Biologiya fanining mazmuni, vazifalari va o`rganish metodlari. Uning tabiatda va inson xayotida tutgan o`rni - Биология - Рефераты

Biologiya fanining mazmuni, vazifalari va o`rganish metodlari. Uning tabiatda va inson xayotida tutgan o`rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

www.arxiv.uz R e ja: 1. Biologiya fanining shakllanishi. 2. Tiriklikning tub moxiyatlari. Mavjudotlarning tiriklik darajasi. 3. Biologiyaning ilmiy tadkikot metodlari. 4. Biologiyaning muammolari. Biologiyani o`rganishni nazariy va amaliy ahamiyati.

www.arxiv.uz Biologiya yunoncha atama bo`lib lios-xayot, logos-fan demakdir, yaoni u xayot va uning shakillari, tuzilishi, rivojlanish o`onuniyatlari thrisidagi fandir. Biologiyaning tekshirish oboekti hsimliklar, xayvonlar, zamburular, mikroorganizmlar va odamlar xisoblanadi. Biologiya tabiiy fanlar sistemasiga kirib, botanika, zoologiya, anatomiya, fiziologiya, sitologiya, sistematika, paleontologiya soxalariga bhlinadi. Shuningdek bioximiya, biofizika, genetika, evolyutsiya taolimoti, ekologiya, embriologiya, molekulyar biologiya, biogeotsenologiya soxalari xam biologiya kompleksidagi fanlardir. Tirik organizmlarning 98% S, O, N, N elementlaridan iborat bhlib bosho`a elementlarning mio`dori juda kamdir. Tirik organizmlarning muxim xossasi moddalar almashinuvi xususiyatiga ega ekanligidir. Yaoni bir-biri bilan uzviy bolio` bhlgan assimilyatsiya va dissimilyatsiya jarayonidir. Xar bir organizm urchiydi, rivojlanadi, yashaydi va hladi. Bu jarayonda irsiy xususiyatlarni sao`lab o`olish bilan birga tasho`i muxit taosirida hzgaruvchanlik xususiyatiga xam ega. Taosirlanish xam fao`at tirik organizmlarga xos xususiyatdir. Tirik organizm molekula, xujayra, organizm, populyatsiya – tur, biogeotsenoz, biosfera darajasida tado`io` o`ilinadi. Tirik organizm molekula va xujayra darajasida bhlishidan boshlab moddalar va energiya almashinish va irsiy axborotlarni berish o`obiliyatiga ega bhladi. Organizm darajasida esa muxim organlar rivojlanadi. Populyatsiya, tur tiriklikning yuo`ori darajasi bhlib atrofdagi bosho`a tur organizmlar va anorganik tabiat kompleksi bilan chambarchas bolio`dir. Bu xayotning biogeotsenologik darajasidir. Barcha biogeotsenozlar yiindisi biosferaga birlashadi. Bu daraja moddalar va energiyaning davra bhylab aylanishi rhy beradi va barcha tirik organizmlar uzoaro aloo`ador bhladi. Yuo`orida aytilganidek biologiya fani tirik organizmlarni hrganar ekan bu fao`at nazariy bilimlarini echish bilangina cheklanib o`olmasdan amaliy

www.arxiv.uz axamiyatga ega bhlgan, yaoni jaxon axolisini soni tobora ortib borayotgan bir vao`tda ularni ozio`-ovo`at, kiyim-kechak va bosho`a zarur narsalar bilan taominlashni xam hz oldiga mao`sad o`ilib o`hyadi. Binobarin sermaxsul xayvon zotlari, hsimlik navlarini etishtirish, hsimliklardan mhl xosil olish, tuproo` unumdorligini sao`lash va oshirish, almashib ekishni joriy etish, kasallik va zararkunandalarga o`arshi kurashish, hrmon xhjaligini sao`lash va khpaytirish, ovchilik va mhynachilikni thri yhlga solish va bosho`a o`ator muammolarni hz oldiga mao`sad o`ilib o`hydi. Ekologiya yunoncha shz bhlib (eykos-yashash joyi, logos-fan) tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tasho`i muxit bilan hzoaro munosabatini bildiradi. Xozir fanda «inson ekologiyasi» degan atama xam bhlib unda insonni atrof muxitga va aksincha muxitning insonga taosirini hrganadi. Demak, ekologiya xam tabiiy fanlar sistemasiga kirib uning oboekti bakteriyalar, bir xujayrali sodda organizmlar, zamburular, hsimliklar, xayvonlar, ularning jamoasi, biosfera va insonlar xisoblanadi. Keyingi payitlarda suv, xavo, tuproo` ifloslanib ketdi, ular hsimliklar, xayvonlar, odam xayotiga xam xavf tudirmoo`da. Insonlarni faoliyati biosfera hzgarishiga tezlik bilan taosir etmoo`da. Shunga khra tabiat muxofazasi bosh masala bhlib o`olib, tabiatdagi xar bir turning biotik va abiotik aloo`alari ustida kuzatishlar olib borish, undagi sabab va oo`ibatlarni anio`lash kerak bhlib o`oldi, buni ekologiya fanisiz xalo` o`ilib bhlmaydi. Bular ekologik muammolar xisoblanib mintao`aviy (global), maxalliy (lokal) guruxlariga ajiraladi. «Atmosferaning dimio`ishi» xodisasi, azon o`avatining siyraklashishi, chuchuk suv muammosi, pestitsidlardan foydalanish muammosi, foydali hsimlik va xayvon turlarini sao`lab o`olish va uni davlat muxofazasiga olish, o`hrio`xonalar, zakazniklar, milliy bolar, botanika bolarini tashkil o`ilish kabilan global muammolarga kiradi. Muayan mintao`ada xavo va suvni ifloslanishi, tuproo`ning erroziyasi, yaylovlarni ishdan chio`ishi, hrmonlarni kesish mintao`aviy (regional) muammolardir. Masalan: orol va orol oldi ekologiyasidir.

www.arxiv.uz O`zbekistonda ekologik xavfsizlikni taominlash davlat darajasidagi eng muxim vazifalardan biridir. Xozir atrof-muxitni muxofaza o`ilish, tabiiy resurslardan oo`ilona foydalanishning O`zbekistonda 2005 yilgacha mhljallangan dasturi ishlab chio`arilgan. Binobarin biologiya tirik organizmlar thrisida nazariy va amaliy masalalarni xal o`ilishga xizmat o`ilsa, ekologiya kelajakda solom avlod etishtirish, tabiatni muxofaza o`ilish bilan bolangandir, yaoni insonlar ixtiyojini thla o`ondirishga o`aratilgandir. Inson kosmosga chio`o`an davrda biologiya fani oldiga yangi vazifalar o`hyilmoo`da. Bu kosmonaftlar uchun kerakli bhlgan barcha narsalarni kosmos kemada vujudga keltirishdan iboratdir. Olimlarning fikri bhyicha insoniyat «biologiya asriga» kirib bormoo`da. Shunday o`ilib biz yoshlar, tirik tabiatni rivojlanish o`onuniyatlariga asoslanib, hlik tabiat o`onuniyatlarini hrganib mustao`il respublikamiz oldidagi biologiya va ekologiya fani bilan bolio` bhlgan muammolarni echishga yordam bermoimiz kerak. Biologiya - bu tiriklik xaqidagi fan bo`lib materiyaning ma`lum bir shakli sifatidagi tiriklikning yashash va rivojlanish qonuniyatlarini o`rganadi. Biologiya atamasi 1802 yilda bir-biridan mustasno frantsuz olimi J. B. Lamark va nemis olimi G. R. Treviranus tomonidan fanga kiritilgan. Insoniyat azaldan tiriklikka qiziqish bilan qaragan. Xayotga, tiriklikka bo`lgan qarash ham faqatgina ruxiy olam tushunchalari nuqtai nazari bilan talqin etildi. Shuning bilan birga xar xil kuzatishlar natijasida dunyoviy ilm ma`lumotlari ham to`planib borildi. Tirik tabiatni o`rganish dexkonchilik ishlarini rivojlantirishda o`z aksini topdi. Insoniyatning ko`p asarlik tajribasi tabiatni o`rganish sohasida ko`pgina amaliy natijalar berdi. Shu amaliy natijalar noxiyasida biologiya ham fan sifatida shakllana bordi. Biologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi sodir bo`ldi. Biologiya fanining tarixiy rivoji ruxiy olam fanlari, diniy qarashlar va moddiylikka asoslangan fikr-mulohazalar asosida ro`y berdi. Dastavval qadimgi yunon faylasuflari tabiat xodisalarini va dunyoni tabiiy kelib chiqishini izohlashga moddiylik asosida yondoshdilar. Demokri barcha o`lik va tirik jismlar atomalardan

www.arxiv.uz iboratligini xamda material tanacha hususiyati shu atomlar kattaligi, shakli ularning joylashish tartibi va miqdoriy nisbatlariga bo`liqligini o`qtirdi. Aristotel (20. 384 - 322 y) dunyoning real mavjudligi va uni anglab olish mumkinligini takidladi. U biologiya sohasida ko`p ishlar qildi va hayvonlarning 510 turini izohlab, ilk bor ular tasnifini keltiradi. U tabiatning umumiy uygunlik va rivojlanishi jarayonida murakkablashishi kabi `oyalarni ilgari surdi. Tabiatda o`zgarishning mavjudligi va uning qay tarzda ro`y berishi azaldanoq faylasuf va tabiatshunoslik uchun qiziqarli soha bo`lib kelgan va bir-biriga qarama-qarshi metafizik hamda dialektik qarashlar mavjud bo`lgan. Metafizikaga ko`ra tabiatdagi har qanday hodisa o`zgarmas, tur`un o`zgarish sodir bo`lsada, son jihatdan bo`lib, buyum va hodisaning tub ma`noda hossasi o`zgarmas qoladi. Organik olam haqidagi metafizik dunyoqarash kreatsionizmlar. Kreatsionistik `oyaga ko`ra ilohiy kuch o`simlik, odam va hayvonni yaratgan, bo`lib, barcha tirik mavjudot paydo bo`lganidan o`zgarmagan va o`zgarmaydi. Dialistik dunyoqarashga ko`ra borliq muntazam ravishda o`zgarib turadi, qarama-qarshiliklar kurashi tufayli rivojlanadi va miqdor o`zgarishlari yangi sifat o`zgarishlariga olib keladi. Ko`pgina qadimgi mutafakkirlar (Gipokrat, Demokrit) tirik moddalarning tabiiy kelib chiqishi va evolyutsiyasi hamda yashash uchun kurash `oyalari ilgari surib, dialektik nazariya asosida fikr yuritganlar. Biologiyaning shakllanishi va rivojida keskin davr buyuk ingliz olimi Ch. Darvinning sodda shaklidan murakkabroqqa asta-sekin milliard yillar davomida, er evolyutsiyasi nazariyasining yaratilishi bilan boshlandi. Bu nazariya o`simlik va hayvonot olamidagi barcha murakkab jarayonlar haqidagi tushunchalarni tubdan o`zgartirdi va qayta shakllantirdi. Biologiya fanining rivojlanishi jarayonida mavjudotlar shakllarining tuzilishi, faoliyati, taraqqiyoti, evolyutsiyasi va ularning atrof-muhit bilan munosabatini chuqur o`rganuvchi tarmoqlar vujudga keldi. Tirik tabiatdagi barcha jarayonlarni ilmiy nazariyalarga asoslangan holda organizm qismlari va organizmdagi yaxlit uy`unlashgan faoliyat sir-asrorlarini va umuman tiriklikning kelib chiqish, evolyutsiyasini, unga xos belgi va hususiyatlarini chuqur talqin etish, biologiyaning muhim vazifalaridan biridir.

www.arxiv.uz Tiriklikning tub mohiyatlaridan biri xar bir organizmga xos bo`lgan irsiy xususiyatlarning uning avlodlariga o`tishi bilan shu organizmlarga xos xususiyatlarning saqlanishdan iboratdir. Bu tiriklik mavjudot tarkibiy qismining o`z-o`zidan hosil bo`lishini ta`minlovchi jarayonlar tufayli nuklein kislotalar faoliyatlari asosida ro`y beradi. Tirik mavjudotlarga o`zgacha belgilarning paydo bo`lishi, ya`ni o`zgaruvchanlik xosdir. Bu jarayon ham irsiyat moddasi - nuklein kislotalardagi o`zgarish natijasida sodir bo`ladi. Yuqorida bayon etilgan tiriklikning barcha belgi va xususiyatlari qatorida sharoitga moslashish, o`z-o`zini boshqarish, hosil qilish hamda ichki muhit sharoitining barcha ko`rsatkichlarni tur`un holatda saqlash ya`ni organizm gomeostazini belgilab berish kabi murakkab jarayonlar majmui xar bir tirik mavjudot uchun xos bo`lgan belgilarning zamonaviy tushunchasi hisoblanadi. Kurrai zamindagi turli-tuman o`simlik va hayvonot dunyosi shundaygina tarqalib qolmay, balki uning tarqalishini o`zaro uzviy bo`lanish hosil qilgan yagona hamkor sistema bunyod etadi. Bu sistema yaratuvchilar, iste`molchilar, organik moddalarni parchalovchilar hamda muhitning qisman tirik bo`lmagan tarkibiy qismlarini o`z ichiga oladi. Tarkibiy qismlar orasidagi munosabat va shu jarayonda insonning o`rni muhim ahamiyatga egadir. Munosabatlararo jarayondan inson o`ziga naf chiqarish bilan mavjudotlar va atrof-muhit o`rtasidagi mutanosiblik aloqasining buzilmasligi ekologiyaning dolzarb masalasi tarzida o`rganiladi. Biologiya fani bo`l`usi agronom, selektsionerlarning shakllanishida dunyoqarashidagi ilmiy-tabiiy biri hisoblanadi. Zamonaviy bi-ologiya bir tomondan xayot faoliyatining fizik-ximiyaviy asoslari va sistemali mexanizmlarni anglatuvchi bilimlarining tez rivojlanayotganligi bilan ifodalansa, ikkinchi tomondan biologiyaning sotsial mohiyati ortishi, ya`ni biologiyaning jamiyat xayoti hamda uning o`rganish ob`ekti hisoblanishi bilan uzviy bo`liqligi ortib bormoqda. Biologiyaning rivoji bilan uning turli tarmoqlari o`zining taraqqiyot yo`nalishi bo`lgan alohida fan sifatida shakllanadi. O`simlik olamini-botanika, mavjudotlari

www.arxiv.uz tuzilishi va faoliyatini anotomiya, gistologiya, fiziologiya, irsiyatning genetikasi, organik olamning tarixi rivojlanishini evolyutsiya, mavjudotlarning o`zaro va atrof - muhit bilan uzviy aloqasini biologiyaning ekologik tarmoqlari o`rganadi. Shuning uchun ham xozirgi biologiya tiriklik haqidagi murakkab fanlar majmuidan iboratdir. 5. Mavjudotlar guruhi orasida o`zaro o`xshashlik va farqlar bo`lishidan kat`iy nazar ular, ya`ni barcha tirik mavjudotlar o`z tirik-lik darajasiga egadir. Xar bir organizmning tarkibi kimyoviy modda birikmalaridan iborat. Shu moddalar organizmning eng sodda tashkiliy darajasi xujayraning asosini tashkil etadi. Xujayralar o`z navbatida organizm uchun xos bo`lgan a`zo va to`qimalarni, ularning o`zaro murakkab munosabati bir butun yaxlit organizmni hosil qila-di. Tirik mavjudot tuzilmalarining bir tartibda ekanligi haqidagi tushuncha tiriklikning tashkiliy darajasida o`z aksini topadi. Tiri-klikning molekulyar, sub xujayraviy to`qima va a`zo, organizm, popu-lyatsiya-tur, biogeotsenotik va biosfera darajalari tafavvut etiladi. 6. Biologiyaning turli sohalarida quyidagi ilmiy-tadqiqot metodlaridan keng foydalaniladi. Kuzatish metodi, taqqoslash metodi, tarixiy metod, eksperim ntal metod, modellashtirish metodi. Kuzatish metodi organizmlar va ularning atrofidagi muhitda ro`y beradigan xodisalarni tasvirlash va taxlil qilish imkonini beradi. Turli sistematik guruhlar, tirik organizm jamoalari organizmlar, ularning tarkibiy qismlaridagi o`xshashlik va farqlar taqqoslash usuli yordamida aniqlanadi. Turli sistematik guruhlar organizm, uning organlarini tarixiy jarayonda paydo bo`lish qonuniyatlari tarixiy metod yordamida aniqlanadi. Mazkur metod yordamida organik dunyoning evolyutsion ta`limoti yaratildi. Eksperimental metod orqali tirik tabiatdagi, organizmlardagi voqea - hodisalar boshqa metodlarga nisbatan chuqur o`rganiladi. Keyingi paytlarda elektron hisoblash texnikasining rivojlanishi bilan biologik tadqiqotlarda modellashtirish metodidan ham foydalanilmoqda. Biologiyada boshqa fanlardagi kabi ko`p muammolar, o`z echimini kutayotgan masalalar, tirik tabiat sirlari mavjud. Bu muammolar birinchidan molekulalarning

www.arxiv.uz tuzilishi va funktsiyasini aniqlash: ikkinchidan, bir va ko`p xujayrali organizmlarning rivojlanishi tartibga solish mexanizmlarini bilish; uchinchidan, organizmlar shaxsiy rivojlanishdagi irsiyat mexanizmlari, ya`ni oqsil biosintezidan xujayra hosil bo`lguniga qadar tabaqalanishni oydinlashtirish; to`rtinchidan, organizmlar tarixiy rivojlanishini aniqlash; beshinchidan, erda hayotning paydo bo`lishi muammosini echish va tajribada isbotlash; oltinchidan, insonlarning tabiatdagi ko`rsatadigan ijobiy va salbiy ta`sirini bilish; ettinchidan odamning paydo bo`lishi bilan ochiq bo`lgan ba`zi muammolarni xal etishdan iborat, yuqorida qayd etilgan muammolarni echish biologiya fani oldida turgan asosiy vazifadir. Lekin biologiya fani nazariy muammolarni echish bilan cheklanib qolmasdan u juda muhim amaliy ahamiyatga ega bo`lgan muammolar echishda ham faol ishtirok etadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1.A. T. Gafurov. “Darvinizm” T. : «O`qituvchi», 1992. 2.M. Tuxtaev, A. Xamidov. “Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza qilish” T. : 1994. 3.Biologiya. Bibliograficheskiy spravochnik, K. : “Naukova dumka” 1994 4.Grin. N., Staut. U., Teylor. D., «Biologiya» Moskva «Mir» 1990 god str. 3-15. 5.Turaqulov. E.X., G`ofurov. A.T., «Umumiy biologiya» Toshkent 1995 yil 6-10 bet. 6.Kemp. P., Aris. K., «Vvedenie v biologiyu» Moskva «Mir» 1998god Str 3-14.

Похожие

Rivojlanish biologiyasi fanining mazmuni va uning vazifalari

Gеnеtika fanining maqsadi va o`rganish uslublari

Biologiya o`qitishda foydalaniladigan uslublar va usullari

Biologiya fanidan mustaqil o`qitishni tashkil etish va biologiya fanini o`qitishda innovasion texnologiyadan foydalanish

O`zbekistonda biologiya faning rivojlanish tarixi va istiqbollari