Qozoq adabiyoti - Литература - Рефераты

Qozoq adabiyoti

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2033 KB

Qozoq adabiyoti Reja: 1. Qozoq xalq og`zaki ijodi namunalari. 2. XVIII asrning oxiri va XX asrning boshlarida qozoq yozma adabiyotining shakllanishi. 3. XX asr qozoq adabiyoti. Proza va dramaturgiyaning rivoji. 4. Qozoq adiblari

Tayanch iboralar: Qozoq folklor janrlari: qo`shiklar, ertaklar, dostonlar. «Qublandi botir», «Qambar botir», «Ertargin» dostonlarida qahramonlik, do`stlik, vatanparvarlik g`oyalarining kuylanishi. «Qiz Bejik», «Bayan Suluv», «Suluvshash» da ishqiy; insoniy muxabbatning madh etilishi. Oqin she`riyati va janrlari. M.Utemisov, Ch.Valixonov, I.Oltinsarin va Abay Kunonboyevlar ijodi. XX asr boshlari qozoq adabiyoti – J.Jabayev, I.Kubeyev, S.Toraygirovlar ijodi. Qozoq adabiyoti taraqqiyoti bosqichlari: Qozoq xalqi xam turkiy xalqlardan bo`lib, o`zbek xalqi bilan birgalikda O`rta Osiyo territoriyasida kadimdan birga yashab kelmoqda. Barcha turkiy xalqlar boshidan kechirgan mug`ullar bosqini, arablar bosqini davrlarini xam bosib o`tgan. Shuning uchun xalq og`zaki ijodida o`zbek adabiyotidagiga o`xshash motivlar, obrazlar uchraydi. XVI asrga kelib qozoqlarning kattajo`z, o`rtajo`z, kichikjo`z degan urug`lari tashkil topdi. XIX asrgacha qozoq adabiyotida yozma adabiyot rivojlanmadi, xisob. Lekin xalq og`zaki ijodi juda rivoj topdi. Qo`shik, ertak, dostonlar, maqollar, termalar, latifalar kabi xalq og`zaki ijodi janrlari rivojlandi. Aldarko`sa, Qublandi botir, Ertargin, Qambar botir obrazlari shakllandi. Dostonlarni shartli ikki guruxga bo`lish mumkin: 1. Qahramonlik dostonlari – «Qublandi botir», «Qambar botir», «Ertargin». 2. Ishqiy-lirik dostonlar – «Qiz Jibek», «Bayan suluv», «Suluvshash», «Birjon va Sora». 3. XVIII-XIX asrlarda Qozog ` iston territoriyasi Rossiya tomonidan bosib olinadi. Bu davr qozoq xalqining rus xalqiga yakinlashuvi, adabiyotga rus adabiyotining ta`siri kirib kelgan davr bo`ldi. Bu davrda dostonchilik yanada rivojlandi. Xalq oqinlari yetishib chikdi – Buxor Jirov, Nisanboy, Dusxo`ja, Maxambet Utemisov, Xoliboy Mambetovlar. Oqinlar. Ularning yashash tarzi, urf-odatlari, oqinlik konuniyatlari haqida. Ular turli aytishuvlarda tarbiyalanadilar. Birjon sol va Sora, Suyumboy va Kenekey aytishuvlari mashhurdir.

Oqinlar boshka xalqlarning dostonlarini xam kuylaganlar. Masalan, o`zbek adabiyotidan «Yusuf va Zulayxo», forsiy adabiyotdan «Shohnoma», «Layli va Majnun», qirg`iz eposi «Manas», turkiy xalqlar og`zaki ijodidan «Gurug`li» va hokazolar. Jambo`l Jabayev, Nurpeis Bayganin, Nortoy Begijonov kabi oqinlar yetishib chikdilar. Oqinlar xam guruhlarga bo`lingan – qissaxon oqinlar /poet-knijnik/, oqin /akin-pevets/, manaschi oqin /fakat «Manas» ni ko`ylab, maromiga yetkazadigan/. XIX asr oxiriga kelib qozoq xalqi ichida ma`rifatparvarlik g`oyalarini yoyuvchi ziyolilar yetishib chiqa boshladi. Ulardan Chukon Valixonov, Ibroy Oltinsarin, Abay Qunonboyevlar nomi tarixda o`chmas iz qoldirgan. Abay qozoq klassik adabiyotining otasi xisoblanadi. U shoir va prozaikdir. Dumbira chertib ulan aytgan. «Shurlik qozog`im», «Boy bolasi bilan kambag`al bolasi» kabi she`rlari mashhur. Dostonlari: «Iskandar», «Ma`sud»; nasriy xikoyalari: «Nasixat» /didaktik-falsafiy/. XX asr qozoq adabiyotining ilk bosqichida bir qator ijodkorlar o`z ijodlari bilan adabiyotni xar tomonlama boyitdilar, unga yangi shakllar, janrlar, obraz va ifodalar olib kirdilar. Sobit Donentayev satirik sifatida, Sulton-Maxmud Toraygirov «Batrak», «Xayot sargardonliklarida» asarlari bilan, Saken Sayfullin prozaik shoir sifatida adabiyot tarixida qoldilar. Saken Sayfullin she`riyatga yangi she`riy formalar, vaznlarga yangiliklar olib kirganligi bilan aloxida rol uynaydi. XX asr boshlarida qozoq adabiyotida poeziya, proza, dramaturgiyani rivojlantirishda Muxtor Avezov, Sobit Mukanov, Gabit Musrepov, Gabidin Mustafin, Toir Jarokov, Abdulda Tojiboyev, Gali O`rmonovlar o`z hissalarini qo`shdilar. /Qosim Omonjulov/. B.Maylin, M.Auezov, J.Tlepbergenovlarning xikoyavari prozaning rivojlanishiga asos bo`ldi. Saken Sayfullin «Mashakkatli yul» memuar romanini nashr ettirdi. B.Maylin – «Shuga yodgorligi» qissasi, «Kulpash» xikoyalar tuplami. M.Auezov – «Qarash-karash» qissasi, «Ximoyasizlar taqdiri» asarlari.

S.Mukonov – «Adashganlar» romani. Bu asarlar ayollar takdiri, ular ozodligi masalasini kutarib chikdi. Ayniksa, M.Auezov kup asarlar yaratdi. «Uylanish», «Utmish soyasida» kabi asarlari aynan shu mavzuga bagishlangan. Birinchi qozoq drama teatri o`z saxnasini M.Auezovning «Yenlik-Kebek» pyesasi bilan ochdi. Birinchi dramatik asarlar S.Sayfullin, B.Maylin, M.Auezovlar qalamiga mansub edi. M.Auezovning «Yenlik-Kebek», «Kundoshlar», «Qaragoz» pyesalari katta axamiyatga ega bo`ldi. Dramaturgiyaning rivojlanishida ko`zga kuringan dramaturg, rejisyor, xalq artisti Jumat Shanin katta xissa kushdi. Uning «Arkalik-Batir», «Shaxta», «Torsikbay-Aydarbek» kabi asarlari muvaffakiyatli chikdi. Urushgacha bo`lgan davr va urush yillari adabiyotida Kosim Omonjulov, Xolijon Bekxojin, Sirboy Mavlenov, Jumagani Sonilar nomi aloxida jaranglaydi. Urush davri adabiyotining xarakteri boshqa qardosh xalqlar adabiyotinikiga o`xshaydi. Umumiy, mushtarak jihatlari ko`p. Obrazlar sistemasida, shakllarda, ramzlarda, mavzuda va hokazo. Urushdan keyingi yillarda, ayniqsa, proza rivojlandi. Proza qozoq adabiyotini umumittifok miqyosiga olib chikdi. Sobit Mukonov – 30 yillardan prozaga o`tdi. «Temirtas», «Bo`takoz», «Xayot maktabi», «Polvon chuloq» kabi qissa va romanlari bilan qozoq adabiyoti rivojiga hissa kushdi. Muxtor Auezov dramatik asarlari – «Yenlik-Kebek»,«Karagoz», «Xon Kene», «Abay», urush yillaridagi: «Chegarada», «Sinov soatlarida», «Yalangoch kilich», «Nomus gvardiyasi», «Olma bogida»; prozada – «Abay» tarixiy-biografik romani bilan adabiyotga katta hissa qo`shdi. Abay haqida pyessa yozish orqasida 4 tomlik epopeya sifatida dunyoga keldi. Gabidin Mustafin adabiyotga xikoyalari bilan kirib keldi. «Xayot yoki mamot» /keyinchalik «Karaganda»/ ko`mir konlari haqida/ romani, «Millioner», «Dovuldan so`ng» romanlari bilan qozoq prozasini rivojlantirdi.

Gabid Musrepov – «Qozoq soldati», «Uygongan ulka» romanlari bilan adabiyotda iz qoldirdi. Poeziyada X.Ergaliyev, X.Bekxojin, D.Abilov, Toir Jarokov kabilarning she`r va poemalari munosib urin egalladi. Dramaturgiya soxasida ishqiy-qahramonlik dostonlari asosida: «Qiz Jibek», «Ko`zi Kurpesh va Bayan Suluv» /G.Musrepov/, «Jomar gilami» /A.Tojiboyev/, «Birjon va Sora» /Jumaliyev/; tarixiy-biografik mazmundagi asarlar: «Abay», «Tugi sarin» /M.Auezov/, «Omongeldi» /G.Musrepov/; zamonaviy mavzudagi asarlar: «Chegarada», «Nomus gvardiyasi», «Yalang`och qilich» /M.Auezov/, «Yakka daraxt o`rmon emas», «Mayra» /A.Tojiboyev/ va boshqalar yaratildi. So`nggi yillarda kinodramaturgiya xam rivoj topdi. «Ona», «Aldar ko`sa», «Sevgi dostoni», «Butako`z» filmlari ishlandi. Qozoq yozma adabiyoti ancha kech shakllandi. XIX asrgacha qozoqlarda adabiyot, asosan, xalq og`zaki ijodiyoti shaklida rivojlandi. Qadim zamonlardan beri og`izdan-og`izga ko`chib kelgan xalq maqollari, ashula va qo`shiqlari, ertak va dostonlarida qozoq mehnatkashlarining og`ir ahvoli, ozodlik uchun olib borgan kurashlari aks ettirilgan. Qozoq xalq qo`shiqlari, ertak va dostonlari turli-tuman mavzularni qamrab olgan. Ularda qozoq mazluma ayollarining ohu fig`oni ham, xalq qo`zg`olonchilarining mardlik-shijoati ham, tadbirkor, dono Aldarko`saning maroqli sarguzashtlari ham, Qo`blandi botir, Ertarg`in va Qambar botir singari halq bahodirlarining qahramonliklari ham o`z aksini topgan. Qozoq xalq og`zaki ijodi asarlarida turli ijtimoiy tabaqalarning hayotini aks ettiruvchi shaxslar obrazi bilan bir qatorda afsonaviy va majoziy obrazlar ham uchraydi. Topishmoq va ertaklardagi bo`ri, ajdaho, dev, semurg` qush, dostonlardagi uchqur otlar yaxshilik va yomonlik timsoli sifatida gavdalanadi. Qozoq xalq og`zaki ijodida qahramonlik dostonlari salmoqli o`rin tutadi. “Qo`lbandi botir”, “Qambar botir”, “Ertarg`in” dostonlarida qahramonlik,

do`stilik hamda vatanparvarlik g`oyalari romantik bo`yoqlarda aks ettirilgan. “Qiz jibek”, “Qo`zi ko`rpesh va Bayan suluv” hamda “Suluv shash” singari ishqiy-lirik dostonlar ham juda ko`p. Bu dostonlarda pok insoniy muhabbat tarannum qilinib, feodalizm jamiyatining yaramas tomonlari ochib tashlanadi, eski urf-odatlar ayovsiz fosh qilinadi. Masalan, “Qo`zi ko`rpesh va Bayan suluv” dostonida tasvirlanishicha, oshiq va ma`shuqaning chin insoniy muhabbatiga Bayan suluvning boy xonadondan, Qo`zi ko`rpeshning esa kambag`al oiladan bo`lganligi to`sqinlik qiladi. Mana shu qarama-qarshilik oshiq va ma`shuqlarning fojiali halok bo`lishiga olib keladi. Qozoq xalq og`zaki ijodidagi progressiv oqim XIX asrning boshlariga kelib shakllangan qozoq yozma adabiyoti uchun zamin bo`ldi. Qozoq klassik adabiyotining asoschilari Cho`qon Valixonov, Ibroy Oltinsarin va Abay Qo`nonboyev kabi ijodkorlar o`zlarining sermahsul ijodlari bilan qozoq xalqining ma`daniy-ma`rifiy xayotida alohida sahifani ochdilar. Cho`qon Valixonov nafaqat fors ,arab kabi sharq xalqlarini, balki rus fani va madaniyati yutuqlarini chuqur o`zlashtirgan,zamonasining eng o`qimishli, ziyoli kishisi edi. Olim va ma`rifatparvar Ch. Valixonov ko`p sayohat qildi, ilmiy ekspeditsiyalarda yurdi. U qozoq dashtlari, Issiqko`l qo`shni Qashqar o`lkasi qolaversa Tyanshan tog`i etaklarida yashovchi elatlarning tarixi hamda folklorini o`rganishga doir bir qancha ilmiy asarlar yaratdi. Cho`qon Valixonovning folkloristik va publitsistik yozuvchilik faoliyati ham katta ahamiyatga ega. Cho`qon Valixonovning zamondoshi Ibroy Oltinsarin o`zining shoirlik va ma`rifatparvarlik faoliyatini bolalarni o`qitish ishi bilan bog`lab olib bordi. Umr bo`yi o`qituvchilik kasbi bilan shug`ullangan Ibroy Oltinsarin bolalarni yangi usulda tarbiyalashga alohida e`tibor berdi. U maktab bolalarini rus adabiyotining namunalari bilan tanishtirish maqsadida rus tilidan tarjimalar qildi, adabiyot majmuasini yaratdi. O`zi ham she`rlar yozib, bolalarni o`qishga, ilm olishga da`vat etdi. Qozoq klassik adabiyotining asoschisi Abay Qo`nonboyev o`zning adabiy ijodi hamda ma`rifatparvarlik faoliyati bilan demokratik tendensiyadagi

qozoq adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qo`shdi. U qozoq xalq og`zaki ijodidagi ilg`or an`analarni o`zlashtirgan, xalq manfaatini kuylovchi asarlar yaratgan atoqli shoir va ma`rifatparvar darajasiga ko`tarila oldi. Abay she`riyatni, adabiyotni xalq hayotiga yaqinlashtirdi, o`z lirikasida ilg`or g`oyalarni tarannum etdi, xalq hayotining turli-tuman muhim ijtimoiy masalalarini o`z zamonasining ilg`or ziyolisi sifatida hal qildi. XX asrning boshlariga kelib qozoq adabiyoti tubdan yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarildi.Dramatik tur, qissa va roman janrlariga asos solindi.I.Kubeyev, M.Avezov, S.Muqonov, G`.Musrepov,U.Sulaymonov kabi shoir va yozuvchilar o`zlarining badiiy asarlari bilan qozoq madaniy-ma`rifiy xayotiga yangicha ruh bahshida etdilar. Abay Qo`nonboyev (1845-1904) Qozoq klassik adabiyotining asoschilaridan biri, ma`rifatparvar shoir Abay (Ibrohim) Qo`nonboyev xozirgi Qozog`istonning Semipalatinsk uyezdiga qarashli Chingiztov tumanida chorvador oilasida tug`ilgan. Yoshlik chog`larida madrasada o`qidi. Keyinchalik rus maktabiga qatnab, rus tili va adabiyotini o`rgandi. Abay, bir tomondan, Sharq adabiyotining buyuk vakillari Firdavsiy, Navoiy, Nizomiy ijodi bilan, ikkinchi tomondan, A. S.Pushkin, L.N.Tolstoy, M.YE.Saltikov- Shchedrin asarlari bilan qiziqib, o`z bilimini oshirdi. Abayning ijodi yoshlik chog`laridan she`r yozish va o`lan aytishdan boshlandi. Uning juda ko`p o`lanlari xalq orasida xali hanuz juda mashhur. O`z davrining ilg`or g`oyali ziyolisi bo`lgan Abay ma`rifatparvarlik harakatiga boshchilik qildi. U xalqni savodxon qilishga harakat qildi. Abay lirik shoirdir. Uning she`rlarida tarqoq qozoq qabilalarini birlashtirish (“SHo`rlik qozog`im”(1885)), boylik va kambag`allik o`rtasidagi ziddiyatlarni ko`rsatish (“Boy bolasi va kambag`al bolasi” she`rlari), yoshlikdan hunar va ilm o`rganish zarurligi g`oyasi (“Ilm o`rgan” she`ri) tarannum etildi.

Abay birinchi qozoq kompozitoridir. U o`z she`rlariga xalq kuylari asosida kuy bastalagan. Abay S.Pushkinning “Yevgeniy Onegin” nomli she`riy romanini,I.Krilovning masallarini,V.Belinskiyning adabiy tanqidchilikka oid asarlarini qolaversa antik dunyo faylasuflari Aristotel,Platon, Ksenofontlarning falsafiy risolalarini qozoq tiliga tarjima qilgan. Nasihatlar (O`ttizinchi so`z) Bizda bir maqtanchoqlik degan yaramas narsa bor. Asli shu narsaning nima keragi bor o`zi? Zotan, bu – or-nomussizlik, nodonlik, o`ysiz-xayosizlik hamda na botirlik va na odamgarchilikdan xabari yo`qlikning alomatidir! Tag`in, bezrayib turib: “E, bor xudoyo! Kimdan kim ortiq ekan shunchalik! Birovning nasibasini birov topib berarmidi hech? Kimning boshi kimning egari qoshida yuribdi... Birov mening qozonimni qaynatib berarmidi, yo men birovning qo`liga qarab qolibmanmi?” – deb keriladi. Ba`zan esa dag`dag`a qilib: “Hammaga bir o`lim!.. Voy onasini falon qilay! Bunday yurgandan ko`ra o`lganim ortiq! Juda nari borsa - haydab yuborar, otib yuborar! Qayerga borsam ham bir o`lim!” – deb kekirdagini cho`zadiganlar ko`p-ku. Mana, o`zlaringiz ko`rib yuribsizlar: hozir hech bo`yiga qarab to`n bichadigan, aytgan gapida qat`iy turadigan qozoq bormi bunyoda? Yo`q, men hali o`limga bardosh bera oladigan qozoqni ham yoki, aksincha: men o`limga bardosh bera olmayman, deb ochiq gapiradigan qozoqni ham ko`rganim yo`q... Bordi-yu, aqlsiz bo`lsa-da, shunday jur`atli qozoq topilsa, u kishini hayratga solgan bo`lur edi! Afsuski, yo`q. buning o`rniga shundaylar borki, zo`r kelganda sichqonning inini ming tanga qilib, qochib kirarga teshik topmay qoladi. Xo`sh, bunday kishilarni nima deb ataymiz? Ey xudo! O`z joniga ortiqcha hotamlik qiladigan, mol-dunyoni pisand qilmaydigan bechoralarning ahvoliga qarang. “Uyalmas yuzga tolmas jag` beradi”, - deb shuni aytishar ekanlar-da... Bunday kishilar ham uyatsiz, orsiz kishilardan biri-da. O`ljas Sulaymonov

(1936 yilda tug`ilgan) Zamonaviy qozoq adabiyotining yetuk vakili O`ljas Sulaymon 1936 yil 18 mayda Olmaota shahrida tug`ilgan. Uning otasi harbiy xizmatchi edi. O`rta ta`limni rus maktabida olgan O`ljas Sulaymonov Qozog`iston Davlat Universitetining geologiya fakultetiga o`qishga kirdi. Badiiy ijodga bo`lgan qiziqish, uni 1961 yili Moskvaga, Maksim Gorkiy nomidagi adabiyot institutiga yetakladi. 1962-1971 yillar orasida u “Qozog`im” studiyasi bosh muharriri, “Prostor” jurnali bo`lim mudiri, 1972 yildan boshlab Qozog`iston Yozuvchilar uyushmasi kotibi, Qozog`iston mustaqillikka erishgandan sung u Qozog`istonning Italiyadagi elchisi sifatida faoliyat ko`rsatdi. O`ljas Sulaymon qozoq xalqiga xos milliy xususiyatlarni, urf-odatlarni, shonli va og`riqli nuqtalarini yaxshi biladi. Shu bois uning asarlarida qozoq xalqining milliy ruhi teran ifodalanadi. 1961 yilda shoirning ilk asari – “Arg`umoqlar” chop etildi. Shundan so`ng “Quyoshli tunlar”, “Ajoyib tun”, “Sharofatli vaqtlar”, “Maymun yili”, “Loy kitob”, “Olovning ko`chishi”, “Yumaloq yulduz”, “Az i YA” kabi o`nlab she`riy, nasriy, ilmiy kitoblari nashrdan chiqdi. O`ljas Sulaymonning badiiy asarlarida qozoqning o`ziga xos turmush tarzi, o`y-fikrlari, his-tuyg`ulari aks ettirilsa, ilmiy asarlarida turkiy xalqlarning dunyo madaniyati taraqqiyotidagi o`rnini tarixiy dalillar bilan isbotlab bergan.Uning “Az i YA” asari ana shunday asarlar sarasiga kiradi. O`ljas Sulaymonning “Qoyilmisan insonga, zamin” deb nomlangan dostoni inson imkoniyatlari va irodasi haqida bitilgan madhiya yanglig` dunyoga yangradi. Unda koinotni zabt etgan va jahon taqdirida yangi bosqichni boshlab bergan odamzot to`g`risidagi mushohadalar g`oyat ta`sirchan ifodalangan. Shoir she`riyatidagi qahramon g`ururli, o`z qadrini biladigan, ayni vaqtda o`zgalarning ham hurmatini joyiga qo`yadigan shaxsdir. Ular fe`li keng, tanti, falsafiy mushohadalarga moyil, chapani va jo`mard kishilar sifatida yorqin bo`yoqlar, kuchli she`riy timsollar vositasida jozibador tasvirlangan.

Adabiyotlar: 1. R.Mukimov, M.Sharipov. «MDX xalqlari adabiyoti». T.1967. 2. Alimkulov T. «O proshlom i nastoyashem». M.1958. 3. S.Mukonov. «Butako`z». T.1962. 4. G.Musperov. «Kiron kush kushigi». T.1970. 5. A.Olimjonov. «Maxambet nayzasi». T.1975. 6. G.Musperov «Qozoq soldati».T.1985. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Qozoq adabiyoti 3

Qozoq adabiyoti 2

Qozoq adabiyotining yorqin yulduzi –Muxtor Avezov

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti