Inson ekologiyasi - Биология - Рефераты

Inson ekologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

18.802734375 KB

Inson ekologiyasi Reja: Adaptiv tip.  Arktik adaptiv tip  Tropik adaptiv tip  Sahro, yarim sahro, cho‘l adaptiv tipi  Antropogen ekosistemalar, ularning inson salomatligiga ta’siri

Inson ekologiyasi fani antropoekologik sistemalarning kelib chiqishi, yashashi va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rgatadi. Antropoekologik sistemalar — muhit bilan dinamik muvozanatda bo‘lgan va shu munosabat orqali o‘z ehtiyojlarini qondiradigan odamlar jamoasidir. Antropoekologik sistemalarning tabiiy ekosistemalardan asosiy farqi uning tarkibida odamlar jamoalarining mav judligidir. Ma’lum hududda yashaydigan odamlar jamoasining faolligi ularning atrof-muhitga ko‘rsatadigan ta’sir darajasi bilan aniql anadi. Rivojlanayotgan jamoa aholi sonining ortib borishi bilan birga oziq mahsulotlariga, xomashyoga, suv resurslariga, chiqindilarni joylashtirishga ehtiyojlari ham ortib borishi bilan ta’riflanadi. Bu esa o‘z navbatida tabiiy muhitga ta’sirini ku- chaytiradi, biotik va abiotik omillardan foydalanishni jadallashtiradi. Sog‘liqni saqlash choralarining yaxshi yo‘lga qo‘yilishi, tibbiyot fanining qo‘lga kiritgan yutuqlari, insonlarning o‘rtacha umr ko‘rish muddatining uzayishi, bolalar o‘limining kamayishi natijasida sayyoramizda aholi sonining jadal o‘si- shi — XX asrn ing asosiy demografik o‘ziga xosligidir. 1999yilda aholi soni 6 milliardga yetdi. XX asrning o‘zida aholi soni 4,4 milliardga ko‘paydi, faqat 12 yilning o‘zidayoq aholi soni 1 milliardga ortdi. XIX asrda esa aholi soni faqat 0,6 mill iardga ortgan edi. Aholi sonining tez o‘sishi uning muhitga antropogen ta’sirini (qishloq xo‘jaligining, sanoatning, transportning jadal rivoj- lanishi, shaharlar egallagan hududlarning ortishi) yanada kuchaytiradi. Aholi zichligi juda katta bo‘lgan mamlakatlarda aholi soni o‘sishini cheklash, oilani rejalashtirish choralari amalga oshirilmoqda (masalan, Xitoy va Hindistonda). Antropoekologik sistemalarda insonlar va tabiiy muhitning o‘zaro ta’siri ikki xil yo‘nalishda amalga oshiriladi: 1) ayrim individlarning va butun jamoaning ijtimoiy ko‘rsatkichlari o‘zgaradi; 2) muhitning o‘zi ham odamlarning ehtiyojini qondirish jaray onida o‘zgara boradi.

Inson ekologiyasini o‘rganishda muhit biogeografik xususi- yatlarining odamlar populyatsiyasining biologik o‘zgaruvchanligiga ta’siri, antropoekologik sistemalarda insonning salomatligi masalasi katta ahamiyatga ega. Odam ekologik omillarning ta’sir obyekti bo‘lishi bilan birga o‘zi ham muhitga ta’sir qiladi. Odamning ekologik omil sifatida o‘ziga xosligi, uning tabiatga ta’sirining ongli, maqsadga muvofiq ravishda va kuchli bo‘lishidir. Har qanday biologik tur cheklangan energetik resursga ega. Shuning uchun uning tabiatga ta’sir etish imkoni- yati cheklangandir. Yashil o‘simliklar quyosh energiyasidan foydalanadi. Boshqa organizmlar esa o‘zidan avvalgi oziq darajasi- ning organik moddalari energiyasidan foydalanadi. Odam o‘zi ning ongli faoliyati jarayonida juda kuchli energiya manbalarini (yadro va termoyadro reaksiyalari) yaratadi. Natijada insonning imkoniyatlari juda kengaydi, u sayyoraning har qanday ekologik bo‘shliqlarini egallay olish qudratiga egadir. Insonning ekologik omil sifatida o‘ziga xosligi yana uning faoliyati faol, ijodiy xarakterda ekanligidir. Inson o‘z atrofida sun’iy muhit yarata olishi ham uni boshqa ekologik omillardan ajratib turadi. Inson uchun tashqi muhitning asosiy omillaridan biri ovqatdir. Ovqat tufayli organizmda sarflanadigan energiya o‘rni to‘ldiriladi, hujayra va organizmning plastik almashinuvi ta’minlanadi. Inson uchun bir kecha-kunduz davomida kamida 2500 kkal energiya zarur, bu energiya asosan uglevodlar, yog‘lar va oqsillar hisobiga to‘ldiriladi. Yengil hazm bo‘ladigan hayvon, qush va baliq mahsulotlari oqsilning asosiy manbalari hisoblanadi. Ovqat sifatli va kaloriyaga boy bo‘lishi, unda oqsil, yog‘ va uglevodlardan tashqari vitaminlar (ayniqsa, organizmda sintez- lanmaydigan vitaminlar) yetarli bo‘lishi zarur. Organizm uchun fermentlarni faollashtiruvchi oqsillar va biologik faol moddalarning tarkibiy qismiga kiruvchi mineral moddalar (Na, K, Ca, Mn, C, S, P va boshqalar) ham zarur.

To‘yib ovqat yemaslik yoki ovqatning tarkibida zarur moddalar yetishmasligi organizmda har xil funksiyalar buzilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, ovqat tarkibida oqsil va vitaminlar yetishmasligi o‘sish va rivojlanishning susayishiga sabab bo‘ladi. Okeanlardan uzoqlashgan kontinental hududlarda, masalan, Markaziy Osiyoda, tashqi muhitda, ovqat tarkibida ham yod yetishmaydi. Natijada qalqonsimon bezning faoliyati buziladi. Bunday buzi- lishlarning oldini olish uchun osh tuzining tarkibiga albatta yod qo‘shilishi lozim. Tabiiy va sun’iy muhit omillari insonga doimo ta’sir ko‘rsatadi. Sayyoraning turli joylarida har xil tabiiy omillarning ta’siri ostida insoniyat rivojlanishining tarixi davomida yer kurrasi aholisining ekologik ixtisoslashuvi natijasida odamlarning adaptiv (moslashgan) tiplari kelib chiqqan. Adaptiv tip. Yashash sharoitiga biologik reaksiya normasi bo‘lib, insonning o‘sha sharoitga yaxshi moslashishini ta’minlovchi morfofunksional, biokimyoviy, immunologik belgilar kompleksining rivojlanishi bilan ta’riflanadi. Har xil iqlimli hududlarda yashovchi xalqlarning ovqatlanishida ham o‘ziga xosliklar mavjud. Shu tufayli ularning hazm fermentlari sintezida, ajratilishida va sifatida ham moslanuvchanlik o‘zgarishlari kuzatiladi. Quyidagi adaptiv tiplar farq qilinadi: arktik, tropik, o‘rta iqlim zonalari, baland tog‘lik, cho‘l va chala cho‘l adaptiv tiplari. Arktik adaptiv tip. Sovuq iqlim va ko‘proq hayvon mahsulotlari bilan oziqlanish sharoitida shakllanadi. Arktika xalqlari ora sida ham o‘simliklar tarkibidagi C vitaminini kam iste’mol qilishga moslanish xususiyati rivojlangan. Arktik adaptiv tipning xarakterli belgilariga tananing suyak-muskul sistemasining miqdori, balandligi, qonda oqsil, yog‘larning ko‘p miqdorda bo‘lishi va boshqalar kiradi. Arktik tip uchun energiya almashinuvining kuchliligi va termoregulyatsiyaning yaxshi rivojlanganligi ham xarakterlidir. Tropik adaptiv tip. Issiq va nam iqlim, oziq ratsionida hayvon oqsili nisbatan kam sharoitda shakllanadi. Ekologik sharoitning xilma-xilligi ham bu tipning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham subtropik va tropik viloyatlarda yashovchi aholi irqiy, etnik jihatdan xilma-xil guruhlarga kiradi.

Negroidlar uchun xarakterli belgilarga tananing uzunchoq shakli, mushak massasining kamligi, oyoq va qo‘llarning uzunligi, ko‘krak qafasi torligi, ter bezlarining ko‘p bo‘lishi hisobiga terning ko‘p ajralishi kabi belgilar xarakterlidir. Tog‘ adaptiv tipining shakllanishida asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan ekologik omil — gipoksiya (havoning tarkibida kislorodning miqdori kamligi hodisasi) hisoblanadi. Baland tog‘likda yashovchi aholida uning qanday irqqa kirishidan qat’i nazar moddalar almashinuvi jadal, ko‘krak qafasi keng, qonda eritrotsitlar ko‘p bo‘lishi kuzatiladi. Markaziy Osiyo aholisi orasida tog‘ adaptiv tipiga mansub populyatsiyalar ham uchraydi (Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Tojikiston). Sahro, yarim sahro, cho‘l adaptiv tipi. Quyosh nurlanishi kuchli, issiq, quruq, o‘ta kontinental iqlim sharoitida shakllanadi. Bu tip uchun issiqlik ko‘p ajralishi, ter bezlarining yaxshi rivojl anishi, suvning ko‘p iste’mol qilinishi xarakterlidir. Markaziy Osiyo hududida yashovchi ko‘pchilik aholi shu adaptiv tipga kiradi. Shunday qilib, tarixiy rivojlanish jarayonida insoniyat ekologik omillar ta’sirida ixtisoslashib, bir-biridan ayrim belgilari bilan farq qiluvchi adaptiv (moslashgan) tiplarga ajralgan. Adaptiv tiplar irqiy mansubligidan qat’i nazar, turning genofondi bilan belgilanuvchi moslashish mexanizmlari asosida, konkret ekologik muhitga moslashish natijasida shakllangan. Antropogen ekosistemalar, ularning inson salomatligiga ta’siri. Eng muhim hozirgi zamon antropogen ekosistemalariga shaharlar, qishloqlar, transport kommunikatsiyalari kiradi. Shaharlarda tabiat muhitining o‘zgarishi yaqqol namoyon bo‘ladi. Sanoatda va turmush chiqindilari, tuproqda, suvda, o‘simliklarda mikroelementlarning ko‘payib ketishiga sabab bo‘ladi, shahar aholisining zichligi yuqumli kasalliklarning keng tarqalishi uchun sharoit yaratadi. Havoning ifloslanganligi natijasida, yer yuzasiga ultrabinafsha nurlarning ancha miqdori yetib kelmaydi. Yorug‘lik yetishmasligi natijasida D avitaminozi rivoj- lanadi.

Qishloq ekologik sistemalari o‘z xususiyatlari jihatidan shahar ekosistemasidan ancha farq qiladi. Qishloqda hayvon va o‘simlik turlarining xilma-xilligi kuzatiladi. Hayvonlar orqali yuqadigan yuqumli va parazitar kasalliklar qishloqda ko‘proq uchraydi. Qishloq xo‘jaligida pestitsidlar, gerbitsidlar va boshqa kim- yoviy moddalarning ko‘p ishlatilishi qishloq aholisining sog‘lig‘iga zararli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. XULOSA 1. Tirik organizmlarning o‘zaro va yashash muhiti bilanmunosabatlari qonuniyatlarini chuqur o‘rganish insonning faoli- yatida, tabiiy jarayonlarni boshqarish yo‘llarini ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega. 2. Abiotik omillar organizmga birgalashib, kompleks ta’sirko‘rsatadi, ularning ta’siri mavsumiy o‘zgaruvchanlikka ega bo‘lib, tirik organizmlar hayot jarayonlarining ritmik o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. 3. Fotoperiodizm va bioritm hodisalaridan inson o‘z amaliyfaoliyatida keng foydalanadi. 4. Populyatsiya va tur — evolutsiya jarayonida ma’lumekologik munosabatlar ta’sirida vujudga keladigan jamoalardir. Tabiiy populyatsiyalar rivojlanish qonuniyatlarini bilish popu- lya tsiyalar sonini oqilona boshqarishni o‘rganishda katta ahamiyatga ega. 5. Hozirgi davrda inson ta’sirida hayvon va o‘simlik turlari ning tobora yo‘qolib borish jarayoni kuchaymoqda. Buning oldini olishning zarur choralarini ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyoji tug‘ildi. 6. Atrof-muhitning tozaligini saqlash faqat fauna va florauchungina emas, balki inson uchun ham katta ahamiyatga ega. Inson sog‘lig‘i atrof-muhit holatiga bevosita bog‘liq. 7. Biogeotsenoz — biotik va abiotik qismlardan iboratbo‘lib, kompleks joylashgan yer yuzining ma’lum qismidir. Biotik qism — biotsenoz, abiotik qism — ekotop deb ataladi.

8. Biogeotsenozda turlar orasidagi oziq orqali bog‘lanishnatijasida energiya bir trofik darajadan ikkinchisiga o‘tkaziladi. Bunda biomassa va energiyaning miqdori tobora kamaya boradi.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Mikroorganizmlar ekologiyasi inson tana normal mikroflorasi

Fotosintyez ( fotosintez ) ekologiyasi

Biosfera va mikroorganizmlar ekologiyasi

Tuproq zaxiralar va ularning ekologik xolati

Biologiya fanining mazmuni, vazifalari va o`rganish metodlari. Uning tabiatda va inson xayotida tutgan o`rni