Ozarbayjon ( Azarbayjon ) adabiyoti - Литература - Рефераты

Ozarbayjon ( Azarbayjon ) adabiyoti

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2037.5 KB

O zarbayjon adabiyoti Reja 1. Ozarbayjon xalqi tarixi va folklori 2. Vidoiy va Voqif ijodi 3. “Qo`rqut ota kitobi” haqida

Ozarbayjon xalqi tarixi va folklori. Ozarbayjon xalqi Kavkaz va Kavkaz ortida yashovchi xalqlar orasida qadimiy madaniyat tarixi va boy adabiyotga ega bo`lgan xalqlardan biridir (ozarbayjon tili turkiy tillar oilasiga mansubdir). Uning xalq og`zaki ijodi va yozma adabiyot shaklida yaratilgan eng qadimgi namunalarida odamiylik, haqiqat va adolat uchun kurash, mehnatga muhabbat va qardosh xalqlarga hurmat singari olijanob tuyg`ular o`z ifodasini topgan. Turli-tuman adabiy janrlarda yaratilgan xalq ishqiy-qahramonlik dostonlari, ertaklari, marosim va muhabbat qo`shiqlari, shuningdek, xalq latifalari va maqollaridan iborat folklor asarlari turli tarixiy davrlarda yaratilib, og`izdan og`izga ko`chib, bizgacha yetib kelgan. Bulardan eng mashhurlari “Qo`rqut ota kitobi”, “Ko`r o`g`li” eposlari, “Oshiq G`arib”, “Shoh Ismoil”, “Asli va Karam” ishqiy dostonlari, Melik-Mamed va Kal Ahmad sarguzashtlaridan hikoya qiluvchi kulgili-ertaklar, insoniy muhabbatni olqishlovchi to`rtlik bayotlardir.Xalq og`zaki ijodi asarlarini yozib olish va o`rganish ishlari Ozarbayjonda U1 asrlardan boshlangan.Ozarbayjon xalq og`zaki ijodi va qadimiy yozma adabiyoti bilan Markaziy Osiyoda yashovchi o`zbek, tojik, turkman, qirg`iz, qozoq, qoraqalpoq xalqlarining adabiyoti o`rtasida bir-biriga o`xshash juda ko`p an`analar mavjud. Keyinchalik ozarbayjon adabiyoti va o`zbek, tojik, turkman, qozoq adabiyotlarining yirik vakillari ijodida ham o`zaro aloqa va ta`sir turli-tuman shakllarda davom etib keldi. Genial o`zbek shoiri A.Navoiyning o`lmas “Xamsa”si (XU asr), tojik shoiri va mutafakkiri Jomiyning yaratgan “Haft avrang”i (XU asr) ularning buyuk Nizomiy-Ganjaviy yaratgan “Panj ganj”dan bahramand bo`lganliklari tufayli yuzaga kelgani buyuk ozarbayjon shoiri Fuzuliyning o`ynoqi g`azallari, badiiy yuksak “Layli va Majnun” dostoni Alisher Navoiy ijodi ta`siri ostida yaratilgan. ”Qo`rqut ota kitobi” taxminan VII–VIII asrlarda, hali ozarbayjon tilida yozma adabiyot uncha taraqqiy etmagan bir sharoitda, ona tilida ijod etilgan yirik badiiy asar sifatida katta ahamiyatga ega. Uning 12 qissasida o`g`iz-turkiy qabilalarning o`z mustaqilligi uchun chet el bosqinchilariga qarshi olib borgan kurashlari tasvirlangan.

Ozarbayjonda VII-VIII asrlarda arab tili, IX asrdan boshlab esa fors tili rasmiy davlat tili hisoblanganligi tufayli Ismoil Yassor (VII asr), Ahmad Tabriziy (X asr), Bahmanyor Alii Bokuyi, Xatib Tabriziy (XV asr) kabi o`nlab ozarbayjon shoirlari o`z asarlarini arab va fors tillarida yozdilar. Keyinchalik bu an`anani ozarbayjon shoirlaridan Hoqoniy-SHervoniy, Nizomiy-Ganjaviy, Muhammad Fuzuliy va Mirzo Fatali Oxundovlar ham davom ettirdilar.Bu so`z san`atkorlari yaratgan asarlar tabiiy ozarbayjon adabiyoti mahsulidir. Chunki turli tarixiy sharoitda yashab qalam tebratgan bu shoirlar ijodida Ozarbayjondagi turli ijtimoiy tabaqalarning hayotini aks ettirish asosiy o`rin tutgan edi. XI-XII asrlarga kelib arab istilochilari ta`sirining kun sayin susayishi natijasida Ozarbayjonda mustaqil mahalliy feodal davlatlari yuzaga keldi. Bu feodal davlatlarda o`ziga xos saroy adabiyoti shakllandi, qasida va g`azal janrlari ravnaq topdi. XII asr ozarbayjon poeziyasining gullab-yashnashi, shubhasiz, Nizomiy- Ganjaviy nomi bilan bog`liqdir. Chunki Nizomiy-Ganjaviy o`z lirikasi va xamsachilikka asos solgan besh genial dostonida Sharq poeziyasi erishgan yutuqlarga yakun yasadi va poeziya taraqqiyotida uzoq asrlar salmoqli rol o`ynagan yangi an`anani boshlab berdi. Vidoiy va Voqif ijodi . XVIII asr xalq poeziyasining eng yaxshi xususiyatlarini o`z ijodiga singdirgan atoqli ozarbayjon shoirlari edilar. Voqelikni haqqoniy aks ettirish, xalq orzu-umidlariga yaqinlik hamda she`rni nihoyatda sodda va xalqchil uslubda yozish bu ikki do`st va maslakdosh shoir ijodining fazilati edi. Har ikkala shoirning ham lirikasi xalq og`zaki ijodining boy xazinasidan oziqlandi. Ammo ularning shoirlik taqdiri bir-biridan farq qiladi. Chunonchi, Vidodiyga hayot achchiq-chuchuklari qattiq botgani uchun u foniy dunyoning turli-tuman masalalari haqida qayg`urib, xayol surdi. Vidodiy hayotda juda qiynalib yashadi, u mavjud siyosiy tuzum bilan kelisholmadi. Shuning uchun uning asarlarida hasrat va nadomat motivlari yetakchi o`rinda turadi. Shoirning “Turnalar”, “Yig`laysan” kabi asarlari va Voqifga yuborgan she`riy maktublarida bu ayniqsa ko`zga yaqqol tashlanadi.

Mehnatkash oilada tug`ilib voyaga yetgan, o`z aql - idroki bilan vazirlik darajasiga ko`tarilgan Mullo Panoh o`g`li Voqif ijodida esa asosan hayotbaxsh rux hukmiron edi. Shoir hayot go`zalligini madh etib, inson shu dunyoda ham baxtli yashash mumkin deb, o`sha davrdan tushkinlik kayfiyatidagi sheriyatga qarshi bordi. Mullo Panoh Voqif Ozarbayjonning Qozoq rayonidagi Saloqli qishlog`ida tug`ilgan. Yoshligida o`z davrining mashhur olimlaridan dars olgan. Keyinchalik uning oilasi Shusha shahriga ko`chib borgan. Voqif bu yerda o`qituvchilik qilgan, tez orada uning mashhur shoir bilimdon va donishmand kishi ekanligi Shusha xoni Ibrohimbekka yetadi. Uni saroyga ishga taklif qiladi. Shoir Ibrohimbek saltanatida bosh vazir darajasiga ishlashga muvaffaq bo`ladi. Tarixiy voqealar va urushlar tufayli Ibrohimbek Shushani tashlab ketadiyu uning o`rnini egallagan amakivachchasi Muhammad Javonshir Voqifni o`g`li Aliog`a bilan birga dorga osib qatl etiladi. Voqif Ozarbayjon adabiyotida romantik poeziyadan realistik poeziyaga o`tgan birinchi ijodkordir. Uning sherlarini ko`pchiligi sodda, xalq ruhiga yaqin barmoq vaznida yozildi. Ular mazmun jihatidan ham qo`shiqlariga yaqin turadi. U oddiy mehnatkash xalqning og`ir ahvoli haqida yozdi.Vaholangki, bu davr ozarbayjon shoirlarining ko`pchiligi ishq-muhabbat temasida asarlar yozar edi. Voqif esa ana shu qotib qolgan an`ana qobig`idan birinchi bo`lib chiqqan shoirlardan. Bayram keldi, naylashimni bilmayman Bizing uyda to`liq juvol ham yo`qdir. Don ham, yog` ham allaqachon tugovdi, Etni-ku ko`rmaymiz, mo`jol ham yo`qdir. Bizning bu dunyoda na molimiz bor Va na uyda sohibjamolimiz bor Voqif, chiranmaki, kamolimiz bor, Xudoga shukurki, xamol ham yo`qdir.

Ko`rinib turibdiki, shoir mehnatkash xalqning og`ir axvolini tasvirlab, o`zini ham ular bilan bir qatorda hisoblayapti. Shoirning “Boq”, “Ko`rmadim” nomli she`rlarida ham adolatsiz zamondan shikoyat motivlari ko`zga tashlanib turadi. Voqif g`azallarida asosan Sharq g`azalchilik an`anasi davom ettirilgan.Ishq- muhabbat mavzuidagi g`azallar asosiy o`rinni egallaydi.Shoir bu g`azallarida dunyoviy ishqni ko`proq kuylaydi. Seviklim, bu nazokatda gulu ra`nodan ortiqsan Sanobar, sarvi shamshod, to`biyi zebodan ortiqsan. Qoshing toqin qo`yib, mehrobga men qilmadim sajda, Ki sen yuz martaba ul ka`bayi ulyodan ortiqsan. Menam Voqifmanu – Farhod ila Majnundan a`loman, Agar sensan – o`shal Shirin ila Laylodan ortiqsan. Shoirning ushbu she`ri ham klassik an`anaviy janrda yozilgan. Unda qofiya, radif va vaznlar ma`lum tartib – qoidalarga rioya qilingan. Lekin g`azalda ma`shuqa sifatlari xatto Ka`badan yuz marta ortiqsan deb tavsiflanayapti. Bu o`sha davrda katta jasorat edi. Bunday so`zlarni musulmon dunyosidagi shoirlar kamdan- kam ishlatgan. Bu she`rlar qandaydir tomoni bilan o`zbek xalqining isyonkor shoiri Mashrab she`rlariga o`xshash jihatlari bor. « Qo`rqut ota kitobi » haqida. Do`stlik, birodarlik hamma zamonlar uchun muqaddas tushunchalardan bo`lib kelgan. Odamzot p aydo bo`libdiki, barcha jamiyatlarda oddiy bir shaxsdan tortib, buyuk mutafakkirgacha, kichik bir qishloqdan to butun mamlakat doirasigacha bani insoniyat do`stlikka topinib, do`stlikka sig`inib, do`stlikni ulug`lab keladi. Lekin odamzot tirikchiligining qiziq o`yinlarini qarangki, o`zaro ikki kishi munosabatidan tortib, kattayu kichik davlatlararo doimo xuddi shu muqaddas narsaning yetishmovchiligidan ozor chekamiz. Borlari ko`zlarga to`tiyo, yo`qlari dillarga armondir. Shunday ekan, do`stlikni, qardoshlikni mustahkamlashga xizmat qiluvchi har qanday ish e`zozlidir.

Tarjimachilik - qo`shqanotli hodisa. U bir tomondan xalqlararo do`stlikni mustahkamlaydi, ikkinchi tomondan yangi tarjima shu asarga ega bo`lgan xalqning milliy ongini, madaniyatini yanada rivojlantiradi. Shu ma`noda har qanday bosqichdagi sivilizatsiyada tarjimachilikning roli kattadir. Kim bilsin, mutarjimlarning kamtarona va hokisor mehnati ta`sirisiz G`arbu-Sharkdagi Uyg`onish davrlari vujudga kelarmidi, yo`qmi? Tarjima asarlar shunchaki o`z- o`zidan paydo bo`lmay, buning uchun nihoyatda muhim subyektiv va obyektiv faktorlar, shart-sharoitlar bo`lishi zarurligini ham ta`kidlash kerak. Birinchidan, jahon adabiyotining, aytaylik, mukammal va nodir asarini o`z ona tiliga tarjima etmoq uchun, avvalambor, mutarjim o`zidagi ilohiy salohiyat nuqtai nazaridan bu ishni amalga oshira olish darajasiga yetgan bo`lishi kerak. Ikkinchidan, tarjima qilinayotgan asardagi dard bilan tarjimon dardlari bir nuqtada uchrashgan va uyg`unlashgan takdirdagina bu asar yangi zaminda o`ziga xos mash`ala bo`la oladi. Uchinchidan, bu asar tarjima qilinayotgan xalq uchun muayyan xohishlar hosilasigina emas, bamisli asliyatdagi kabi ehgiyoj farzandi bo`lgani chog`dagina kutilgan natijalarni berishi mumkin. «Qo`rqut Ota kitobi» jahon xalqlari og`zaki ijodida «Manas», «Alpomish», «Kalevala»lar bilan bir safda turadi. Hozirgi Ozarbayjon, Turkman turk xalqlarining ajdodlari bo`lmish O`rta asrlardagi o`g`uzlar hayoti, tarixi badiiy aks ettirilgan bu asarda O`rta Osiyoning boshqa turkiy xalqlari hayotiga mushtarak bo`lgan manzaralar, elementlar ham mavjud. VI - VIII asrlar mobaynida yaratilib, XV asrda tartib berilgan, o`n ikki hikoyatdan tashkil topgan mazkur asarda bu davrdan avvalgi bosqichlarga, xususan, islomgacha bo`lgan tarixga oid turkiy xalqdarning hayoti, etnik hodisalar ham o`z ifodasini topgan. Dostonning boshidan oxirigacha qahramonlik pafosi hukm suradi. Shu ma`noda u qo`rqoqlik, noshudlik, sotqinlik, xudbinlik va har qanday zo`ravonliklarga qarshi aybnomaday o`qiladi. Eposning rus tilidagi to`la nashri 1962 yilda mashxur rus olimi V.V.Bartold qo`lyozmalari asosida akademiklar K.M.Jirmunskiy va A.N.Kononovlar tomonidan amalga oshirilgan. Ozarbayjonda

«Qo`rqut Ota kitobi» 1939 yildan beri nashr etib kelinadi. Kitobda yuqori sinf manfaatlarini himoya qiluvchi g`oyalar, islom dini ideologiyasini targ`ib qiluvchi fikrlar, musulmonlarning g`ayri-dinlarga qarshi kurashini va yurishini hamda buning aksini tasvirlovchi epizodlar oz emas. Bu narsalarni hozirgi o`quvchi asar yaratilgan davr va uning mafkurasidan kelib chiqib, baholamog`i, ularga tarixiylik nuqtai-nazardan munosabatda bo`lmog`i kerak. Zero, kitobning qimmatini ular belgilamaydi. Asarning ayrim sahifalarida «g`ayur», «g`ayriddin», «allayhis-salom» kabi diniy terminlar va so`zlar uchrashi tabiiy. Eposning bosh maqsadi qahramonlikka chorlovdir. Zero, akademik Hamid Orasli ta`kidlaganidek, «Bu dostonda islom dinining ta`siri ozdir»... Unda insonlar olloxdan ko`ra tabiatga inonib, tabiat kuchlariga e`tiqod bog`laganlar. Asarda asosan O`g`uz o`g`lonlari bilan bir qatorda ayollarning ham jur`at va jasoratlarini ko`rsatishga, oila hamjihatligi va muhabbat adolarining go`zalligini kuylashga asarda alohida e`tibor beriladi. Qo`rqut Ota kitobning bosh qahramoni emas, lekin uning fikrlari, fikrlarining timsoli, jami hodisalar va qahramonlar takdirida tutgan o`rniga ko`ra u butun asarni birlashtirib turuvchi qahramon rolini o`ynaydi. Qo`rqut Ota xon, beklargina emas, xalqning ham dono maslahatchisi. U bamisoli adolat timsoli, ro`yobga chiqajak orzular darakchisi, baxt va baxtsizlikni oddindan aytib beruvchi zakiy. Shu ma`noda u Sharq va G`arbdagi jahon xalqdari og`zaki ijodi qahramonlari Xizr va Ezopni xotiramizga keltirgandek bo`ladi. Ezopga o`xshab Qo`rqut Otani ham ayrim tarixchi olimlar tarixiy shaxs bo`lganini aytadilar. Hatto uning hozirgi Qozog`iston hududida qabri tushirilgan fotosuratlar mavjud. Ayrim manbalarda uni hatto deyarli uch yuz yil yashagan tarixiy shaxs deb ko`rsatadilar. Rashididdin Abulg`ozi singari mashxur tarixchilar, Navoiy singari buyuk san`atkorlar u haqda hayajonli fikrlar aytishgan. Mazkur kitobda ham Qo`rqut Otaning o`zi o`lmas, abadiy hayot qoluvchi qahramon sifatida talqin qilinadi. Bu aslida mazkur asarni yaratuvchi xalq orzularining ifodasidir.

Qo`rqut Ota - shoir, baxshi. Shunisi e`tiborlikni, xalq o`zining eng muqaddas orzu-umidlarini shoirga, baxshiga topshiradi, unga ishonadi. Muammolarga javobni xondan, bekdan emas, asosan shoiridan kutadi. Bu asarni yaratuvchi xalq tushunchasiga, baxshi – muqaddas odam. Qo`rqut Ota o`g`uz-lardan chiqqan birinchi oqin. U bilmagan narsa yo`q, neki aytsa vojib bo`lurdi, deb deyarli ilohiylashtirilgan. Asardagi hikoyatlarda xon va beklarning yurishlari, ovga chiqish epizodlari, katta-katta ziyofatlar tasviriga keng o`rin ajratiladi, xalq hayotini, uking ichkdan yetishib chiqqan olliy kishilarni ko`rsatish oz. Lekin bundan qat`iy nazar, biz mazkur manzaralarga xalq nigohi orqali qarash imkoniyatiga ega bo`lamiz. Zero, bu egshzodlar xalqni ezib kelgan yuqori sinf hayotining tantanavor lavhalari haqida ancha to`liq tasavvur beradi. Kitobda xalq vakili mutlaqo ko`rsatilmagan, deyish ham unchalik o`rinli emasdir. Masalan, asarda dushmanga qarshi kurashda sadoqat, vatanparvarlik va jasorat namunalarini ko`rsatgan cho`pon obrazi bor. Bek dushmanni shu cho`pon bo`lmaganda yengolmas ekan-da, deb o`ylamasinlar uchun deb uni o`rinsiz jazolash epizodida ayniqsa xalqning bekka va o`z ichidan chiqqan qaxramoniga munosabati ochiq ko`rinadi. «Qo`rqut Ota kitobi» nasr va nazmda yozilgan. U xalq badiiy ijodining yodgorligi sifatidagi qimmatidan tashqari, turkiy xalqlar prozasi va poeziyasining O`rta asrlardagi dastlabki muhim manbalaridan biridir. Unda «Devoni lug`atit- turk» va «Qutadg`u bilig» dagi poetik fikrlash uslubining ma`lum izlari seziladi. Voqealar bayoni asosan nasrda, qahramonlar emotsiyasi, nutqi esa, nazmda berilishisha ko`ra «Qo`rqut Ota kitobi»ning yaratuvchilari asar strukturasida epik va lirik asosning o`rni va ahamiyatini chuqur, nozik tushunganlar, degan xulosaga kelish mumkin. Nasr qo`llanilgan o`rinlarda ham o`qtin-o`qtin sa`j san`atiga murojaat etilishi asar poetikasidagi ta`sirchanlikni yanada oshiradi. Kitobdagi she`riy parchalarda qofiyaga doim ham amal qilinavermaslik, asosan, fikrga urg`u berilib, bo`g`inlar sanog`idagi erkinlikka intilish hozirgi sarbast she`r-larimiz

ildizini faqat G`arbdan emas, turkiy xalqlar madaniyati tarixidan ham izlash mumkinligini ko`rsatadi. Kitobning ham nasr, ham nazmda qo`llangan ixcham, qisqa va lo`nda, ortiqcha tayyorgarlik va ekspozitsiyalarsiz fikrlash uslubi tarjimonning o`z uslubiga ham aynan mos keladi. Bu esa, tarjima muvaffaqiyatini belgilashga zamin bo`ladi. Tarjimon eng asosiysi, davr ruhini, ajdodlarimizning fikrlash yo`sinidagi o`ziga xosliklarni adekvat berishga muvaffaq bo`ladi. To`g`ri, tarjimada ba`zan hozirgi anglanilishi qiyin, eski turkiy so`zlar qo`llanilib, shu epizodlarni tushunishni bir oz qiyinlashtiradi, ba`zan esa, shu kunning nihoyatda oddiy so`z va iboralariga berilib ketib, tarixiy muhit birmuncha jo`nlashgandek tasavvur qoldiradi. Lekin bu kamchiliklar tarjimaga yaxlit xarakterli emas. Shu nuqtai nazardan qaralganda «Qo`rqut Ota kitobi»ning o`zbek tiliga tarjimasi muvaffaqiyat bilan bajarilgan. U umuman, hozirgi tarjimachiligimizning jiddiy yutug`i sifatida baholana oladi.

Adabiyotlar: 1. Absamiyev Hamid. Turkiy xalqlar adabiyoti. 1-qism. Samarqand -2004. 2. Absamiyev Hamid. Turkiy xalqlar adabiyoti. 2-qism. Samarqand -2006. 3. Abdurahmonov Abdurashid. Turkiy xalqlar adabiyoti.Qadimgi davr. Qo`llanma. Toshkent. ”Sharq”, 2005. 4. O`zbek-ozarbayjon adabiy aloqalariga doir. 1978.№3 5. Qo`rqit ota kitobi. “Yoshlik” jurnali. 1988 . № 5-6-7. 6. Muqimov. Qardosh xalqlar adabiyoti. T.1980 y. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Ozarbayjon adabiyoti 2

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Arman adabiyoti