Biotik va antropogen omillar - Биология - Рефераты

Biotik va antropogen omillar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB

www.arxiv.uz REJA: 1. Edafik omillar haqida tushuncha. 2. Orografik omillar haqida tushuncha. 3. Biotik omillarning o`simliklarga ta`siri. 4. Antropogen omillarning tabiatga ta`siri. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Tayanch ibora va atamalar: p sammofit, anemoxor, indeferent, atsidofil, neytrofil, bazofil, galofit, kaltsefil, kaltsefob, evrof, kalkofil, kalkofob, oligotrof, makrorelef, mikrorelef, mezorelef, fitogen, epifit, liana. Edafik omillar Tuproq qobig`i yerning mustaqil qobig`i bo`lib, u biosferaning energiya balansida muhim rol o`ynaydi. Tuproq turli xil ta`sirlar natijasida yer yuzasidagi o`zgarishlar hisobiga hosil bo`ladi. Tuproqda unumdorlik xususiyati bo`lganligi uchun ham o`simlik o`sadi. Shuning uchun ham o`simliklar hayoti tuproq bilan chambarchas bog`liq. Tuproqning mexanik va ximiyaviy tarkibi, suv rejimi o`simlikning o`sishi uchun katta ahamiyatga ega. Tuproqning issiqlik rejimi joyning relefiga, yon bag`irligiga, qiyaligiga, iqlim sharoitiga bog`liq bo`ladi. Qumli tuproqlarda o`sadigan o`simlik turlari ham mavjud bo`lib, ular psammofitlar degan nom bilan ataladi. Bu turlar, odatda, zich va qalin tarmoqlangan ildiz sistemasiga ega bo`lib, qumlarni ko`chib yurishdan asraydi, tuproqdagi cheklangan omil bo`lgan namlikni saqlaydi. Psammofitlarning o`ziga xos xususiyatlaridan biri anemoxorlikdir , ya`ni mevalari shamollar yordamida tarqaladi. Ularda rezavor tipdagi mevalar bo`lmaydi. Psammofitlarga cho`llarda o`suvchi juzg`un, iloq (Sagex physodes M V), rovoch (Rheum maximowiczii A. Los.), selin, chayir (Andropydon caucasicum L), yaltirbosh (Bromus tectorum L.) kabi turlar kiradi. Ba`zi tur o`simliklar borki, tuproqning tarkibiga farqsiz bo`ladi. Bunday turlarni indeferent turlar deyiladi. Ularga landish, botqoq binafshasi, betaga (Festuca valesiaca Sch) misol bo`la oladi. Dastarbosh (Achillea filipendulina Lam), ayiqtovon (Ranunculus laetus. Wall), yorongul (Pelorgonium zonale (L) Ait) kabi turlar nordon tuproqlarda o`sishga moslashgan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Atsidofillar gruppasiga kiruvchi o`simliklarga otquloq (Rumex canfertus. Willd), g`ozpanja (Potentilla reptans L), chernika, bagulnik kabi turlar kirib, ular kislotali tuproqlarda yaxshi o`sadi. Oqso`xta, ajriqbosh (Phleum pratense L), hilol (Cyperus londus L), beda (Medicago sativa L.) va sebarganing ba`zi turlari, lavlagi neytral muhitli tuproqlarda yaxshi o`sadi. Shuning uchun ham bu gruppa neytrofillar deyiladi. Bazofillar ishqoriy tuproqda yaxshi o`sib, bularga qiltiqsiz yaltirbosh (Bromus tectorum L), dukkakdoshlarning ba`zi vakillari misol bo`ladi. Ma`lum bir gruppa o`simliklar ma`lum bir tuproq sharoitida o`sgani uchun ham ular shu tuproq nomi bilan ataladi. Sho`r tuproqli yerlar O`rta Osiyoda ko`p bo`lib bu yerlarda qorasho`ra (Salicornia herbacea L.), qizilquyonjun (Salsola affinis C.A.V.), boyalish (Salsola arbuscula Pall), oqboyalish (Salsola arbusculae formis Drob), baliqko`z (Salsola arassa M.B.), sho`rbo`ta (Salsola dendraides. Pall), buyurg`un, nayzaqora (Salsola foliosa (L) Schrad) va bir yillik o`t va butalar kiradi, Bu tur o`simliklarga galofitlar deb ataladi. Ularning poya va barglari etli, sersuv bo`ladi. Ular sukkulent tur o`simliklardir. Karbonatli tuproqda o`sadigan turlar ham mavjud bo`lib, bular kalsefillar deb ataladi. Ularga dobulg`i, rus bo`tako`zi, chalov, kunjut (Sesamum indicum L), g`o`za (Gossypium herbaceum L.), tok (Vitis vinifera L.) va boshqa turlar kiradi. Kalsiy tuzlariga o`ta farqli o`simliklar turi kalsefoblar deb ataladi. Ularga oqmox, bogulnik, golubika, veresk va boshqalar kiradi. Shunday o`simliklar ham borki, ular faqat chirindiga boy, serunum, hosildor tuproqlarda yaxshi o`sadi. Bunday turlar evroflar deb ataladi, ularga eman daraxti misol bo`la oladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Tuprog`i toshli bo`lgan muhitda yaxshi o`suvchi qoqi, tovsag`iz kabi turlar kalkofil , toshli muhitda yomon o`suvchi o`simliklarni kalkofob o`simliklar deyiladi. Mineral oziq moddalari tuproq tarkibida kam bo`lgan sharoitda o`suvchi o`simliklar guruhiga oligotrof o`simliklar deyilib, bunga qarag`ay (Pinus silvestris L.) misol bo`ladi. Orografik omillar Orografik omillarni relef omillari deb ham ataladi. Bu omil bilvosita ta`sir etib, o`simlikka to`g`ridan-to`g`ri ta`sir etmaydi, balki boshqa omillar — iqlim omili orqali ta`sir ko`rsatadi. Orografik omillarga joyning dengiz sathidan balandligi, o`ziga xosligi, yonbag`irliligi kiradi. Orografik omillarning ta`siri yer yuzasining balandligiga qarab o`zgarib boradi. O`rta Osiyoda dengiz sathidan ko`tarilish darajasiga qarab o`simliklar mintaqalari navbat bilan almashinadi. O`rta Osiyo sharoitida o`simliklarning mintaqalar bo`ylab pastdan yuqoriga qarab ko`tarilib borishini va bu yerda bo`ladigan o`zgarishlarning qonuniyatini akademik Q. 3. Zokirov aniqlagan. O`rta Osiyoda cho`l, adir, tog`, yaylov mintaqalari mavjud. Dengiz sathidan ko`tarilishi bilan har yuz metrda harorat 0,5 °S ga o`zgarib boradi. Shunga ko`ra o`simliklar qoplami ham o`zgarib boradi. Shu bilan birga yer yuzasining ekspozitsiyasi va tomonlari ham o`simliklar qoplamiga, qoplamdagi turlar tarkibiga ta`sir ko`rsatadi. Bir xil balandlikdagi shimoliy va janubiy tomonlarda o`simliklarning morfologik, biologik, fiziologik, ekologik xususiyatlari ham farq qiladi. O`simliklar qoplami va turlarning tarqalishida joyning yonbag`irligi va qiyalik darajasi ham katta rol o`ynaydi. Janubiy yonbag`irlarga quyosh nuri ko`p va tez tushishi natijasida turlar son jihatidan kam, o`simliklar qoplamining zichlik darajasi past bo`ladi. Tog` mintaqasining shimoliy yon bag`rida, asosan, o`rmon hosil qiladigan daraxtlar va butalar ko`p o`sadi. Daraxt va butalarning qalin o`sishi joyning mikroiqlimini o`zgartiradi, ya`ni nam uzoq vaqt www.arxiv.uz

www.arxiv.uz saqlanadi, tuproq unumdorligi yuqori bo`ladi, chirindilar miqdori boshqa tur o`simlikning o`sishi uchun qulay muhit yaratadi. Janubiy yonbag`irlarda yorug`sevar, issiqsevar turlar ko`proq o`sadi. Orografik omillar mintaqalikni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham har bir mintaqa ikkita bosqichdan iborat, ya`ni pastki va balandgi mintaqalardan iborat bo`ladi. Misol uchun, pastki tog` mintaqasi va yuqorigi tog` mintaqasi mavjuddir. O`simliklarning mintaqalar bo`ylab tarqalishi hayotiy shakllariga ham ta`sir ko`rsatadi. Relefning o`simliklar qoplamiga ta`sir ko`rsatish darajasiga qarab 3 gruppaga bo`linadi. 1. Makrorelef — baland tog`lar bo`lib, dengiz sathidan har 100 m ko`tarilishi bilan havo harorati 0,5 °S ga pasayib boradi. Natijada o`simliklar qoplami ham o`zgarib boradi. Makrorelef, asosan, baland tog` mintaqasi bo`lib, tog`lar ham uch qismga bo`linadi. Tog etagi-adir bilan tutashgan joyi, togning asosiy qismi, tog`ning ustki qismi, ya`ni yaylov bilan tutashgan qismi. 2. Mezorelefga , asosan, daryo o`zanlari kirib, bu yerda tuproq namligi, oziq moddalar miqdori va tarkibi o`ziga xos rol o`ynaydi. Yil fasllarining almashinishi, jumladan bahorgi suv toshqinlari vaqtida daryo o`zanlarining tuproq qatlami va tarkibi o`zgarib turadi. Daryo suvlarining tez oqishi natijasida boshlanish qismida yirik toshlar va shag`allar to`planib qoladi. O`rta va quyi qismida esa oqim sekinlashib chirindiga boy tuproq zarrachalari — loyqa yig`iladi. Daryoning boshlanish qismida tuproq g`ovak bo`lib, tosh va shag`allar to`plangan yerlarda buta va daraxt turlari o`sadi, ba`zi bir ko`p yillik boshoqdoshlar vakillari uchraydi. Daryo o`zanining o`rta oqimida ikki pallalilar sinfining vakillari uchrasa, quyi oqimidagi loyqa tuproqlarda chim hosil qilib o`suvchi iloq, qo`ng`irbosh kabi qo`ng`irboshdoshlar oilasining vakillari uchraydi. 3. Mikrorelef uncha katta bo`lmagan tepachalardan iborat bo`ladi. Bunday tepachalar cho`l mintaqasida, adir mintaqasining tekis qismida kemiruvchi jonivorlarning faoliyati natijasida hosil bo`ladi. Ba`zan shamollar natijasida www.arxiv.uz

www.arxiv.uz o`simliklarning (yantoq, isiriq, achchiq buta) ildizlari bo`g`zida qum tepachalar hosil bo`lib qoladi. Bunday joylarda kserofil o`simlik turlari o`sib, tekis yerlarda o`suvchi o`simlik turlaridan bir oz farq qiladi. Biotik omillar Barcha tirik organizmlar singari o`simliklar ham o`zi yashayotgan muhitdagi mikroorganizmlar, hayvonlar va boshqa tur o`simliklar bilan doimiy ravishda aloqada bo`lib hayot kechiradi. Tabiatdagi nafaqat alohida bir tur, balki o`simliklar qoplamini tashkil etadigan o`simliklar guruhi tuproqdagi mikroorganizmlar bilan, hayvonot dunyosi bilan, o`zaro bir-birlari bilan, umuman muhit bilan chambarchas aloqada bo`ladi. Biotik omillarni quyidagi guruhlarga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiq deb o`ylaymiz: a) o`simliklarning o`simliklarga o`zaro ta`siri; b) hayvonot dunyosining o`simliklarga ta`siri; d) mikroorganizmlarning o`simliklarga ta`siri; e) yuqoridagi har uchala guruh organizmlarning o`zaro ta`siri. O`simliklarning o`simliklarga o`zaro ta`siri fitogen ta`sir deb ham ataladi. Fitotsenozdagi o`simliklarning har bir turi yashash uchun kurashadi. Yashab qolish uchun, naslini saqlab qolish uchun ko`plab urug` va mevalar, spora hosil qiladi. Ba`zi turlar har qanday sharoitda vegetativ ko`payadi. Jamoadagi yuksak o`simliklarga mikroorganizmlar ham, tuban o`simliklar ham ta`sir ko`rsatadi. Shuning uchun ham har bir tur o`z naslini saqlab qolish uchun urug` va sporalarni turli xil usullar, shamol, suv, hayvonlar orqali tarqatishga moslashgan bo`ladi. O`simliklar qoplamidagi turlar birga yashash jarayonida bir-birlarini turli omillardan siqib qo`yishi mumkin. Misol uchun baland bo`yli, bargi ko`p bo`lgan turlar boshqa turlarni quyosh nuridan, issiqlik manbaidan, ildizi ko`p www.arxiv.uz

www.arxiv.uz tarmokdangan turlar tuproq tarkibidagi mineral moddalarni ko`plab o`zlashtirib, boshqa turlarni oziq moddalardan bebahra qoldiradi. O`simliklar qoplamidagi turlar bir-birlariga bevosita va bilvosita ta`sir ko`rsatadi. Parazitizm, simbioz holat, o`simliklarning boshqasiga mexanik ta`siri, jamoadagi turlarning bir-birini siqib chiqarishi, liana va epifitlik hodisalari bevosita ta`sirga misol bo`la oladi. Jamoadagi o`simliklarning o`simliklarga tuproq, iqlim, hayvon va mikroorganizmlar orqali bo`ladigan ta`siri bilvosita ta`sir deb ataladi. Hayvonlarning o`simliklarga ta`sirini zoogen omillar deb yuritiladi. Fitotsenozga hayvonlar turli xil ta`sir etadi. Jamoadagi ba`zi turlarning changlanishida hasharotlar, urug`larning tarqalishida qushlar, hayvonlar ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Ba`zi tur kemiruvchilar o`simliklarning jamoada kamayib, ba`zan yo`q bo`lib ketishiga ham olib keladi. Ular ko`plab ildiz tuganakli lola, boychechak, chuchmoma, gulsafsar kabi turlarning piyoz ildizini qish faslida ko`plab yeb nobud qiladi. O`simliklar qoplamiga hayvonot dunyosi tuproq tarkibini turli xil yo`llar bilan ishlash orqali ta`sir ko`rsatadi. Tuproqning unumdorlishni oshirishda chuvalchanglarning xizmatini hammamiz yaxshi bilamiz. O`rta Osiyo cho`llaridagi qumsichqonlarning tuproq tarkibiga ko`rsatgan ta`siri o`simliklar qoplamiga katta zarar yetkazadi. Tuproqni kovlash, uyalar hosil qilish nami kam bo`lgan tuproq namligini yanada kamaytiradi. Cho`l o`simliklarining qurib qolishiga olib keladi. Bunday holni saksovulzorlarda saksovul ildizi bilan qisman bo`lsada oziqlanuvchi kemiruvchilarning ko`rsatgan zararidan ham bilish mumkin. Ildizi zararlangan saksovullar ko`plab nobud bo`ladi. Umuman, o`simliklar qoplamining hayvonlar ta`sirida payhonlanishi ham ijobiy, ham salbiy ko`rinishda bo`ladi. Ijobiy ta`siri shuki, po`sti qalin mevalarni yanchib urug`larni tashqariga chiqaradi, urug`ni tuproqqa kiritadi, chirindilarni www.arxiv.uz

www.arxiv.uz aralashtiradi. Kurtaklari, ayniqsa, yerning ustki qismida joylashgan o`simliklarning payhonlash, kurtagini yanchish, yosh novda va poyalarni sindirish, hali pishib yetilmagan urug` va mevalarni tushirib tashlash eng katta salbiy ta`sir turlaridan bo`ladi. Antropogen omillar Tabiatdagi o`simliklar qoplamiga qadim zamonlardan buyon inson u yoki bu darajada ta`sir etib kelmokda. Inson o`simliklar qoplamiga ekologik omil sifatida ongli va ongsiz ta`sir etib keladi. Yerda hayot paydo bo`lgandan buyon insonning biosferadagi ta`siri shunchalik ko`payib ketdiki, hozirgi vaqtda inson ta`siriga uchramagan jamoani topish juda qiyin. Yer yuzida yashayotgan kishilarning ehtiyoji va unga bo`lgan talabini qondirish muammosini o`ylasak, inson tabiatga juda katta ta`sir etuvchi omil ekanligini bilamiz. Inson tabiatga, jumladan o`simliklar qoplamiga ma`lum maqsad bilan ta`sir ko`rsatadi. Natijada juda katta ijobiy o`zgarishlar qiladi. Ko`plab madaniy o`simliklar yetishtiradi, ko`plab turlarni iqlimlashtiradi, serhosil, issiq va sovuqqa chidamli, manzarali navlar yaratadi. Insonning barcha maqsadlar yo`lida qilgan ishlari doimiy ravishda o`simliklar olamida ijobiy o`zgarishlarga olib kelavermaydi. Insonning yoqilg`iga bo`lgan ehtiyojini qondirish uchun, uy-joy, turli xil imoratlar qurish uchun qilgan harakatlari natijasida O`zbekiston sharoitida ko`plab archazor va pistazorlar yo`q qilib yuborilgan. XX asrning boshlarida Hisor va Turkiston tog`laridagi archazorlar «ishbilarmonlar» ning «tashabbusi» bilan Germaniyaga, Amerikaga, Chexiyaga qalam ishlab chiqarish sanoatini yuritish maqsadida sotilgan. Natijada birgina Zomin tog`laridagi minglab gektar archazorlar kesilib ketgan yoki temir yo`llardagi teplovozlarni yuritish uchun Zarafshon, Qashqadaryo, Katta Ura daryolaridan tog`ning qanchalab archalari kesib oqizilgan. Tabiatga, o`simliklar qoplamiga insonning bunday salbiy ta`sirlarni ko`plab misol tariqasida keltirish mumkin. Insoniyat o`zining o`tgan ikki www.arxiv.uz

www.arxiv.uz ming yillik faoliyati davomida yer yuzasidagi yuz minglab gektar o`rmonlarni yo`q qilib yuborgan. Cho`llarning o`zlashtirish natijasida Mirzacho`l, Qarshi cho`llarining tabiiy o`simliklar qoplami keskin o`zgarib ketgan. Bularning hammasi ongsiz ta`sir natijasida yuzaga kelgandir. O`simliklar qoplamini o`zgartirish, florani boyitish maqsadida ko`plab ongli ijobiy ishlar bajarilmoqda. Tarixiy omillar . Yerda tiriklikning belgisi namoyon bo`lganiga, taxminan, ikki yarim milliard yil bo`lgan bo`lsa, shu davrda o`simliklar olamida ham ko`plab o`zgarishlar ro`y bergan. Turli xil o`zgarishlar, jumladan, iqlim o`zgarishlari, geologik o`zgarishlar natijasida juda ko`p turlar yo`q bo`lib ketgan. Bugungi kunda istalgan o`simlik turini topish mumkin emas. Ularni faqatgina qazilma holida topish, uchratish mumkin. Planetamiz o`simliklar qoplamining shakllanishida tarixiy omillarning roli katta. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Burigin I. A., Jongurazov F. X. Botanika. Toshkent, “O`qituvchi”, 1977. 2. Mustafayev S. M . Botanika. Toshkent, “O`zbekiston”, 2002. 3. Sahobiddinov S. S . O`simliklar sistematikasi. Toshkent, “O`qituvchi”, 1976. 4. Васильев А . И . и другие . Ботаника : морфология и анатомия растений . М ., “ Просвещение ”, 1988 . 5. Жуковский П . М . Ботаника . М ., 1982. 6. Комарницкий Н. А., Кудряшов Л. В., Уранов А. А . Ботаника: систематика растений. “Просвещение”, М., 1975. 7. Тихомиров Ф . К . Ботаника . М ., 1968. 8. Х а жановский И. Г., Пономаренко С . Ф . Ботаника . М ., “ Колос ”, 1988. 9. Хажановский И. Г. Курс общей ботаники . ч . 1, М ., 1982 10. Hamdamov I. va boshq;- Botanika asoslari. Toshkent, “Mehnat”, 1990. www.arxiv.uz

Похожие

Muhitning biotik omillari

Abiotik omillar

Inson ekologiyasi

Ekologiya fani va uning vazifalari. O‘rganish usullari

Asosiy ekologik omillar va ularning o`simliklar qoplamiga ta`siri. Iqlim omillari