Muhitning biotik omillari - Биология - Рефераты

Muhitning biotik omillari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

17.3828125 KB

Muhitning biotik omillari Reja: Organizmlarning o‘zaro munosabatlari.  Organizmlarning o‘zaro raqobati (konkurensiya).  Hamsoyalik.  Hamtovoqlik, kommensalizm

Biotik omillarga sayyoramizdagi mavjud, bir-biriga ta’sir ko‘rsatuvchi va o‘zaro munosabatlarda bo‘lgan hamma tirik organizmlar — mikroorganizmlar, o‘simliklar, zamburug‘lar, hay- vonlar va shu jumladan, odamlar ham kiradi. Organizmlarning o‘zaro munosabatlari. Bu o‘zaro muno sabatlarni asosan 3 ta turga ajratish mumkin. 1. Neytralizm — birga yashaydigan organizmlar bir-biriga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. 2. Antibioz — birga yashaydigan ikki organizmlarning bittasi yoki ikkalasi ham salbiy ta’sir ostida bo‘lishadi. 3. Simbioz — bunda ikki organizmning har ikkalasi yoki bittasi birga yashashdan o‘ziga foyda oladi. Antibioz va simbioz bog‘lanishlarning tabiiy tanlanishda ahamiyati juda katta bo‘lgani uchun ular bilan quyida batafsil ta nishamiz: Antibioz — antagonizm, salbiy bog‘lanish bo‘lib, ularni quyidagi shakllarga ajratish mumkin: 1. O‘zaro raqobat. 2. Parazitizm.3. Yirtqichlik. Organizmlarning o‘zaro raqobati (konkurensiya). O‘simliklar hayvonlardan farqli ravishda energiyani birdan bir asosiy man ba — fotosintez orqali oladi. Shuning uchun ham o‘simliklarda raqobat birinchi navbatda «yorug‘lik uchun ku rash» sifatida namoyon bo‘ladi. Soyada o‘sadigan o‘simliklarda yorug‘lik kam bo‘lganida ham fotosintezlash mexanizmlari paydo bo‘lgan. O‘simliklarda ovqat resurslari uchun ham kuchli raqobat mavjuddir. Agar ovqat yetishmasa birga o‘sayotgan o‘simlik va hayvonlar bir-biriga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Raqobatning bu shakli rus olimi G. F. Gauze tomonidan yaxshi o‘rganilgan. U infuzoriyalarning ikki turini bir xil sharoit va bir xil muhitda o‘stirib, biroz vaqtdan keyin ulardan faqat birining qolishini aniqladi. Bunda ikki turga mansub infuzoriyalar bir-biriga hech qanday zararli ta’sir ko‘rsatmaydi, faqat ularning ko‘payish jadalligi har xil.

Shunday qilib, bir xil sharoitda birga yashayotgan va bir xil ovqat bilan ovqatlanadigan organizmlardan qaysi biri tez ko‘paysa, o‘zaro raqobatda bo‘lsa, shu g‘olib bo‘ladi. Raqobatning yana bir ko‘rinishida organizmlar o‘zi sintez- laydigan kimyoviy moddalari ta’sirida boshqalarining o‘sishiga, ko‘payishiga to‘sqinlik qiladi. Masalan, zamburug‘lar antibiotiklar ta’sirida mikroorganizmlar o‘sishini to‘xtatib qo‘yadi. Parazitizm — har xil turga mansub organizmlarning o‘zaro munosabatlari shakli bo‘lib, bunda bir organizm (parazit) ikkinchi organizmdan (xo‘jayin) yashash muhiti va ovqat manbayi sifatida foydalanadi. Parazitlar hayvonlarning har xil a’zolarida (teri, ichki organlar, qon, limfa suyuqligi va boshqalarda) yashashga moslashishi mumkin. Ularda parazit hayot kechirishga moslashishni ta’minlovchi so‘rg‘ichlar, maxsus og‘iz apparati, ilmoqchalari va shunga o‘xshash moslamalar rivojlanadi. Xo‘jayin organizmida parazitlarga qarshi har xil himoya me- xanizmlari paydo bo‘ladi. O‘simlik va fitofaglar (o‘simlikxo‘r, organizmlar), shu- ningdek, o‘simlik va uning parazitlari o‘rtasida ham murakkab o‘zaro ta’sirlar kuzatiladi. O‘simliklarda ularning parazitlarini o‘ldiruvchi kimyoviy moddalar hosil bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘simliklar zamburug‘lar yoki bakteriyalar bilan zararlanganda ularga qarshi fitoaleksin deb ataluvchi antibiotiklarni ishlab chiqaradi. Yirtqichlik — bunda bir organizm o‘z o‘ljasiga hujum qilib, undan ovqat manbayi sifatida foydalanadi, bu munosabat ko‘pincha o‘ljaning o‘limi bilan tugaydi. Simbioz — ijobiy o‘zaro bog‘lanishlar bo‘lib, uning quyidagi asosiy shakllari mavjud: mutualizm, hamsoyalik, kom- mensalizm (hamtovoqlik). Mutualizm (lotincha mutus — o‘zaro) o‘zaro biologik bog‘lanishning bir shakli bo‘lib, bunda birga yashash har ikkala organizmga ham foyda keltiradi. Mutualizmga misol qilib suvo‘tlar bilan zamburug‘larning, dukkakli o‘simliklar bilan azotfiksatsiyalovchi bakteriyalarning, daraxtlar bilan tuproqda mikoriza zamburug‘larining o‘zaro munosabatlarini keltirish mumkin.

Mikoriza zamburug‘lari o‘simliklar uchun fosfor va mineral moddalarni ularning ildizlariga yetkazib beradi, o‘z navbatida zamburug‘lar daraxt ildizlaridan uglevod va boshqa organik moddalarni oladi. O‘rmonlarda chumolilarning ichagida bir hujayr ali xivchinli sodda hayvonlar yashaydi. Chumolilar daraxt yog‘ochlari bilan ovqatlanadi, lekin uni parchalovchi fermentlar chumoli ichagida bo‘lmaydi. Bu vazifani bir hujayrali xiv- chinlilar bajaradi. Chumolilar xivchinlilarsiz yashay olmaydi, xivchinlilar ham faqat chumoli ichagidagina yashay oladi. Hamsoyalik. Sinoykiya (yunoncha syn — birga, oikos — uy) o‘zaro munosabatdan bir organizmgina o‘ziga foyda oladi, ikkinchisi bunday munosabatdan hech qanday naf ko‘rmaydi. Masalan, chuchuk suvda yashaydigan baliqlardan biri o‘zining tuxumlarini ikki pallali yumshoq tanli — baqachanoqning mantiya bo‘shlig‘iga qo‘yadi. Baliq tuxumlari yumshoq tanliga hech qanday zarar keltirmaydi, chig‘anoqlar himoyasida bo‘ladi. Bu holatda yumshoq tanlidan baliqlar faqat yashash joyi sifatida foydalanadi. Hamtovoqlik, kommensalizm (fransuzcha commensal — hamtovoq). Bunday o‘zaro munosabatda bir organizm ikkinchisidan asosan ovqat manbayi sifatida foydalanadi, lekin hech qanday zarar yetkazmaydi. Masalan, odam og‘iz bo‘shlig‘ida amyo balarning bir turi — og‘iz amyobasi yashaydi. U og‘iz bo‘shlig‘idagi ovqat qoldiqlari bilan ovqatlanadi, hech qanday zararli ta’sir ko‘rsatmaydi. Mayda baliqlar yirik baliqlarga yopishib yashab, ulardan 8—Biologiya harakatlanishda foydalanadi, uning chiqindilari bilan ovqatlanadi. Organizmlarning bunday o‘zaro munosabatlari har qanday populyatsiyalarda ham kuzatiladi. Populyatsiyalarda organizmlar soni faqat abiotik omillargagina bog‘liq bo‘lib qolmay, yirtqichlar va parazitlarning soniga, organizmlar orasidagi ovqat, yashash va ko‘payish joylari uchun raqobatga ham bog‘liqdir. Shuning uchun ham yirtqichlar va parazitlar, umuman olganda populyatsiya uchun foydalidir.

Masalan, yirtqich hayvonlar yo‘qotilishi oqibatida o‘txo‘r hayvonlar ko‘payib ketishi ovqat yetishmasligiga olib keladi, ular orasida yuqumli kasalliklar ko‘payib, qirilib ketadi. Yirtqichlar va parazitlar populyatsiyani kuchsiz, kasalmand organizmlardan tozalab, uning genofondini yaxshilashga sabab bo‘ladi.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Biotik va antropogen omillar

Antropogenezning harakatlantiruvchi omillari

Zot haqida tushuncha, zotni yaratish omillari

Inson ekologiyasi

Ekologiya fani va uning vazifalari. O‘rganish usullari