Qozoq adabiyoti 2 - Литература - Рефераты

Qozoq adabiyoti 2

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Qozoq adabiyoti Reja: 1. Qozoq yozma adabiyoti 2. Qozoq folklorida qahramonlik dostonlari . 3. Qozoq mumtoz adabiyotining otasi Abay Qunonboyev haqida ma’lumot

Hozirgi Qozog`iston hududida qadim zamonlarda hosildor ekin maydonlari, savdo-hunarmandchilik markazlari, xalqning boy milliy madaniyati bo`lgan. Lekin ularni XIII asrda mo`g`ul bosqinchilari yer bilan yakson qildilar. Asrlar bo`yi davom etgan feodal-patriarxal tuzum natijasida qozoqlar yurtida faqat tarqoq ko`chmanchi chorvachilik xo`jaliklari tashkil etildi, xolos. XVI asrga kelib tashkil topgan kattajuz, o`rtajuz va kichikjuz deb ataladigan urug` uyushmalari 1723 yilda mamlakatga yopirilib kelgan qolmiqlar (jungorlar) hujumiga bardosh berolmadi. Qozoqlarning chet el bosqinchilariga qul bo`lish havfi tug`ildi. Qozoq urug` uyushmalari Chor Rossiyasiga najotkor sifatida qaradi. Lekin Rossiya imperiyasi qozoq cho`liga zulm va zo`rovonlik keltirdi. Shu bilan birga iqtisodiy, siyosiy, madaniy yuksalish ham yuz bera boshladi. Sanoat o`choqlarida mahalliy ishchilar sinfi shakllana bordi. Qozoq yozma adabiyoti ancha kech shakllandi. XIX asrgacha qozoqlarda adabiyot, asosan, xalq og`zaki ijodiyoti shaklida rivojlandi. Qadim zamonlardan beri og`izdan-og`izga ko`chib kelgan xalq maqollari, ashula va qo`shiqlari, ertak va dostonlarida qozoq mehnatkashlarining og`ir ahvoli, ozodlik uchun olib borgan kurashlari aks ettirilgan. Qozoq xalq qo`shiqlari, ertak va dostonlari turli-tuman mavzularni qamrab olgan. Ularda qozoq mazluma ayollarining ohu fig`oni ham, xalq qo`zg`olonchilarining mardlik-shijoati ham, tadbirkor, dono Aldarko`saning maroqli sarguzashtlari ham, Qo`blandi botir, Ertarg`in va Qambar botir singari xalq bahodirlarining qahramonliklari ham o`z aksini topgan. Qozoq folklorida turli ijtimoiy tabaqalarning hayotinim aks ettiruvchi shaxslar obrazi bilan bir qatorda afsonaviy va majoziy obrazlar ham uchrpaydi. Topishmoq va ertaklardagi bo`ri, ajdaho, dev, semurg` qush, dostonlardagi uchqur otlar yaxshilik va yomonlik timsoli sifatida gavdalanadilar. Folklor asarlarining yaratuvchisi mehnatkash xalqdir. Shuning uchun ularda jamiyatdagi sinfiy tengsizlik, boylar bilan kambag`allar o`rtasidagi qarama- qarshilik, bosqinchi yovlar bilan vatan himoyachilari o`rtasidagi to`qnashuvlar hamma vaqt mehnatkash xalq manfaati foydasiga hal bo`ladi.

Qozoq folklorida qahramonlik dostonlari salmoqli o`rin tutadi. “Qo`blandi botir”, “Qambar botir”, “Ertarg`in” dostonlarida qahramonlik, do`stlik hamda vatanparvarlik g`oyalari romantik bo`yoqlarda aks ettirilgan. Shu jihatdan qozoq xalq qahramonlik dostonlari mashhur o`zbek epos ”Alpomish”ga juda yaqin turadi. Qozoq folklorida “Qiz jibek”, “Qo`zi ko`rpesh va Bayan suluv” hamda “Suluv shash” singari ishqiy-lirik dostonlar ham juda ko`p. Bu dostonlarda pok insoniy muhabbat tarannum qilinib, jamiyatdagi yaramas illatlar ochib tashlanadi. Masalan, “Qo`zi ko`rpesh va Bayan suluv” dostonida tasvirlanishicha, oshiq va mashuqaning chin insoniy muhabbatiga Bayan suluvning boy xonadondan, Qo`zi ko`rpeshning esa kambag`al oiladan bo`lganligi to`sqinlik qiladi. Jamiyatdagi sinfiy tengsizlik – boylik va kambag`allik o`rtasidagi qarama-qarshilik oshiq va mashuqalarning fojiali halok bo`lishiga olib keladi. Ishq-muhabbat voqealarining shu tariqa fojiali yakunlanishini ”Suluv shash”, “Qiz jibek”, “Birjon va Sora” dostonlarida ham ko`rish mumkin. Shunga qaramay, bu ishqiy-lirik dostonlarda adolatparvarlik, insonparvarlik g`oyalari yetakchi rol o`ynaydi. Chunki Qo`zi ko`rpesh ham, Bayan suluv ham, Suluv shash va Oltoy ham, Qiz jibek ham o`z maqsadlariga erishish yo`lida ezuvchi tabaqalarning zug`umiga qarshi kurash olib boradilar, ularni ayovsiz fosh qiladilar va ko`pincha, o`z dushmanlaridan o`ch oladilar. XVIII-XIX asrlarda Qozog`istonni Rossiyaga qo`shib olish uchun intilish kuchaygan davrlarda qozoq folklorida dostonchilik ayniqsa rivojlandi. Asrlar bo`yi og`izdan-og`izga ko`chib kelgan xalq qahramonlik dostonlarini aytish bilan birga, o`zlari ham original dostonlar yaratadigan ko`plab xalq oqinlari, jirovlar yetishib chiqdilar. Bulardan Buxor jirov, Nisanboy, Do`sxo`ja, Mahambet Utemisov va Xoliboy Mambetovlarni ko`rsatish mumkin. Bu oqinlar o`zlari yashagan zamonadagi turli-tuman ijtimoiy hodisalar haqida doston to`qib kuylaganlar. Bu oqinlarning ayrimlari mehnatkash xalq manfaatini kuylovchi xalqparvar oqin bo`lsalar, ayrimlari, masalan Buxor jirov, hukmron doiralar manfaatini ko`zlab ijod etganlar.

O`zining zo`r ijrochilik mahorati bilan shuhrat qozongan qozoq oqini Jambul Jabayev bo`lgan. U Jambul tog`i etaklarida kambag`al oilada dunyoga keldi. Yoshlikdan she`riyatga qiziqqan, qo`shiqlar to`qigan Jambul ancha murakkab ijodiy yo`lni bosib o`tdi. Xalqning ayanchli ahvolini to`g`ri aks ettiruvchi “Kambag`alning sho`ri” she`ri, amaldorlarni hajv qiluvchi “Shaltaboyga”, “Mirzobek volostining boshlig`iga” va, ayniqsa, “Qodirboyning iti” nomli asarlari tez orada Jambulning shoirlik shuhratini butun qozoq cho`liga yoydi. XIX asr boshlariga kelib, qozoq xalq og`zaki ijodi ta`sirida yozma adabiyot rivojlana boshladi. Bunda rus adabiyotining ta`sirini sezmay bo`lmaydi. Ch.Valixonov, Ibroy Oltinsarin, A.Qo`nonboyev bu ikki adabiyot o`rtasidagi do`stlik va hamkorlikning jarchilari bo`ldilar. CH.Valixonov rus Fani vamadaniyatini chuqur bilgan ma`rifatparvar olim edi. U ko`p sayohatlar, ilmiy ekspeditsiyalarda bo`ldi. Qozog`iston va qushni Qashqar yurtini o`rganishga oid bir qancha ilmiy asarlar yaratdi. U folklorshunos va publitsist ham edi. Qozoq va qirg`iz folklori asarlari, jumladan, baxshilar og`zidan qirg`izlarning ulkan ”Manas” dostonidan parchalar yozib oldi. Uning bir talay publitsistik va maqola va ocherklarini birinchi qozoq nasriy adabiyoti namunasi sifatida qabul qilish mumkin. I.Oltinsarin o`zining shoirlik va ma`rifatparvarlik faoliyatini bolalarni o`qitish – o`qituvchilik bilan bog`liq ravishda olib bordi. U butun umrini bolalarni yangicha usulda o`qitish ishiga bag`ishladi. O`zi ham she`rlar yozib, bolalarni o`qishga, ilm olishga da`vat etdi. Rus tilidan tarjimalar qildi, adabiyot xrestomatiyasini yaratdi. Masalan, ”Keling, bolalar, o`qiylik” she`rini olaylik. Bu she`rda Oltinsarin ilm-xunarni kishining ko`z nuriga, uning parvoz qilishi uchun zarur bo`lgan qanotga o`xshatadi. Oltinsarin ko`pgina realistik hikoyalar yozgan. Uning qahramonlari oddiy mehnatkashlar orasidan yetishib chiqqan kishilardir. Masalan, ”Qipchoq Sayitqul” asarida ezuvchi sinf vakillarining salbiy obrazlariga mehnatkash xalq farzandlarining ijobiy obrazlari qarama-qarshi qo`yilib, mehnat

bilan suyagi qotgan kambag`al bolasining ishda ham, aql-farosatda ham boy bolasidan ustun ekanligi qayd qilinadi. Qozoq mumtoz adabiyotining otasi Abay Qunonboyev o`z she`riy va nasriy ijodi hamda ma`rifatparvarlik faoliyati bilan demokratik tendensiyadagi qozoq adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qo`shdi. U boy xonadonda tug`ilib voyaga yetgan bo`lishiga qaramay, rus revolyutsion-demokratlari g`oyalari va qozoq xalq og`zaki ijodidagi ilg`or an`analar ta`siri ostida xalq manfaatini kuylovchi asarlar yaratgan shoir va ma`rifatparvar darajasiga ko`tarila oldi. Abay she`riyatni xalq hayotiga yaqinlashtira oldi, o`z lirikasida ilg`or g`oyalarni tarannum etdi, xalq hayotining turli-tuman muhim ijtimoiy masalalarini o`z zamonasining ilg`or ziyolisi sifatida hal qildi. Uning lirikasi xalq hayotini aks ettiruvchi ta`sirchan, sho`x lirikadir. Do`mbira yordamida ijro etilgan va qisman yozib qoldirilgan realistik o`lanlari turli-tuman mavzularda ijod qilingan edi. Agar ”SHo`rlik qozog`im” she`rida u qozoq sahrosidagi tarqoq o`rug` va qabilalarni birlashishga , inoq yashashga da`vat etsa, “Boy bolasi bilan kambag`al bolasi” she`rida boylik bilan kambag`allik o`rtasidagi katta farqni realistik satrlarda chizadi. Abay 1885 yilda yozgan bir she`rida ilm va hunar o`rganishning ahamiyatini shunday talqin qiladi: Yoshlikda bilim izlab yugurmadim, Hayron bo`ldim, biroq yuz o`girmadim, Ulg`ayganda qarasam, qo`lim quruq, Kechikib qo`l cho`zdimu, ulgurmadim. Izlasam bo`larmidim shunchalik xor? Muhabbat, Abay lirikasida tasvirlanishicha, ikki tomonlama, pok vas amimiy bo`lmog`i kerak. Shundagina sevgi oshiq-mashuqlarga lazzat bag`ishlay oladi. Abayning ishqiy lirikasi xalq qo`shiqlariga xos o`ynoqi vaznda, soda tilda to`qilgan. Shuning uchun u o`quvchi yuragini hayajonlantirmay qo`ymaydi. Masalan:

Berdim salom, qalamqosh, Senga qurbon mol ham bosh, Seni o`ylab tunu kun Oqar ko`zdan qaynoq yosh. Asil odam aynimas, Ishq o`tida qayrilmas, Ko`rsam ham, ko`rmasam ham, Ko`ngil senday ayrilmas. Abayning bir qancha lirik she`rlarida qozoq cho`lining realistik manzarasi ona-yurtga bo`lgan zo`r ehtiros bilan chizilgan. Abay qozoq she`riyatiga doston janrini olib kirdi. Uning ”Iskandar” va “Mas`ud” nomli dostonlari hajm jihatidan uncha katta bo`lmasa-da, ulkan shoirning kichik bir voqea orqali Iskandar va Mas`udga o`xshash haqiqiy obrazlar yordamida ilg`or g`oyalarni olg`a surish mahorati yaqqol ko`rindi. Abay badiiy proza sohasida ham qalab tebratgan yozuvchidir. Umrining oxirlarida yaratgan ”Nasihat ”nomli asari kichik-kichik didaktik va falsafiy mazmundagi nasriy hikoyalardan iborat bo`lib, ularda adibning ilg`or falsafiy va ijtimoiy qarashlari o`z aksini topgan. Uning rus tilidan qozoq tiliga qilgan tarjimalari (u ”Yevgeniy Onegin” romanidan ayrim parchalarni qozoq tiliga tarjima qilgan), bir tomondan, qozoq kitobxonlarini rus adabiyoti yutuqlari bilan tanishtirsa, ikkinchi tomondan, Abayning o`zi uchun katta ijodiy maktab bo`ldi. Shunday qilib, qozoq ma`rifatparvarlari Ch.Valixonov, I.Oltinsarin, A.Qo`nonboyevlarning ijodi XIX asr qozoq adabiyotida yangi, katta voqea bo`ldi. Ular o`zlarining ajoyib realistik ijodlari bilan qozoq mumtoz adabiyotini yuqoripog`onaga ko`tardilar. Biroq ularning dunyoqarashida o`sha zamon tarixiy sharoiti bilan izohlanadigan cheklangan tomonlar ham ko`p edi. Ular mehnatkash xalqommasining og`ir hayotini va keskin sinfiy tensizlikni o`z asarlarida aks

ettirgan bo`lsalar ham, mehnatkash xalqni ozodlikka chiqarishning yagona, to`g`ri, inqilobiy yo`lini ko`rsata olmadilar. XX asr qozoq adabiyotining rivojlanishida I.Jonsug`urov, S.Sayfulin va boshqalarning xizmati katta bo`ldi. Ularning ta`sirida kamol topgan M.Avezov, S.Muqonov, G`.Musrepov, G`.Mustafinlar qozoq adabiyotida proza, poeziya, dramaturgiya janrlarini taraqqiy ettirdilar. Hozirda ularning nomi nafaqat Qozog`iston, butun MDH mamlakatlarida ma`lum. Abay Qo`nonboyev (1845-1904) – qozoq mumtoz she`riyatining asoschilaridan biri. Madrasada keyin rus maktabida o`qidi. Avval Firdavsiy, Navoiy, Nizomiy, keyin Pushkin, Tolstoy, S.-Shchedrin asarlari bilan yaqindn tanishdi. Yoshlikdan u she`r, o`lan aytish bilan shug`ullandi va shu sohada katta yutuqlarga ham erishdi. Ma`rifatparvar shoir Abay she`rlarida tarqoq qozoq qabilalarini birlashishga undadi, boylik va kambag`allik o`rtasidagi ziddiyatlarni ko`rsatib berdi, yurtdoshlarin i bilim olish va hunar egallashga chorladi. Bastakor bo`lgan. Bu rolda o`z o`lanlariga kuy bastaladi. ”Yevgeniy Onegin”ning bir necha bobini qozoq tiliga o`girdi. Uning o`lanlari va she`rlari o`zbek tiliga o`girilgan. Abay haqida tetralogiya yozgan mashhur qozoq adibi Muxor Umarxonovich Avezov (1897-1961) vatan va jahon adabiyotiga salmoqli hissa qo`shdi. 1928 yilda Leningrad davlat universitetini bitirib, SAGU (hozirgi Toshkent milliy un-ti) ning aspiranturasida o`qidi. 1917 yildan umrining oxirigacha 20 dan ortiq sahna asari, “qozoq xalqi hayotining qomusi” (Z.Kedrina) deb haqli ravishda tan olingan “Abay yo`li” epopeyasi va bir qancha publitsistik asarlarni yozdi. Akademik, Davlat mukofotlari sovrindori. Asarlari barcha MDX xalqlari tillariga tarjima qilingan. “Abay” – tarixiy-biografik roman. Unda, bir tomondan XIX asrning ikkinchi yarmi qozoq taraqqiyparvar ziyolilariga xos fazilatlarni o`zida mujassamlantirgan Abayning shaxsiy hayoti, tarjimai holi mukammal tasvirlangan bo`lsa, ikkinchi tomondan, qozoq xalqi hayotidagi yarim asrlik tarixiy davrning muhim ijtimoiy-siyosiy masalalari tarixan to`g`ri va haqqoniy chiziladi. M.Avezov salbiy va ijobiy obrazlarning mutlaqo bir-biriga o`xshamaydigan tipik xislatlarini

ularning har biriga xos portret, yurish-turish va dunyoqarash orqali belgilaydi. Natijada Abay, otasi qo`nonboy, onasi Uljon, buvisi Zere kampir, akasi Takejon, sevimli xotini Aygerim, do`sti Erbo`l obrazlarining har biri asar voqeasida o`ziga yarasha o`rinni egallab, roman g`oyasini ochishga xizmat qiladi. Masalan, zolim Qo`nonboy portretini yozuvchi mana bunday chizadi: ”Qo`nonboyning ot yuzli kelgan cho`zinchoq boshi g`ozning tuxumiga o`xshaydi. Usiz ham katta, cho`zinchoq yuzini qurshab turgan uzun soqoli qo`shilganda, boshi bilan yuzining o`zi butun boshliq bir o`lkaga o`xshaydi. Shu paytlarda Qo`nonboyning yagona sog` ko`zi o`sha o`lkaning chap tomonidagi o`rmon bilan qoplangan tepalikda turib olib, shu o`lkani ko`zdan kechirib turgan soqchiga o`xshaydi. Soqchi bo`lganda ham, hormay-tolmay kuzatadigan sergak, beomon soqchi, Bu yagona ko`z kospsidan xiyol irg`ib chiqqan, o`qdek qadalib, g`azab bilan qaraydi, kamdan-kam kiprik qoqadi”. Yana bir atoqli qozoq yozuvchisi – Sobit Muqonov (1900-1971). Batrak (podachi), talaba, jurnalist, olim, oliy maktab o`qituvchisi, akademik, shoir, yozuvchi – S. Muqonovning hayot yo`lining chizgilari. O`nlab she`riy to`plamlari, hikoya, qissa, romanlari bilan mashhur. S.Ayniy, Oybek singari, tarixiy- avtobiografik povest yozdi. Uning ”Bo`tako`z”, “Hayot maktabi” romanlari o`zbek tiliga tarjima qilingan. G`abiden Mustafin ham avtobiografik roman ustasi. Uning birinchi nasriy asari ”Hayot yoki mamot” (qayta ishlangan varianti “Qarag`anda”) romanida qozoq ishchilar sinfining shakllanishi va rivojlanishi ko`rsatilgan. Qarag`anda ko`mir konlariga ishlash uchun kelgan ko`chmanchi qozoqlar asarning yetakchi qahramonlaridir. Shaxtadagi hayot bu savodsiz va qoloq kishilarning taqdirini tag- tomiri bilan o`zgartirib yuboradi, ularning ong va tushunchasiga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Shaxtyorlar shahrining o`zgarishi bilan uni obod qilayotgan ishchilarning o`zlari ham voyaga yetadilar. G`abit Musrepov ham “Uyg`ongan o`lka” romanida yuqorida so`z ketgan “Qarag`anda” romanida tasvirlangan mavzuga murojaat qiladi. Yozuvchi bu asarda qozoq ishchilar sinfining shakllanish jarayonini katta badiiy mahorat bilan aks

ettirdi. Romanda hikoya qilinishicha, kambag`al ko`chmanchi Boyjon topgan mu`jizaviy qop-qora tosh (toshko`mir) qozoq cho`liga ezuvchi sinf tabaqa vakillarining yopirilib kelishiga sabab bo`ladi. Yollanib ishlayotgan konchilarning ahvoli tobora og`irlashib boraveradi. Qozoq ishchilari bilan rus rus shaxtyorlari o`rtasida do`stlik, hamkorlik inqilobiy harakatning keng quloch yoyishiga zamin hozirlaydi. Qozoq va o`zbek adabiyotlari o`rtasidagi o`zaro aloqa va hamkorlikning tarixi qadim zamonlarga borib taqaladi. Bu ikki xalq og`zaki ijodida ko`plab uchraydigan juda o`xshash motivlar, ruhan yaqin obrazlar (Alpomish va Go`ro`g`li bilan Qo`blandi botir va Ertarg`in; Mulla Nasriddin bilan Aldar Ko`sa obrazlari va hokazo) dan tashqari, buyuk Alisher Navoiy ijodining ma`ifatparvar Abay she`riyatiga ijobiy ta`sir ko`rsatishi qozoq va o`zbek adabiyotlari o`rtasidagi o`zaro ta`sir va aloqaning yorqin misolidir. Qozog`istonda H.H.Niyoziy va K.Yashinning pyesalari, Oybekning “Qutlug` qon”, Sh.Rao`idovning “Bo`rondan kuchli”, A.Muhtorning “Opa- singillar” romanlari, A.Qahhorning “Sinchalak”, I.Rahimning “Olovkorlar”, O.Yoqubovning “Muqaddas”, N.Fozilovning “Yurak amri bilan” povestlari, Uyg`un, R.Bobojon, Mirtemir, H.G`ulom, Shuhrat, Mirmuhsin va Zulfiyalarning she`rlar to`plamlari qozoq tilida chop etildi. Qozog`iston va O`zbekistonda o`tkazilgan ikki xalq adabiyotlari va san`ati o`n kunliklari ular o`rtasidagi do`stona aloqa va hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qildi.

Adabiyotlar: 1. R.Mukimov, M.Sharipov. «MDX xalqlari adabiyoti». T.1967. 2. Alimkulov T. «O proshlom i nastoyashem». M.1958. 3. S.Mukonov. «Butako`z». T.1962. 4. G.Musperov. «Kiron kush kushigi». T.1970. 5. A.Olimjonov. «Maxambet nayzasi». T.1975. 6. G.Musperov «Qozoq soldati».T.1985. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Qozoq adabiyoti

Qozoq adabiyoti 3

Ozarbayjon adabiyoti 2

Qirg`iz adabiyoti 2

Qozoq adabiyotining yorqin yulduzi –Muxtor Avezov