Qirg`iz adabiyoti 2 - Литература - Рефераты

Qirg`iz adabiyoti 2

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Qirg`iz adabiyoti Reja 1. Qirg`iz xalqi tarixi va xalq og`zaki ijodi. 2. To`g`aloq Mo`lda - xalq qo`shiqlari ijrochisi. 3. To`xtag`ul Sotilg`anovning “Besh qobon” va “Eshon xalfa”asarlarida amaldorlarni kirdikorlarini fosh etilishi. 4. XX asr qirg`iz adabiyoti. .

Qirg`iz xalqi tarixi va xalq og`zaki ijodi. Tyanshan vodiysida va tog`larda joylashgan qirg`iz o`lkasi-Qirg`iziston, bir tomondan, Qozog`iston, O`zbekiston va Tojikiston respublikalari bilan, ikkinchi tomondan, Xitoy Xalq Respublikasi bilan chegaradosh. Qirg`izlar to`g`risidagi eng qadimgi yozma ma`lumotlarni miloddan ilgarigi II asrga oid manbalardan topamiz. O`tmishda, asosan, chorvachilik bilan shug`ullangan bu ko`chmanchi xalq uzoq asrlar davomida chet el bosqinchilari zulmi ostida ezilib keldi. Qirg`izistonda VIII asrda arab bosqinchilari, XII asrda ko`chmanchi qoraxitoylar, XVI asrda mo`g`ul istilochilari va nihoyat, rus bosqinchilari hukmronlik qilgan davrlarda mamlakatning iqtisodiy-siyosiy va madaniy hayoti inqirozga yuz tutdi. Qirg`iz xalqining ota-bobolari juda qadim zamonlardayoq O`rta Osiyo, Tyanshan va Yettisuv viloyatlaridagi gunnlar, shuningdek, saklar, skiflar va boshqa qo`shni qabilalar bilan yaqin aloqada bo`lib, ularning madaniyati, dini va urf-odati ta`siri ostida yashaganlar. VIII asrda arab istilochilari tomonidan zabt ztilgan Qirg`izistonga islom dini ham yoyiladi. Keyinchalik «Buyuk ipak karvon yo`li» da joylashgan qirg`iz shahar va qishloqlarida adabiy-madaniy hayot birmuncha jonlandi, dehkonchilik, chorvachilik o`sdi. Savdo-sotiq ishlarining yo`lga qo`yilishi Qirg`izistonga xitoy, fors va yunon madaniyatining kirib kelishiga sabab bo`ldi. XIV asrning oxirlarida temuriylar davlatiga qarashli bo`lgan Qirg`izistonda mo`g`ullar istilosidan xarobaga aylangan shahar va qishloqlarni qayta tiklash boshlanganligiga qaramay, bu o`lkaning iqtisodiy va madaniy qiyofasida yuz bergan jarohatlar batamom tuzalib ketmadi. Qirg`iz xalqining adabiyoti va madaniyati xalq og`zaki ijodi shaklida rivojlandi. Bizgacha yetib kelgan xalq ashula va qo`shiqlari, maqol, ertak va dostonlarida qirg`iz-xalqining uzoq asrlar davomidagi ko`chmanchi-chorvachilik hayoti, ularning o`z xo`jayinlariga qarshi olib borgan kurashlari haqqoniy aks ettirilgan. Folklor asarlarida qirg`iz xalqining mehnatsevarlik, vatanparvarlik va adolatparvarlik g`oyalarini ifodalovchi juda ko`p qo`shiqlar, ertaklar, dostonlar mavjud. Bu asarlarning yaratuvchilari va ijro etuvchilari mehnatkash xalqdir. Shuning uchun ularda, ko`pincha, xalq hayotiga oid turli- tuman marosimlar, chorvachilik va dehqonchilik hayoti bilan bog`liq voqealar, nihoyat, kambag`allar bilan boylar o`rtasidagi keskin sinfiy to`qnashuvlar o`z aksini topgan.

Qirg`iz folklorida muhabbat qo`shiqlaridan tashqari, hajviy qo`shiqlar ham uchraydi. Ularda hukmron doiralarning mehnatkash xalqqa o`tkazgan zulmi, xasisligi, hiyla- nayranglari tanqid qilingan. Qirg`iz xalq ertaklarining ko`pchiligida, xuddi xalq qaxramonlik dostonlarida bo`lgani kabi, qiziqarli syujet va realistik voqealar bilan afsonaviy voqealar aralash holda hikoya qilinadi. Ko`pgina qirg`iz hajviy ertaklarida bosh qahramon rolida xalq orasidan chiqqan dono, tadbirkor, oddiy kishilar Ko`sa va Kal obrazida gavdalanadi. Bunday hajviy ertaklar orasida Aldarko`sa nomi bilan bog`liq bo`lgan ertaklar o`zlarining g`oyaviy o`tkirligi va badiiyligi bilan ajralib turadi. Qirg`iz xalq og`zaki ijodida xalq qahramonlik dostonlari ayniqsa mashhur. Asrlardan beri og`izdan-og`izga o`tib, bizgacha yetib kelgan «Ko`rman yek», «Ertobildi», «Ertushtuk», «Jonil Mirzo» kabi xalq qahramonlik dostonlari orasida, shubhasiz, «Manas» dostoni o`ziga munosib o`rin egallaydi. «Manas» dostoni uch katta qismdan iborat. Birinchi qismda xalq qahramoni Manas, ikkinchi qismda Manasning o`g`li Semetey va uchinchi qismda Manasning nabirasi Seytekning hayoti, sarguzashti va qahramon-liklari tasvirlangan. «Manas» eposining Semetey va Seytek hayotiga bag`ishlangan qismlarida bu ikki avlod qahramonlarning dushmanga qarshi olib borgan janglardan ko`ra, ularning oilaviy hayoti va ishq muhabbat voqealari bilan bog`liq ichki his-tuyg`ularini aks ettirishga ko`proq e`tibor berilgan. Qirg`iz folklorida «Manas» erosini kuylovchi professional manaschi shoirlar yetishib chiqdi. Ular eposni ijro etish vaqtida unga ijodiy tarzda ayrim o`zgarish va qo`shimchalar kiritganlar. Shuning uchun bizga yetib kelgan «Manas» dostoni variantlarining hammasi ham g`oyaviy mazmuni va badiiyligi jihatdan bir xil emas. Masalan, mashxur manaschi Sayoqboy O`razbekov ijrosidagi variantida Manasni ko`proq xon, qo`shni ellarni bosib oluvchi sarkarda obrazida ko`ramiz. Bu hol turli tarixiy davrlarda hukmron doirlarning «Manas» eposidan o`z manfaatlari uchun foydalanishga urinishlarining natijasidir. Shuning uchun «Manas» eposini o`rganishda undagi ikki bir- biriga zid tendensiyani hisobga olish zarur. To`g`aloq Mo`lda - xalq qo`shiqlari ijrochisi. To`g`aloq Mo`lda xalq

oqinlaridan biri bo`lib, u XIX asr qirg`iz adabiyotida katta mavqega ega edi. Oqinlikni o`z bobosidan meros qilib olgan To`galoq Mo`ldaning (asli nomi Bayimbet Andirahmonov) yoshligi azob-uqubat bilan o`tdi. U avval qirg`iz manapi (feodfli) qo`lida, so`ng rus kulagi eshigida batraklik qildi. Uning oqinlik-shoirlik faoliyati, bir tomondan, mashhur qirg`iz oqinlaridan o`rganish natijasida, ikkinchi tomondan, qozoq mumtoz shoiri Abay Qo`nonboyev va tatar shoiri Abdulla To`qay ijodining ta`siri ostida shakllandi. To`g`aloq Mo`lda dastlabki paytlarda xalq qo`shiqlarini qayta ishlab, ular orqali tutqun xotin-qizlarning hayotdan noroziligini ifodalasa, keyinchalik xalq ertak va masallari syujeti asosida o`zinig`g «Jonboqti», «Kemchentoy», «Eshak va bulbul» singari orginal masal va hajviy doston-larini yaratdi. Bu asarlarda To`g`aloq Mo`lda majoziy obrazlar vositasi bilan o`sha zamon amaldorlarining zolimligi, farosatsizligini ayovsiz fosh qilib tashladi. To`g`aloq Mo`lda o`z asarlarida jamiyatdagi ijtimoiy qarama- qarshiliklarni to`g`ri tasvirlaydi, biroq ularni bartaraf etishning to`g`ri yo`lini ko`rsata olmaydi. To`xtag`ul Sotilg`anovning “Besh qobon” va “Eshon xalfa”asarlarida amaldorlarni kirdikorlarini fosh etilishi. Mashhur qirg`iz xalq oqini To`xtag`ul Sotilg`anov yoshlik yillaridayoq darbador yurib qo`shiq aytib, hayotni yaxshi o`rgandi. U yashashning ma`nosini o`zicha talqin qiladi. Chunonchi, shoirning fikricha, mehnat insonga quvonch bag`ishlaydi; do`stlik kishiga ob-havoday zarur narsa; sevishda oshiq va ma`shuqaning sadoqati va ishonchi katta rol o`ynaydi; sevgi hayot bulog`i demakdir. To`xtag`ul ijodidagi insonparvarlik ayrim oqinlar asarlaridagi umidsizlik kayfiyatiga tamoman zid edi. To`xtag`ul o`z ijodini mehnatkash xalq bilan mahkam bog`lagan xalqparvar oqin edi. U o`zining ayrim she`rlarida («Eshon xalfa») eshon-mullalar ustidan zaharxanda bilan kulsa, boshqalarida («Besh qobon») feodallarni yovvoyi to`ng`izga o`xshatib, ularni sharmanda-yu sharmisor qildi, haqiqat uchun astoydil kurash olib bordi. Xalq oqinining bunday otashin chiqishlaridan amaldorlar tashvishga tushib, undan o`ch olishga urinadilar. Nihoyat, 1898 yilda To`xtag`ul Andijon qo`zg`olonida qatnashgan degan tuhmat bilan Sibirga surgun qilindi. Yetti yillik surgun azobi xalq shoirining irodasini bukaolmadi, aksincha, uning hayot tajribasini boyitdi. Surgunda o`tkazilgan quvg`unlik davri shoir

ijodidagi norozilik motivlarining chuqur ijtimoiy mazmun kasb etishiga sabab bo`ldi. Endi To`xtag`ul Sotilg`anov qirg`iz xalqining ashaddiy dushmani bir hovuch chor amaldorlari va ular bilan til biriktirib, kambag`allar qonini so`rgan mahalliy boylar ekanligini tushundi. Surgundan qaytib kelgan shoir To`xtag`ul ijod etishni to`xtatmadi. U atokdi oqinlar o`rtasida tez-tez bo`lib turadigan aytishuv (ijodiy musobaqa)lardan minbar sifatida foydalanib, rus amaldorlarini fosh qilishni davom ettirdi. Masalan, «Besh qobon» she`rida «qobon»nomi bilan tanilgan beshta amaldorga murojaat qilib, shunday deydi: Yetim-yesir. holsizni Sanamading, besh to`ng`iz. Savalading, besh to`ng`iz. Yeb-ichishdan boshqani Odam o`rnida yo`qsulni Tan olmading, besh to`ng`iz. ...Jahlingiz chiqsa quturib Tirnog`i zahar besh qobon, Uy-joyimni talarsiz. Yalinmayman hech qachon. Qonxo`rliging avj olsa, Mayli, o`ldir, dunyoga O`ldirib, qonim yalarsiz. Qaytib kelmas chiqsa jon. To`xtag`ulnin Sibir surgun dahshatlari to`g`risidagi qo`shiqlari ezilgan, mehnatkash xalq ko`zini ochar, ularni g`aflat uyqusidan uyg`otar edi. Shoirning surgunda yurgan davrida va surgundan qaytgach yaratgan eng yaxshi qo`shiqlari («Alvido, xalqim», «Xayr, ona», «Surgunda», «Tog` burguti», «Salom, mehribon xalqim», «Sog`inish», «Uch xo`ja», «Mungli qushcha» va boshqalar) o`zining siyosiy o`tkir g`oyaviyligi va fosh qiluvchanligi bilan ajralib turadi. XX asr qirg`iz adabiyoti. Qirg`iz yozuvchilarining she`riy asarlarida bo`lgani kabi, dastlabki nasriy va dramatik asarlarida o`tmishdagi ayanchli hayotga qarama-qarshi qo`yib tasvirlash «Hojar» povestida, shuningdek, M. Tokobayevning «Kakey», K. Jontoshevning «Qora soch», «Olim va Mariya» pyesalarida ham yaqqol ko`rish mumkin. Ko`p qirg`iz yozuvchilari singari To`guldoy Sidiqbekov ham o`z ijodini she`r aytish bilan boshladi. Zamonaviy masalalardan bahs etuvchi bir necha dostonlar («Tun xabarchisi», «Bahodirlar») yozib tajriba orttirgan yozuvchi tez orada kitobxonlarni «Ken suv» va

«Temir» romanlari bilan quvontirdi. Romanda tasvirlanishicha, Ken suv ovulida tashkil topgan jamoaga putur yetkazish payiga tushadilar. Saodat degan boyning o`g`li raislik lavozimiga o`rnashib oladi. Kambag`al yoshlarning ayrimlari ham yot unsurlar ta`siriga beriladilar. Saodat o`zining zararkunandachilik, qo`poruvchilik ishlarida Imon ismli kambag`al komsomol yigitdan foydalanmoqchi bo`ladi. Lekin Saparvoy, Samtir va Bubush singari komsomollaring sezgirligi tufayli uning yovuz niyatlari barbod bo`ladi. Shundan keyin Saodat Imonga, Saparboyni o`ldirishni buyuradi. Imon esa kolxozchilar oldida o`z qilmishlari uchun uzr so`rab, sirni ochib tashlaydi. T.Sidiqbekov o`zining bu romanida xalq ommasi hamda komsomol yoshlarning kollektivlashtirish davridagi avangardlik rolini to`g`ri ko`rsata olgan. T.Sidiqbekovning 1948 yilda bosilib chiqqan va Davlat mukofoti bilan taqdirlangan (1949) «Zamonamiz kishilari» romani qirg`iz xalqining urush yillaridagi fidokorona mehnatidan hikoya qiladi. Yozuvchi romakda xalqlarkning ma`naviy boyligini, mustahkam do`stona munosabatlarini ishontirarli tasvirlash orqali fashizm ustidan qozonilgan buyuk g`alaba sabablarini tupguntiradi. N. Boytemirovning so`nggi yillarda e`lon qilingan nasriy asarlari orasida 1958 yilda Moskvada bo`lib o`tgan qirg`iz adabiyoti va san`ati dekadasida yuqori baholangan «Yulduzxon» romani ajralib turadi. «Yulduzxon» qizning fidokorona mehnati tufayli davlat arbobi bo`lib yetishuvi to`g`risidagi asardir. Romandagi voqea xalq hayotidan olingan. Asarning syujeti asosida Yulduzxon nomli kambag`al qizning sarguzashti yotadi: u yoshlikda ota-onasidan ayrilib, yetim qoladi. Yulduzxonni o`z tarbiyasiga olgan akasi Totibek-eskilik sarqitlaridan qutula olmagan kishi. Shuning uchun u o`z singlisining o`qishiga to`sqinlik qiladi. Yulduzxon mehnatga beriladi va tez orada eng yaxshi terimchilar qatori obro` qozonadi. Moskvaga Xalq xo`jaligi yutuqlari vistavkasiga boradi. Avval brigadir, rahbar bo`lib yetishadi. Qirg`iziston deputatligiga saylanadi. O`zbek kitobxonlari so`nggi 30-40 yil ichida qirg`iz yozuvchilarining «Zamonamiz kishilari», «Tog` bolalari», «Jamila», «Somon yo`li», «Birin-chi muallim», «Sarvqomat dilbarim», «Alvido, Gulsari!», «Oq kema»kabi o`nlab roman va povestlarini o`z ona tillarida o`qishga muyassar bo`ldilar.

Adabiyotlar : 1. Manas. T. 1994 2. Aytmatov Ch. Tanlangan asarlari.T.1978 3. Manas.Qirg`iz xalq eposi. ikkinchi kitob. T.1987 4. www.ziyonet.uz www.eduportal.uz www.arxiv.uz

Похожие

Qirg`iz adabiyoti

Manas- qirg`iz xalqining qahramonlik eposi

Ozarbayjon adabiyoti 2

Qozoq adabiyoti 2

Romantizm adabiyoti