutilishi ham jadallashgan bo‘ladi. Kunning o‘rta qismlari (soat 13-14 larda) fotosintez sekinlashgan yoki to‘xtagan bo‘lishi mumkin. Chunki kunning o‘rta qismiga yaqinlashganda harorat maksimalga yaqinlashgan yoki undan oshgan

bo‘lishi mumkin. Undan tashqari suvning kam bo‘lishi sababli og‘izchalarning yopilishi va SO 2 ning yutilishi kamayadi. Bunday kunning o‘rta qismida fotosintezning sekinlashishi yoki to‘xtab qolishiga - fotosintez depresiyasi deyiladi. Kunning ikkinchi yarmida fotosintez yana jadallashib yuqori nuqtaga ko‘tarila boshlaydi va kechga tomon yana pasaya boradi. Fotosintezning bu tipiga - kki cho‘qqili deyiladi. O‘simliklarning ontogenezida ham fotosintez jadalligi o‘zgaradi. Ko‘pchilik o‘simliklarda fotosintez jadalligi o‘sishning boshlanishidan to shonalash-gullash fazasigacha ortib boradi va maksimal darajaga erishadi. Keyinchalik esa asta sekin pasaya boradi. Bu asosan o‘simliklarning modda almashinuvi jarayonining faolligi natijasidir. Vegetatsiya davri kiska bo‘lgan, efemer o‘simliklarning fotosintez jadalligining maksimal darajasi mart oyining oxiri aprel oyining boshlariga ya'niy meva tugishning boshlanish davriga to‘g‘ri keladi. Butasimon va daraxtchil ko‘p yillik o‘simliklarning boshlanishidan oldin sodir bo‘ladi. Kuzga tomon fotosintezning jadalligi pasayadi. 6. Fotosintez va hosildorlik. Fotosintez jarayonida o‘simliklarda organik modda hosil bo‘ladi va to‘plana boradi. Bu organik moddaning umumiy miqdori fotosintez va nafas olish jarayonlarining jadalligiga bog‘lik ya'ni fotosintez jarayonida hosil bo‘layotgan organik moddaning nafas olish jarayoni uchun sarflanayotgan organik modda nisbatiga bog‘liq bo‘ladi. A= G‘-0 Bu yerda A - organik modda miqdori, G‘ - fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan organik modda miqdori, 0 - nafas olish jarayoniga sarflangan organik modda miqdori . Sutka davomida to‘planadigan organik moddaning miqdori vegetatsiya davomida o‘zgarib turadi va u juda oz miqdordan boshlab to 15- 18 g/m gacha bo‘lishi mumkin. Fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan va to‘plangan organik modda ikki gruppaga bo‘linadi: 1) biologik (U biol ), 2) xo‘jalik (Uxu j ).

O‘simlik tanasida vegetatsiya davrida sintez bo‘lgan kuruk moddaning umumiy miqdori biologik hosil deyiladi. Biologik hosilning xo‘jalik maksadlariga ishlatiladigan qismi (donlari, uruglari, ildizmevalari va boshkalari ) xo‘jalik hosili deyiladi. Umuman quyidagi sharoitlar yaratilganda eng yuqori hosildorlik darajasiga erishish mumkin: 1) ekinzorlarda barg satxini ko‘paytirish. 2) fotosintetik organning faol ishlash davrini uzaytirish. 3) fotosintezning jadalligini va maxsuldorligini oshirish. 4) fotosintez jarayonida sintezlangan organik moddalarning harakatini va o‘simlik azolarida qayta taqsimlanishini tezlatish va xakazo. Buning uchun esa hamma agrotexnik tadbir va choralar (o‘g‘itlash, sug‘orish yerga ishlov berish, zararkunandalarga qarshi kurashish va xakazo) o‘z vaqtida sifatli o‘tkazilishi zarur. Mustahkamlash uchun savollar: 1. Fotosintezda karbonat angidridning o‘zlashtirilishi aytib bering? 2. Fotosintezning S3 , S4 va SAM yo‘llarini tushuntirib bering? 3. Fotosintez ekologiyasi nima? 4. Fotosintezga ta'sir etuvchi omillar? 5. Fotosintezga ta'sir etuvchi suv omilini tushuntirib bering? 6. Fotosintezning kunlik va mavsumiy jadalligi? 7. Fotosintez va hosildorlikni tushuntirib bering? 8. Fotosintezda yorug‘likning ahamiyati nimada? 9. O‘simlikning ildiz orqali oziqlanishini tushuntirib bering? 10. Fotosintez depressiyasi nima?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

Похожие

Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi

O‘simliklarni tuproqdan oziqlanishi

Fotosintez va pigmentlar. Fotosintezning yorug‘lik reaksiyalari

O‘simliklardagi nafas olish mexanizmlari. Qishloq ho‘jaligi ekinlarida nafas olishni boshkarilishi va ikkilamchi moddalar xosil bo‘lishi

Fotosintez