Ozarbayjon adabiyoti 2 - Литература - Рефераты

Ozarbayjon adabiyoti 2

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2060 KB

Ozarbayjon adabiyoti Reja: 1) Kitobi dada Qo`rqut eposi 2) Kavkaz orti va O`rta Osiyo xalqlari adabiyoti o`rtasidagi o`zaro aloqa 3) Ozorbayjonning turli davrlardagi adabiy darg`alari i) Nizomiy Ganjaviy ii) Muhammad Fuzuliy ijodi ozarbayjon she`riyatining yuqori cho`qqisi iii) Vidodiy bilan Voqif iv) M.F.Oxundov v) Mamadqulizoda vi) Aliakbar Sobir 4) Dramaturgiya

Ozarbayjon xalqi Kavkaz va Kavkaz ortida yashovchi xalqlar (kartvel, abxaz- adigey, nax-dog`iston tillari kabi qariyb 40 ta tilda so`zlashadilar) orasida qadimiy madaniyat tarixi va boy adabiyotga ega bo`lgan xalqlardan biridir (ozarbayjon tili turkiy tillar oilasiga kiradi). Uning xalq og`zaki ijodi va yozma adabiyot shaklida yaratilgan eng qadimgi namunalarida odamiylik, haqiqat va adolat uchun kurash, mehnatga muhabbat va qardosh xalqlarga hurmat singari olijanob tuyg`ular o`z ifodasini topgan. Turli-tuman adabiy janrlarda yaratilgan xalq ishqiy-qahramonlik dostonlari, ertaklari, marosim va muhabbat qo`shiqlari, shuningdek, xalq latifalari va maqollaridan iborat folklor asarlari turli tarixiy davrlarda yaratilib, og`izdan og`izga ko`chib, bizgacha yetib kelgan. Bulardan eng mashhurlari ”Kitobi dada Ko`rqut” (bugun uning yozuvchi Anor qalamiga mansub nusxasi ham bor) va “Ko`r o`g`li” eposlari, “Oshiq G`arib”, “Shoh Ismoil”, “Asli va Karam” ishqiy dostonlari, Malik Mamed va Kal Ahmad sarguzashtlaridan hikoya qiluvchi kulgili ertaklar, insoniy muhabbatni olqishlovchi to`rtlik bayotlardir. “Kitobi dada Ko`rqut” eposi taxminan VII-VIII asrlarda, hali ozarbayjon tilida yozma adabiyot uncha taraqqiy etmagan bir sharoitda, ona tilida ijod etilgan yirik badiiy asar sifatida katta ahamiyatga ega edi. Uning 12 qissasida o`g`iz-turkiy qabilalarining o`z mustaqilligi uchun chet el bosqinchilariga qarshi olib borgan kurashlari tasvirlangan. Hozirgi kunda xalq dostonlari syujeti asosida yaratilgan bir necha musiqali dramalar ozarbayjon teatri sahnalarida muvaffaqiyat bilan namoyish qilinmoqda. Xalq og`zaki ijodi asarlarini yozib olish va o`rganish ishlari Ozarbayjonda VI asrlardan buyon muntazam ravishda davom ettirilmoqda. Ozarbayjon xalq og`zaki ijodi va qadimiy yozma adabiyoti bilan O`rta Osiyoda yashovchi o`zbek, tojik, turkman, qirg`iz va qoraqalpoq xalqlarining adabiyoti o`rtasida bir-biriga o`xshash juda ko`p an`analar mavjud. Keyinchalik ozarbayjon klassik adabiyoti va o`zbek, tojik, turkman mumtoz adabiyotlarining yirik vakillari ijodida ham o`zaro aloqa va ta`sir turli-tuman shakllarda davom etib keldi va hozir ham davom etmoqda (bu haqda pastroqda gap boradi).

Buyuk shoirimiz Alisher Navoiyning o`lmas ”Xamsa”si (XV asr), tojik adibi va mutakkiri Abdurahmon Jomiyning “Haft avrang”i (XV asr) ularning buyuk Nizomiy Ganjaviy yaratgan “Panj ganj”dan bahramand bo`lganliklari tufayli yuzaga kelgani singari, buyuk ozarbayjon shoiri Muhammad Fuzuliyning o`ynoqi g`azallari, badiiy yuksak ”Layli va Majnun” dostoni Alisher Navoiy ijodi ta`siri ostida yaratildi. O`zbek va tojik adabiyotining asoschilari H.H.Niyoziy va S.Ayniylar ijodining shakllanishi va kamol topishida ozarbayjon adabiyotining yirik vakillari M.Oxundov, J.Mamadqulizoda va A.Sobirlarning ilg`or dunyoqarashi sezilarli darajada ta`sir qildi. Kavkaz orti va O`rta Osiyo xalqlari adabiyoti o`rtasidagi o`zaro aloqa va ta`sir keyingi yillarda katta-kichik millatlarning qardoshlik oilasida yashayotgan bir sharoitda yangicha mazmun kasb etmoqda, yangi-yangi shakllarga ega bo`lmoqda. Ozarbayjon adabiyoti tarixi mundarijasini biz hozirgi Ozarbayjon va Eron Ozarbayjoni hududida juda qadim zamonlardan beri yashab ijod etib kelayotgan ozarbayjon xalqining bir butun milliy adabiyoti shaklida tasavvur qilamiz. Chunki bu adabiyot uzoq asrlar davomida Zakavkazyeda birin-ketin hukmronlik qilgan eron shohlari, turk sultonlari, arab va mo`g`ul istilochilariga qarshi olib borilgan kurash jarayonida shakllandi va rivojlandi. Ozarbayjon mumtoz adabiyotining eng yaxshi an`analaridan oziqlanib ijod etayotgan Eron Ozarbayjoni shoirlari – Ozar o`g`li, Madina Gulgun, Akima Billuriy, Ali Tude, Fitrat va boshqalar she`riyati, S.Vurg`un ta`biri bilan aytganda, “tom ma`nodagi qahramonlik she`riyatidir”. Chunki ular mamlakatda milliy va ijtimoiy zulm hukmron bo`lgan og`ir bir sharoitda she`riyatni mehnatkash xalqning milliy ozodlik kurashi manfaatlariga xizmat qildirmoqdalar. Masalan, Ozar o`g`li o`zining ”Faridun Ibrohimiy” nomli she`rida Faridunni xalq farzandi, xalq va revolyutsiya yo`lida qurbon bo`lgan kurashchi sifatida tasvirlaydi. U dorga osilayotganda ham ozodlik va revolyutsiya dushmanlarini fosh qiladi: Ayting, bo`yin egarmi mard kishi yovga?

– Yo`q, yo`q! Qo`rqoqning ishi – qilmoqlik tavba. Men juda oz yashadim. Afsus, juda oz, Ammo o`kinmayman hech – xalqim sarfaroz. Jallod! Ko`rsat hungaring – Ajaldan zo`rman! Tika boqib o`limga, xalqimni derman. Dorga ossang, osaver, tushsam zaminga, Sakrab turib baribir, yurgum ustingga! Ozarbayjonda VII-VIII asrlarda arab tili, IX asrdan boshlab esa fors tili rasmiy davlat tili hisoblanganligi tufayli o`nlab ozarbayjon shoirlari o`z asarlarini arab va fors tillarida yozishgan. Keyinchalik bu an`anani ozarbayjon shoirlaridan Xoqoniy-SHervoniy, Nizomiy Ganjaviy, Muhammad Fuzuliy va, qisman, hatto M.F.Oxundovlar ham davom ettirganlar. Bu so`z san`atkorlari yaratgan asarlar, tabiiy, ozarbayjon adabiyoti mahsulidir. Chunki turli tarixiy sharoitda yashab qalam tebratgan bu shoirlar ijodida Ozarbayjondagi turli ijtimoiy tabaqalarning hayotini aks ettirish asosiy o`rin tutgan edi. XII asr ozarbayjon she`riyatining gullab-yashnashi, shubxasiz, Nizomiy Ganjaviy nomi bilan bog`liq. U o`z davriningilg`or o`qimishli kishisi, buyuk daho va mutafakkiri sifatida adolatli, ma`rifatli podsholikka ishondi va unga katta umid bog`ladi. Nizomiy o`z lirikasi va xamsachilikka asos solgan besh genial dostonida Sharq she`riyati erishgan yutuqlarga yakun yasadi va she`riyat taraqqiyotida uzoq asrlar salmoqli rol o`ynagan yangi an`anani boshlab berdi. Romantik dostonlarida pok insoniy sevgini targ`ib etdi, oddiy dehqon va hunarmandning mehnatini ulug`ladi. “Xamsa”ning birinchi dostoni ”Maxzanul-asror” o`z didaktikasi bilan, “Layli va Majnun”, ”Xusrav va Shirin” hamda “Haft paykar” sevgi haqidagi falsafasi bilan, “Iskandarnoma” esa shoir dunyoqarashiga xos ijtimoiy qarashlari bilan jahon adabiyoti taraqqiyotiga kuchli ta`sir qildi.

Buyuk shoir qalami bilan sayqal topgan Farhod, Shirin, Layli va Majnun obrazlari hozirgi kunda ham o`z badiiy yetukligi va gumanistik yo`nalishi bilan kishini o`ziga maftun etadi. Muhammad Fuzuliy ijodi ozarbayjon she`riyatining yuqori cho`qqisi edi. Fuzuliy lirikasining asosiy motivq insonga shodlik va quvonch, tashvish va alam bag`ishlovchi pok muhabbatdir. Shoirning fikricha, sevgi kishilarga adolat uchun olib boriladigan kurashda kuch bag`ishlaydi. Fuzuliy lirikasida ishq-muhabbat mavzui ko`pincha turli ijtimoiy-falsafiy masalalar bilan chambarchas bog`langan holda talqin etilar ekan, shoir zolim va farosatsiz hukmdorlarni qattiq tanqid ostiga oladi. Shoirning insonparvarligi uning ozarbayjon tilida yaratgan dostoni “Layli va Majnun”da ham o`zining yorqin ifodasini topdi. Bu asarda Fuzuliy o`z ustozlari Nizomiy va Navoiy ijodidagi eng yaxshi an`analarni davom ettirib, pok insoniy sevgi, muhabbatni olqishlaydi. XVI-XVII asrlarda turk sultonlarining Ozarbayjonga qilgan hujumi natijasida mamlakat yana xarobaga aylandi, yozma adabiyot inqirozga yuz tutdi. Xalq og`zaki ijodida vatanparvalik, xalqlar do`stligi g`oyalarini targ`ib qiluvchi bir qancha qahramonlik dostonlari yuzaga keldi. Bu asarlarda ozodlik va mustaqillikka intilish, bosqinchilarga qarshi g`azab va nafrat motivlari ozarbayjon, arman va gruzin xalqlari o`rtasida do`stlikka chorlovchi kuylarga hamohang bo`ldi. Vidodiy bilan Voqif XVIII asr xalq she`riyatining eng yaxshi xususiyatlarini o`z ijodiga singdirgan atoqli ozarbayjon shoirlari edilar. Voqelikni haqqoniy aks ettirish, xalq orzu-umidlariga yaqinlik hamda she`rni nihoyatda soda va xalqchil uslubda yozish bu ikki do`st va maslakdosh shoir ijodining fazilati edi. Har ikkala shoirning ham lirikasi xalq og`zaki ijodining boy xazinasidan oziqlandi. Mehnatkash oilada tug`ilib voyaga yetgan, o`z aql-idroki tufayli, Navoiy kabi, vazirlik lavozimiga ko`tarilgan Mullo Panoh o`g`li Voqif davlat arbobi sifatida san`at va adabiyotni xalq manfaati uchun xizmat qildirishga urindi. U qo`shni davlatlar o`rtasida, ayniqsa, Rossiya bilan do`stona aloqani qayta tiklash va mustahkamlash yo`lida jonbozlik ko`rsatganligi uchun muholiflari uni kofirlikda ayblab, ta`qib ostiga oldilar. U boshlagan sharafli ish – adabiyotda realizmni

shakllantirish va yanada mustahkamlashni Abulqosim Nabotiy, Shukuhiy va Oshuq kabi shoirlar davom ettirdilar. XIX asr boshlarida Ozarbayjon, O`rta Osiyodan oldinroq, Rossiyaga qo`shib olindi, uning mustamlakasiga aylandi. Xalq ikki tomonlama zulm va qoloqlik girdobida qoldi. Shu davrdan yurtda marifatparvarlik harakati kuchaya boshladi. Bu harakatning dastlabki vakillari atoqli shoir va olimlar Abbosquli Boqixonov, Mirzo Shafiy Vozeh va Ismoilbek Kutkashinskiylar bo`lib, ular adabiyotga novella, realistik doston kabi yangi janr elementlarini olib kirdilar. Shu bilan birga turmush hodisa-voqealari haqida keng muhokama yuritish, erkin fikrlash va xalqning nochor ahvoliga tashvishlanish kayfiyatlarini ro`yobga chiqara boshladilar. M.F.Oxundov XIX asrning buyuk ma`rifatparvari, dramaturgi va mutafakkiri hisoblanadi. Savodini eski maktabda chiqargan, bir necha tilni mukammal egallagan, adabiyotni chuqur bilgan. Tiflisdagi rus-tatar bilim yurtida rus tili va adabiyotini zhr havas bilan o`zlashtirdi. Pushkinni sevib o`qidi. Rus revolyutsion- demokratlarining ijtimoiy-siyosiy qarashlari bilan qiziqdi. Ozarbayjon xalqining ayanchli ahvoli uning savodsizligidan degan xulosaga kelib, ma`rifat tarqatish, mehnatkashlar bolalarini o`qitish, ularni savodxon qilish uchun jon kuydirdi. Arab alibosini lotin yozuvi asosida qayta tuzib chiqdi. Oxundov ozarbayjon realistik adabiyotining asoschisi sifatida tanildi. U realistik komediyalar yaratib, ozarbayjon milliy teatrining shakllanishi uchun zamin hozirladi. Uning yozgan komediyalari zamonasining hukmron doiralari ustidan chiqarilgan aybnomaday qabul qilindi. Oxundov yaratgan dramalar bilan Griboyedov asarlari o`rtasida ma`lum yaqinlik mavjudligi diqqatga sazovor. Griboyedovning ”Aql dostidan dod” komediyasidagi Chatskiy obrazi Oxundovning “Kimyogar Mullo Ibrohim Xalil” asaridagi shoir Hoji Nuriy obrazini eslatadi. Oxundov rus poeziyasining eng yaxshi an`analarini Sharq mumtoz she`riyatining ajoyib an`analari bilan bog`lab rivojlantirdi. U o`z she`rlarida rus va ozarbayjon xalqlari o`rtasidagi do`stlikni tasvirlagan bo`lsa, 1837 yilda yozilgan “Sharq poemasi”da ”she`riyatning so`nmas quyoshi” Pushkin obrazini yaratdi.

XIX asr oxiri, XX asr boshlarida Najafbek Vezirov, Narimon Narimonov, Abdurahimbek Axverdov, Jalil Mamadqulizoda, Aliakbar Sobir kabi o`nlab iste`dodli adiblar faoliyat ko`rsatdilar. Ularning barchasi Mamadqulizoda muharrir bo`lgan ”Mullo Nasriddin” hajviy jurnalining faol mualliflari edilar. J.Mamadqulizoda o`z davrining o`tkir hajvchi adibi sifatida Gogolga ergashdi va 30 yildan ko`proq vaqt ichida juda ko`p hikoya, felyeton, povest va pamfletlarni bostirib chiqardi. U yartgang siyosiy tomondan o`tkir hajviy asarlaning tig`i o`zboshimcha hukmdorlarga qarshi qaratildi. Uning deyarli hamma hikoyalari ixchamligi va g`oyaviy o`tkirligi bilan ajralib turadi. Yozuvchi ularda xalq hayotining realistik lavhalarini chizadi, turmush voqea-hodisalari haqida keng mulohaza yuritadi. Shuning uchun uning hikoyalari keng kitobxonlar ommasiga tez tarqaldi. Aliakbar Sobir o`z ijodini g`azal yozishdan boshladi, ammo tezda iste`dodli hajviyotchi sifatina shuhrat qrzondi. Uning ijodida aks ettirilgan real voqelik, mehnatkashlarning ayanchli ahvoli, ozodlikka intilishi, mustamlakachilarga qarshi kurash kabi dolzarb masalalar she`riyatning ta`sirchan chngi shaklini talab qilardi., Bu shaklni Sobir an`anaviy g`azal janridan topdi. Sobir ijodi hayot haqiqatini to`g`ri aks ettiruvchi oynaga aylandi. Uning hajviyasi ekspluatatorlarga nisbatan g`azab-nafrat hissi bilan to`lib toshdi. Chor hukumatining xalqlar o`rtasida milliy adovatni kuchaytirishdek bosqinchilik siyosatini fosh qiluvchi “Baynalmilal” she`rini yozishga jur`at etdi. Hozirgi Ozarbayjon adabiyotining shakllanishi va dastlabki rivojida J.Mamadqulizoda, A.Axverdov, J.Jabarli, N.Vezirov, Sulaymon Oxundov, A.Shoyiq va boshqalar hamda ulardan keyin adabiyot maydoniga kirib kelib voyaga yetgan S.Vurg`un, M.Huseyn, S.Rustam, M.Ibrohimov va boshqalarning xizmatlari katta bo`ldi. M.Gorkiy va V.Mayakovskiylarning Zakavkazyega kelishi ijod ahlining faolligini oshirdi, rus, arman va gruzin tillaridan hikoya hamda povestlar tarjima qilish ishi yo`lga qo`yildi. Adabiyotga yangi-yangi navqiron kuchlar kirib kela boshladi. O`z taraqqiyotining dastlabki bosqichida katta hajmdagi nasriy asarlari

(romanlar) bo`lmagan ozarbayjon adabiyoti rus va jahon romanchiligini ta`sirida qisqa vaqt ichida tarixiy va zamonaviy romanning yaxshi namunalari bilan boyidi. Dramaturgiya katta bosqichga ko`tarildi. Tarixiy dramaning eng yaxshi namunasi hisoblangan ”Voqif” o`zining ko`p xususiyatlari bilan Uyg`un va I.Sultonlarning “Navoiy”, tojik dramaturgi S.Ulug`zodaning “Shoirning qismati” asarlariga yaqin turadi. Unda dramaturg XVIII asrda yashab ijod etgan buyuk shoir va davlat arbobi Mulla Panoh o`g`li Voqifning hayoi yo`lini, zulm va jaholatga qarshi olib borgan kurashini aks ettirish orqali ozarbayjon xalqining o`tmishdagi ayanchli ahvoli va ozodlik uchun olib borgan kurashini tasvirlagan. Keyingi yillar ozarbayjon adabiyotida R.Rizo, N.Xazri, I.Shixli, I.Qosimov, Anor, A.Aylisli, Maqsud Ibragimbekov va boshqalarning nasriy va sahna asarlari bu qardosh adabiyotga shuhrat keltirdi. Bu shoir va yozuvchilar ijodiy mehnati davlat mukofotlari bilan taqdirlandi. Ozarbayjon xalqi bilan O`zbekistonda yashovchi xalqlar o`rtasidagi adabiy- madaniy aloqalar qadimiy tarixga ega. Buyuk Nizomiy ”Xamsa”si o`zbek xalqi orasida mashhur bo`lganidek, Navoiyning g`azal va dostonlari ozarbayjon madrasalarida o`qitilgan. M.F.Oxundov, A.Sobir singari demokrat yozuvchilarning ijodi ilg`or o`zbek adabiyotining shakllanishida muhim rol o`ynadi. O`z navbatida Hamza, Ayniy Oybeklarning dramaturgiyasi va nasriy asarlari ozarbayjon dramaturgiyasi na romanchiligining rivojiga ham salmoqli hissa qo`shdi. Tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, Xamza ozarbayjon teatri, ayniqsa Axverdiyev, Narimonov dramaturgiyasi bilan yaqindan tanish bo`lgan. Sidqi Ruxulla boshliq ozarbayjon teatr truppasi Qo`qonga kelganda, Xamza birorta ham spektaklni qoldirmay tomosha qilgan. Xamza tajribali teatr rejisseri bilan suhbatlarda undan ko`p narsani o`rgandi, ijodiy oziq oldi. Bokuda chiqadigan ”Mulla Nasriddin”, “Debiston” va boshqa jurnallarda S.Ayniy, M.So`fizoda, A.Avloniy va boshqa o`zbek ma`rifatparvarlarining maqola, she`r va hajviy asarlari chiqib turdi. Masalan, S.Ayniy ”Mulla Nasriddin”ning 1910 yilgi № 23 sonida ”Buxorodan bir kishi” taxallusi bilan yozgan maqolasida yangi usuldagi maktablarning joriy etilishga qarshi

chiqayotgan qoloq kimsalarni amir va boshqa amaldorlarning malaylari deb qattiq tanqid qiladi. Yirik davlat arbobi F.Xo`jayev “Tarjimon”, “Vaqt”, “Mulla Nasriddin” jurnallarini O`rta Osiyo xalqlari o`rtasida ilg`or g`oyalarni shakllantirish va rivojlantirishda xizmatlari katta bo`lgan deb baho beradi. Shuningdek, o`zbek tilida chiqadigan ”Turkiston voloyatining gazeti”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi Farg`ona”, “Oyna” gazeta-jurnallarida rus, ozarbayjon, tatar, turk adabiyotidan tarjimalar, maqola, taqriz, teatr va adabiyot yangiliklari haqida axborotlar bosilib turdi. A.Avloniyning “Adabiyot” kitobi (1914)ning birinchi qismida Sobir Tohirzodaning ”Tarjiband”, “So`z” she`rlari, Voqifning muxammaslari, xorazmlik shoir Tabibiyning Ozarbayjondagi “Fuyuzot” jurnalida bosilgan she`ri berilgan. Avaz O`tar o`g`li, Abdulla Qodiriy, Mirmuxsin SHermuhammedov, Sidqiy (Ojiziy), So`fizodalarning 1905-1916 yillarda bitilgan ilk she`rlarida ozarbayjon va turk she`riyatining ta`siri bor. Ozarbayjonlik qardoshlarning asarlarini tarjima qilishda Xamza, A.Avloniy, M.Uyg`ur, A.Qodiriy, Xurshid, G`.Yunus, Fitrat va boshqalar faol ishtirok etdilar Bokuda harbiy o`quv yurtida ta`lim olgan o`zbek shoiri Shuxratning yozishicha, u urushga ketayotib S.Vurg`unning kitobini o`zi bilan birga olibyu ketadi. Urushning eng og`ir kunlarida ham bu kitob unga hamroh bo`lgan. Jarohatlanib, xushidan ketib qolgan vaqtlarda ham, xushiga kelgach, kitobni ppaypaslab, qidirgan. “Samad Vurg`un huddi tepamda turganday va meni yana Bokuda uchrashajagimizni ta`kidlardi”, deydi. Xakim Nazir ikki qardosh xalq paxtakorlarining o`zaro uchrashuvlari haqida ”Sevil” nomli ocherklar to`plamini chiqardi. “Maftuningman, Ozarbayjon!” nomli ocherkida shoir Boku, Mingechaur, Qorabog`, Mug`on, neft konlari va boshqa xushmanzara joylarni tavsiflab, Tursunoy Oxunova izidan borib, mashinada paxta teruvchi 58 ta ozarbayjon qizini uyushtirgan Sevil Kaziyevaning matonati haqida batafsil yozgan. Ozarbayjon shoiri A. Kyurchayli Toshkentda Navoiy nomli opera va balet teatrida U.Xojibekovning “Ko`r o`g`li” operasini ko`rganligi, o`zbek teatr

muxlislarining ozarbayjon san`atiga muhabbati haqida yoza turib, Ozarbayjonda ham o`zbek adabiyoti va san`atiga shunday munosabatda ekanliklarini e`tirof etadi:

Adabiyotlar: 1. Absamiyev Hamid. Turkiy xalqlar adabiyoti. 1-qism. Samarqand -2004. 2. Absamiyev Hamid. Turkiy xalqlar adabiyoti. 2-qism. Samarqand -2006. 3. Abdurahmonov Abdurashid. Turkiy xalqlar adabiyoti.Qadimgi davr. Qo`llanma. Toshkent. ”Sharq”, 2005. 4. O`zbek-ozarbayjon adabiy aloqalariga doir. 1978.№3 5. Qo`rqit ota kitobi. “Yoshlik” jurnali. 1988 . № 5-6-7. 6. Muqimov. Qardosh xalqlar adabiyoti. T.1980 y. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Ozarbayjon ( Azarbayjon ) adabiyoti

Qozoq adabiyoti 2

Qirg`iz adabiyoti 2

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti