Romantizm adabiyoti - Литература - Рефераты

Romantizm adabiyoti

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

Romantizm adabiyoti Reja : 1. XIX asr romantizm oqimining kelib chiqish sabablari, o`ziga xos xususiyatlari. 2. Jorj Gordon Noel’ Bayron – ingliz she`riyatining buyuk namoyandasi. 3. Viktor Gyugo – romantizm adabiy oqimining nazariyotchisi sifatida.

Shartli ravishda XIX asr deb ataladigan asr, jahon tarixi va adabiyotidagi yangi davr nafaqat frantsuz burjuaziya inqilobi tomonidan tayyorlangan, balki ana shu inqilob voqealari bilan ochiladi. Inqilob aks-sadosi asr davomida tinmay yangrab turdi. XIX asr haqida gapirib V. Gyugo shunday degandi: “ XIX asrni buyuk onasi – frantsuz inqilobi bor. Uning tomirlarida uning tuganmas qoni jo`sh urmoqda». Inqilobning ijtimoiy-siyosiy sohadagi asosiy yutug’i feodal ijtimoiy munosabatlarni sindirdi, uning «Ozodlik, tenglik, qardoshlik» deb ataluvchi shiori katta kuchga aylandi, qo`shni mamlakatlarda inqilobiy kayfiyatni vujudga keltirdi. Frantsuz inqilobining adabiy-estetik g’oyalar va formalarga ko`rsatgan ta`siri boshqa sohalar singari adabiyotda ham sezildi. Inqilob davri (1789-1894) o`z adabiyotini yaratadigan darajada ancha vaqtga cho`zildi. Klassitsizm va sintimentalizm an`analarini davom ettirgan va inqilob g’oyalaridan ruhlangan yangi adabiyot vujudga keldi. Inqilobiy klassitsizimning vakili shior va dramaturg Mari Jozef SHen’e (1764-1811) hisoblanadi. Inqilobiy lirikaning namunasi sifatida Ruje de Lilning « Reyn armiyasining xarbiy qo`shig’i» (1792) – «Marsel’eza» paydo bo`ldi. SHe`riyatda frantsuz inqilobi sabab tarkib topgan an`analar butun XIX asr (1830, 1848, 1871 yillar inqilobi) va XX asr (antifashistik qarshilik harakatida ) o`z dolzarbligini yo`qotmadi. Inqilob so`z san`ati sohasida tugaganmas mavzuni ochib berdi. Masalan: Beranjening “14 iyul’”she`ri, Stendalning “Parma ibodatxonasi” romani, G.Geynening liro-publistik esselardan iborat «G’oyalar. Le grange » to`plami, Bayronning «CHayl’d – Garol’dning sayyohatlari» dostoni, Gyugonning «93 yil» romani (1874) va XX asrdagi R.Rollan va A.Frans asarlari. Frantsuz inqilobi Evropa va jahon adabiyotidagi kuchli oqim – romantizmni vujudga kelishiga zamin hozirladi. Biz romantizmni Evropa va Amerika adabiyotida, 18 asr oxiri va 19 asr 1 yarmida tarqalgan yirik oqimlardan biri deb bilamiz. Bir necha o`n yillardan beri tadqiqotchilar nimani «Romantizm» deb atash to`g’risida baxs olib bormoqdalar.

(Frantsuz olimi Sur’e bu oqimga butunlay qarama-qarshi bo`lgan naturalizmni ham romantizmga qo`shadi). 50-yillarga kelib sobiq ittifoqda butun boshli yangi kontseptsiya paydo bo`ldi. Unga ko`ra romantizm yo`nalishi o`z badiiy uslubi bilan bir-biridan farq qiluvchi, ikki oqimdan iborat. a) faol romantizm: b) passiv romantizm; Ammo 60-70 yillarga kelib bu borada bir qancha ilmiy ishlar paydo bo`la boshaldi. Ularda yangi materiallar asosida (Chyen romantiklari; Gofman, Po ijodi va boshqalar asosida), yangi xulosaga keldilar. Bu romantiklar badiiy uslublarining birligi haqidagi xulosadir. Romantiklar ijodi har bir mamlakatda o`z belgilariga ega. Bu davlatlarning milliy, tarixiy xususiyatlari bilan belgilanadi. Shu bilan birga, romantiklar o`z umumiy xususiyatlariga ham egadirlar: a) romantiklar paydo bo`lgan tarixiy sharoit; b) uslub hususiyatlari; v) qahramon xarakteri; a) Evropa romantizmi uchun frantsuz inqilobi tarixiy sharoit bo`lib xizmat qiladi. Romantiklar inqilob ilgari surgan inson ozodligi g’oyasini qabul qildilar. Ammo shu bilan birga, inson jamiyatda himoyasiz ekanligini, mulkchilik xissi barcha narsa ustidan ustunlikka erishayotganini xis qildi. SHuning uchun muhit oldidagi ojizlik, ikkilanish, qahramonlar taqdirini fojiyaviyligi romantiklar dunyosining o`ziga xos tomonlardandir. b) Bir tomondan shaxsga nisbatan alohida munosabat, uni atrof muhit bilan aloqalari xarakteri, ikkinchi tomondan, real muhitga ideal dunyoqarashni qarshi qo`yish o`ziga xos badiiy uslub bo`lishini belgilab beradi. Romantiklarning vazifasi turmushni aniq va ravshan tasvirlash emas, balki turmush haqidagi orzu umidlarni tasvirlashdir. SHunday yo`llar orqali ular o`z ideallarini aks ettiradilar. v) Romantizm adabiyoti o`z qahramonini ham ilgari suradi. Romantik qahramon asosan yuksak va nozik xis soxibi, boshqalar bo`ysunuvchi qonunlarga bo`ysunmaydigan mag’rur shaxsdir. SHuning uchun u doim boshqalardan ustun

Ёдда тутинг! Европа романтизми ривожининг учта бос қ ичи ҳ а қ ида гапириш мумкин: а) Илк романтизм ( XVIII аср охири Х IX аср боши) б) Ривожланган романтизм (20-40 йиллар) в) Кеч романтизм (1848 йилдан кейинги)qo`yiladi va ajralib turadi. Bunday qahramon ko`pincha yolg’iz bo`ladi. SHu sababdan yolg’izlik mavzusiga juda ko`p janrlarda, asosan she`riyatda keng o`rin berilgan. Romantiklarni shaxsning ichki dunyosiga bo`lgan qiziqish lirik va liro-epik janrlarning gullab yashnashiga sabab bo`lgan. XVIII asr oxiriga kelib ma`rifatparvarlik ideologiyasi o`z umrini yashab bo`lgani ma`lum bo`lib qoldi. XVIII asrning ikkinchi yarmida ma`rifatparvarlarning o`zlaridan o`z adreslariga tanqid paydo bo`la boshladi (Didroning «Jiyanim Ramo» asari). Yangi tarixiy sharoitda - Evropada, frantsuz inqilobidan so`ng, hayot romantiklar oldiga juda ko`p muammolarni qo`ydiki, bunday muammolar Vol’er yoki Russolarga butunlay yod edi. Ma`rifatparvarlar kutgan va ishongan «Aql- idrok» mamlakati ro`yobga chiqmadi. Romantiklar hayotga ma`rifatparvarlarga qaraganda boshqacha, o`ziga xos yo`llar bilan yondoshdilar. Hayot ma`rifatparvarlar taklif etgan sxemalarga tushmadi. Romantiklar muhitning zidiyatli ekanligini aniqladilar. Romantiklar adabiyotda tarixiylikni kashf etdilar. Ma`rifatparvar esa o`tmish to`g’risida antitarixiy xolda («yaxshi-yomon» deb) fikr yuritgan edilar. Klassitsistlar tragediyalarining syujetini asosan tarixiy voqealar tashkil etsada ularni, tasvirlanayotgan davr xususiyatlari qiziqtirmaydi. Ular o`z asarlarida umumiy bo`lgan burch va ehtiros masalasini qo`yadilar va echadilar. Romantiklar o`tmishda nafaqat inson xarakterlarini, balki o`z zamonasi ta`sirida shakllangan xarakterlarni ham ko`ra oldilar. Ma`rifatparvarlar yuksak ma`naviyat, aql-zakovat egalari bo`lgan ko`plab ijobiy obrazlarni yaratgan bo`lsalar. Romantik qahramon ijobiy bo`lishi shart bo`lmay, u muallif idealini o`zida aks ettirishi lozim edi. Romantizm adabiy yo`nalish sifatida XVIII asr oxiriga kelib birdaniga bir necha mamlakatlarda paydo bo`la boshladi. estetik manifest, traktatlari bilan Germaniyadan Chyen romantiklari, Frantsiyadan SHatobrion va de Stal’, Angliyadan ko`l maktabi vakillari chiqdilar.

Ammo bu sxematik davriylashtirish barcha Evropa davlatlari uchun bir deb bo`lmaydi. Germaniyada ilk romantizm yen romantiklari (Novalis, aka-uka SHlegelar) nomlari bilan bog’liq. Ikkinchi bosqichidagi Geydel’berg romantiklari davri Napalion okkuputsiyasi va milliy uyg’onish davriga to`g’ri keladi. Xuddi shu paytda aka-uka Grimm ertaklari paydo bo`lgan. 20-yillarga kelib, Gofman o`limidan so`ng va yosh Heynining relizm an`analarini yoqlab chiqish munosabati bilan nemis romantizmi egallagan mavqeini boy bera boshladi. Angliyada esa SHelli (1822) va Bayron (1824) ning hayotdan ko`z yumishi romantizmning ikkinchi o`ringa tushib qolishiga asosiy sabab bo`ldi. Romantizm Frantsiyada 30-yillarga kelib to`la shakllandi. Bu paytda Angliya va Germaniyada romantizm o`z umrini yashab bo`lgandi deyish mumkin. Frantsiya romantiklari yangi drama uchun kurashdilar. (ungacha klassitsistlar teatri xukmron edi). Drama janrining reformati bo`lib V.Gyugo maydonga chiqdi. Pol’shada romantizm haqidagi bahslar 18-10-yillarga to`g’ri kelgan. 20- yillarga kelib, adabiyotga A.Mitskevichning kelishi bilan shakllandi va o`zini asosiy o`rnini uzoq vaqt saqlab qoldi. Romantizm tiplari haqidagi masala to`laligicha o`rganilmagan. Nemis romantizmi. Germaniyada Frantsiyada bo`layotgan voqealarni zo`r qiziqish bilan kuzatib bordilar. Germaniyaning ilg’or vakllari ularning qoloq, o`nlab mustaqil knyazliklarga bo`lingan mamlakatida inqilobiy o`zgarishlar bo`lmasligiga ko`zlari etdi. Shuning uchun ular ma`naviy sohada inqilob qilishga harakat qildilar. Nemis romantiklari idealist Fixte falsafiy qarashlarini yoqlab chiqdilar. «O`z diqqat-etiboringni seni o`rab turgan atrof-olamga emas, balki o`zingga qarat» (Fixte). O`z intilish va harakatlari tufayli inson yanada yaxshi bo`lishi mumkin va bo`lishi kerak. Bunda unga yordam berish kerak. Nemis romantiklarining asosiy vazifa va maqsadi ana shundan iborat edi. Bu erda Gofman, Shamisso, Heyne (ilk ijodi) va Byuxerlar ijod qiladi.

Ёдда тутинг! Гюго ижодини учта даврга б ў лиш мумкин. Биринчи давр (1820-1850) Иккинчи давр (1870-1885) Учинчи давр (1870-1885)Nemis romantiklarining katta ishlaridan biri-xalq og’zaki ijodini o`rganishlari bo`ldi. Yakob (1785-1863) va Vil’gel’m (1786-1859) Grimmlar fol’klorning estetik qimmati yuksak qadrlaganlardan edi: Ularning tarix, til tarixi, huquq va mifologiya bo`yicha bir qancha ilmiy maqolalar mavjud. Ammo ularga xalqdan yozib olingan 3 tomli va 200 ta ertakdan iborat «Bolalar va xonadon ertaklari» (1812-1822) katta shuhrat keltirdi. ertaklarni ular butun Germaniya bo`ylab yurib turli toifa odamlardan yozib olishadi. Ertaklarni 3 guruhga bo`lish mumkin: sehrli, hayvonlar haqidagi (Bo`ri va etti echkicha», «Bremen muzikantlari») va maishiy ertaklar. Barcha ertaklarda mehnatni sevuvchi, dono, sabr-toqatli qahramonlar doimo g’alaba qozonishadi. Pushkin «Oltin baliq va baliqcha haqida» ertagi uchun «Kambala baliq haqidagi ertak» epizodidan foydalangan. Viktor Gyugo (1902-1885). Viktor Gyugo frantsuz romantizmining eng yirik vakili hisoblanadi. Viktor Gyugo Bezonson shahrida ofitser oilasida tug’ildi. Otasi Napaleon davrining generali, onasi esa aksincha, Burbonlar tarafdori edi. O`zining birinchi she`rlarida burbonlarni madh etadi. 1827 yili birinchi dramasi «Kromvel’» ni yaratadi. Va unga kengaytirilgan so`z boshi yozadi. Ushbu so`z boshi Frantsuz romantizmining manifestiga aylandi. Romantik dramalar Gyugogacha ham yaratilgan. Klassitsizm hukmronligi davrida dramalar sahnalashtirilmagan. Ularni o`qish uchun yozilgan dramalar deb atashar edi. Viktor Gyugo SHekspir tajribasidan foydalanib tragediya emas, romantik tarixiy drama yaratadi. ( XVII asr Angliya burjuaziya revolyutsiyasi va uning dahosi Kromvel haqida) U klassitsizm qonun qoidalaridan voz kechishga (vaqt, makon, harakat birligi, yuqori va quyi janrlar) chaqiradi. Viktor Gyugo Shekspir ijodini ana shunda qonun-qoidlardan holi deb biladi.

1831 y. «Parij Bibi Mariyam ibodatxonasi» romani yaratildi. Asar mavzusi XV asrdagi Frantsiya tarixidan olingan. O`rta asr ibodatxonasi ustunlaridan birida «Ananke» so`zini o`qidi. (taqdir, qismat degani) Yozuvchi bu so`zga keng ma`no berdi. (Din anankesi, jamiyat anankesi va boshq). Ibodatxona ruhoniysi Klod Frollo - o`z umrini din yo`liga tikkan odam. U yoshi o`tib qolgan bo`lishiga qaramay Parij ko`chalarida o`yinga tushib tirikchilik o`tkazuvchi lo`li qiz esmiraldani sevib qoladi. Qiz buni rad qiladi. Frollo kapitan Feb bilan esmiraldani kuzatib yuradi. Qizni qirol armiyasi ofitseriga suiqasd qilishda ayblab, o`limga hukm qiladilar. Uni jazolash uchun olib ketayotganda Kvazimodo uni ibodatxonaga olib ketadi. U qashshoq odamlar bilan ibodatxonada yashaydi. Frollo qizga o`z sevgisini majburlab o`tkazmoqchi bo`ladi, ammo bu befoyda. U qizni jallodlar qo`liga topshiradi. Qizni dorga osishadi. Kvazimoda Klod Frolloni o`ldiradi. O`zi ibodatxonani tark etib esmiralda jasadi oldida jon beradi. Asardagi ibodatxona - o`rta asrchalik, feodalizm, zulm adaolatsizlik maskani sifatida tasvirlangan. Viktor Gyugo 1862 « Ho`rlanganlar», 1869 yili. «Kulgich odam», 1874 yili esa «93 yil» romanini yaratdi. Jorj Gordon Noel’ Bayron 1788 yil 22 yanvarda Londonda tug’ildi. Uning otasi angliya aristokratiyasining kambag’allashib qolgan tabaqasiga, onasi esa shotlandiyalik boy dvoryan oilasiga mansub edi. Jorj Bayron tug’ilgan paytda ota- onalari ajrashib ketadilar. Otasi 1791 yilda Frantsiyaga ketib, u erda vafot etadi. Bayronning bolaligi SHotlandiyada - onasi yonida o`tadi. Jorj tug’ma oqsoq edi. Ammo bu uning mohir suzuvchi, boksyor, chavandoz bo`lishiga halaqit bermadi. Bo`lg’usi shoir dunyoqarashining shakllanishida SHotlanliya tabiatiga bo`lgan chuqur muhabbat alohida ahamiyatga ega bo`ldi. Bayron o`n yoshga to`lganda unga lordlik unvoni meros sifatida qoldi. Bayron jahon tarixining, Angliya hayotining shiddatli davrida yashadi, ijod qildi. U

Ёдда тутинг! Байроннинг «Шары достонлари» туркумига «Гяур» (1813), «Корсар» (1814), «Лара» (1814) каби достонлар киради. frantsuz burjua revolyutsiyasi va xalq xarakatining guvohi bo`ldi. Bu revolyutsiyaning maqsadi sanoat to`ntarishiga, Angliya sotsial hayotini o`zgartirishga qaratilgan edi. Bayron bolaligidan siyosat bilan qiziqdi. U maktabda o`qib yurgan paytlaridanoq notiqlik san`ati bilan tanishdi. SHu bilan birga 1807 yilda o`qigan kitoblari ichida birinchi o`rinni tarixiy asarlar tashkil etar edi. Bayron Vol’ter, Russo, Lokk, Gibbon asarlarini ham sevib o`qidi. 1807 yilning yozida birinchi she`riy to`plami «Hordiq soatlari» nashr etildi. Bayron 1809-1811 yillarda chet el sayohatiga chiqadi. Bu sayohat yosh shoirning hayot voqeligini keng atroflicha tushinishida katta yordam beradi. U sayohati davomida Napalion interventsiyasiga qarshi qaqshatqich zarba bergan ispan partizanlari harakatining guvohi bo`ldi. U Gretsiyadagi milliy ozodlik qo`zg’alonining guvohi bo`ldi. U hatto Villington qumondonligidagi Britaniya armiyasida Napaleon qo`shinlariga qarshi kurashda qatnashdi. SHu bilan birga Mal’tada – O`rta dengiz harbiy bazasidagi harakatlarini ko`rib, Buyuk Britaniya reaktsion hukumatining tashqi siyosatini qoraladi. Bayron bu davrda turk, yangi grek, al’ban va ital’yan tillarini hamda xalq og’zaki ijodini o`rgandi. 1816 yilda arman tilini o`rganishga kirishdi. Bayron sayyohatlarining mevasi sifatida 1812 yilda «CHayl’d Gorol’d» dostonsini yaratdi. Bu asar Bayron shuhratini Angliya va uning tashqarisiga yoydi. Bu asarning ilk qo`shiqlarida Bayron she`riyatining demokratik tendentsiyalari ko`zga tashlanadi. Bayron o`z ona yurtiga qaytganida Angliyada ishchilarning stixiyali norozilik to`lqinlari ko`tarilgan, ozodlik harakatlari kuchaygan edi. Ammo reaktsiya bu harakatni ayovsizlik bilan bostirdi. 1799-1800 yillarda ishchilar harakatiga qarshi qonunlar qabul qilinishi natijasida bu harakat 25 yil davomida yashirin holga o`tishga mujbur bo`ldi. Bayron Lordlar palatalarida bir necha marotaba nutq so`zladi. U o`z nutqlarida luddachilik harakati deb nom olgan ishchilar harakatini yoqladi.

Bayronning 1814-1815 yillar davomida «YAhudiy oxanglari» she`riy to`plami nashr etildi. Ma`lumki Bayron bolaligidan «Injil» ni yaxshi bilgan. Bu she`r turkumida shoir Injil obrazlariga murojaat qiladi. Bayronning parlamentdagi dadil chiqishlari hamda siyosiy qarashlari uchun reaktsion-romantizm vakillari o`ch olish rejasini tuzib qo`ygan edi. Ayniqsa, Bayronning o`z xotini bilan bo`lib o`tgan mojarolarini reaktsion guruhlar o`z maqsadlari yo`lida foydalanmoqchi bo`ladilar. Bayronga qarshi har qanday kuchlarni ishga soladilar. Matbuotda Bayron sha`niga mos kelmaydigan turli bo`xton axbortlar tarqatildi. Ammo bunday hurujlar Bayron matonatini buka olmadi. U o`z vatanini tashlab ketishga majbur bo`ladi. 1816 yil 26 aprelda Bayron bir umrga vatanini Angliyani tashlab ketdi. Bayron 1816 yil yozida SHvetsariyada bo`lishi, uning ruhiy tushkinlik davriga to`g’ri keldi. Bu ruhiy tushkunlik bir tomondan Vatandan ajralish bo`lsa, ikkinchi tomondan oilaviy bo`lib o`tgan ko`ngilsizliklar edi. U bu davr haqida «Mening qalbim qayg’uga tutqin bo`lsa ham, ammo qayg’uning quli emas» deydi. Bayron romantizmidagi qarama-qarshiliklar bevosita shoirning Vatandan judolik, xalq ozodlik harakatidan ajralib qolishi, shaxsiy hayotidagi fojialar bilan bevosita bog’liqdir. Bayron «Manfred» /1817/ dostonida isyonkor shaxs obrazini aks ettirishni maqsad qilib qo`yadi. Manfred obrazi orqali yaqqalanib qolgan shaxs istiroblari va fojeasini aks ettiradi. Manfred jamiyat aqidalaridan yuqori turuvchi, o`ziga xos qarashlarga ega bo`lgan mag’rur shaxs. U jamiyatning qonunlariga, hayot qonunlariga qarshi shaxs. Mutelik unga yot narsa. Bayronning «Shil’on tutqini» /1816/ dostoni ham yolg’iz isyonkor shaxs qiyofasini aks ettirishga baishlangan edi. Bu doston Bayronning SHil’on qal`asiga borganidagi taassurotlari asosida yozilgan edi. SHil’on qal`asi Jeneva ko`lida joylashgan bo`lib, bu erda 1530-1535 yilllarda respublikachi, SHvetsariyaning mustaqilligi uchun tolmas kurashchi Fransua Boniver qamoqda saqlangan. U gertsog Savatskiy buyrug’i bilan qamoqqa olingan edi. Bayron 1816 yilning kuzida Italiyaga keldi. Bu erda Bayron ijodi gullab

yashnadi. Bu davrda Italiyada karabanariylar rahbarligidagi xalq ozodlik harakatida avstriya bosqinchilariga qarshi avj olgan edi. U ko`p o`tmay Italiya revolyutsion harakatining ishtirokchisiga aylandi. Boloniya, Rim, Venetsiya politsiyasi uni va uning do`stlarini doimo nazorat ostida saqladi. Bayronning tarixiy tragediyasi «Marks Fal’ero» Neapalda yozildi. Bu erda 1820 yilning revolyutsiya g’alabaga kilgan edi. 1821 yilda yozilgan «Kain» dramasida ham shoir «Injil» mavzusiga murojaat qildi. Drama mifologik obrazlarni aks etgan bo`lsa-da: unda oddiy inson, uning hayotiy kechinmalari, huquqlari haqida fikr yuritiladi. Bayron «Don Juan» she`riy romani ustida bir necha yil davomida, Italiyada yashayotgan 1819-1824 yillar davomida ishladi. Bayron ijodining yuksak cho`qqisi bo`lgan «Don Juan» romani Evropa ijtimoiy hayotining satirik entsklopediyasi bo`lib xizmat qildi. Asar yakunlanmagan. Bayron 1924 yilda Italiyada vafot etdi Bayronning ijodiy faoliyati isyonkorlik ruhi bilan to`ladir. Utabiatning extirosli kuychisi emas, inson shaxsiy kechinmalarini katta she`riy qudrat bilan ocha olgan ijodkordir. Bayronning isyonkor, o`z mohiti bilan to`lg’in ijtioiy-siyosiy she`riyati ingliz jamiyatining reaktsion doiralariga qarshi qaratilgan edi. Butun reaktsion matbuot Bayronga qarshi ig’volar yog’dirdi. O`liklar sharpasi bo`ronlar oshib, Qulog’imga huddi nidoday kelar. Qahramonlar ruhi yurar adashib, Ona yurt ko`ksiga shamolday elar. Bayron Angliyada inqilobiy ko`tarilishini orziqib kutdi, u agar inqilob bo`lsa, kurashda shaxsan ishtirok etish uchun vataniyaga qaytajagini ko`p marta aytgan edi. U umrini oxirigacha sobit kurashchi sifatida ijod qildi. Uni doimo ozodlik uchun kurash maydonlari o`ziga tortdi. 1823 yilning iyunida Bayron «Gerkules» kemasini o`z mablag’i hisobiga qurollantirdi. U Gretsiya milliy-ozodlik

kurashining ilhomchilaridan biriga aylandi. Grek qo`zg’alonchilarini bilashtirishda fidokorona ishlar olib bordi. Zamondoshlari uning harbiy qo`mondon sifatidagi yuksak iqtidori haqida ham so`zlaydilar. Bayronning eng yaxshi asarlari bugun ham katta kuchga egadir. V.Belinskiy ta`biri bilan aytganda, XIX asr Promiteynning ijodiyoti ozodlik va haqiqat jarchisi sifatida butun insoniyat uchun qadrlidir. Bayron muhabbat mavzusiga bag’ishlangan she`rlarida ham davrning muhim siyosiy, ijtimoiy – falsafiy fikrlari o`z aksini topadi: Yo`qol, ey, jimjimador adabiy inja so`zlar, Tarqal yolg’onu yashiq, g’iybatlarning to`dasi. Nurin sochib maftunkor nafisu shahlo ko`zlar, Sarxush etadi meni sevgining ilk bo`sasi. Hayol tasavvurga asir qofiyabozlar, Etar chuchmal tuyg’ular va ohanglar chashmasi. Sovuq sonetlaringiz – bachkana ehtiroslar, Sizga tanishmas jonbaxsh sevgining ilk bo`sasi. «Sevgining ilk bo`sasi» she`ridan olingan ushbu parchada lirik qahramon jamiyatning illatlarini tanqid ostiga oladi. Bachkana extiroslardan holi bo`lgan porloq tuyg’ular jarchisiga aylanadi. YOki «Bosh suyakdan qilingan kosadagi yozuv» she`ridagi ushbu satrlar inson umrining o`tkinchiligi haqidagi falsafiy fikrlarni ifodalashga intiladi: Qo`rqma: men oddiy suyakman, xolos, So`ngan qalbimni eslab, qilma xumori. Endi bu kosadan chiqolmas paqqos U tirik boshlarning shum kirdikori. Men senday yashadim, sevdim va ichdim, Endi-chi, jonsizman, to`ldirib may quy! Mastlik jinniliging ranjitmas, kechdim, Qurtlar chaynagandan shu menga ma`qul. Xullas, Bayron she`riyati mavzu jihatdan g’oyat rang-barang. Unda mavjud

tartiblarga qarshi isyonkorlik ruhi kuchli bo`lib, davrning shiddatkor voqeligining o`zida mujassamlashtiradi. Savol va topshiriqlar : 1. «Chayl’d Garol’d» dostonsida qanday an`analar ko`zga tashlanadi? 2. «Yahudiy ohanglari»da shoir qanday obrazlarga murojaat qiladi: 3. Bayron o`zining «Manfred» dostonsida qanday lirik qahramonni yaratdi? 4. Shoir she`riyatining ideal qahramonlari qanday shaxslar? Adabiyotlar: 1. Q.Azizov, O.Qayumov. Chet el adabiyoti tarixi. 2. Bayron. Saylanma, she`rlar, dostonlar, T., 1974 Mavzu: Frantsiyada tanqidiy realizm adabiyoti Reja : 1.Adabiyot realizm tushinchasi. 2.Fredik Stendal’ ijodi. 3.Onere de Bal’zak ijodi. Borliqni, inson va uni o`rab turgan dunyoni xarakterli tomonlarini aks ettiruvchi uslub sifatida realizmni ilk bor toshlarga solingan suratlarda, antik davr asarlarida uchratishimiz mumkin. Biz uyg’onish davri, ma`rifatparvarlik davri realizmining o`ziga hos xususiyatlari to`g’risida gapirishimiz mumkin. Ammo burjua aloqalari asosida etilgan adabiy oqim sifatida XIX asrning 30-40 yillarida shakllanadi. XIX asr realizmini unga xos bo`lgan tadqiqotga moyilligini (analitizm) hisobiga olib «tanqidiy» yoki «klassik» deb ataydilar. CHunki realizmga hos bo`lgan xususiyatlar XIX asarda shakllandi. M.B.Xronchenkoning fikricha realizm shaxs, va jamiyatning doimiy xarakatida, dinamik aloqalarda aks ettiradi. Buning uchun badiiy tasvirning turli formalaridan foydalaniladi. Roman faqat o`ziga hos bo`lgan hususiyatlarga ega bo`lgan holda, boshqa

adabiy sistemalar «kashfiyotlaridan» foydalanadi, ularni to`ldiradi. Masalan, asr boshlarida romantizmga hos bo`lgan tipiklashtirishgning bir qancha hususiyatlarini qabul qilsa. Asr oxirida naturalizm va simvolizm yutuqlaridan foydalanadi. «Realizm» termin paydo bo`lishiga Shanflyori va Dyuranti boshchiligidagi bir guruh frpantsuz yozuvchilari sababchi bo`ldilar.Ular 50-yillarda ushbu termin bilan haqqoniy avtor munosabatisiz, borliqni aks ettirilishini atadilar. Realistik san`at o`z tadqiqotlarida fan kashfiyotlariga, avvalom bor jamiyat rivoji haqidagi fanlarga tayanadi. (20-30 yillarda Angliya va Frantsiyada tarix fanining rivoji. Buyuk ingliz iqtisodchisi Adom Smitning Tannarx, jamiyatining sinfiy sutrukturasi haqidagi tadqiqotlari va boshq.) Realist dunyoqarashining shakllanishida dunyoviy bilimlarda erishilgan kashfiyotlar ham katta rol’ o`ynaydi. (XVIII asr o`rtalarida K.Linniy o`simliklari va hayvonot dunyosining birinchi klassifikatsiyasini tuzdi. J.Byufonning barcha jonzotlarning birligi va uning turlarining muhit almashuviga qarab o`zgarishi haqidagi fikri. J.Kyuv’e XIX asr boshlarilda tirik organizm organlari orasidagi aloqa va ularning bir-biriga ta`siri haqidagi fikri va boshq.) Bal ’ zak ham «Insoniyat komediyasi»ni so`zboshisida Kyuv’e va Sent - Ilerlarning tilga olib o`tadi. Realizmining umumiy qonuniyatlini ishlab chiqqan, milliy hususiyatlarini shakllantirgan yozuvchilar sarasiga Frantsiyada F.Stendal’, O.B a l ’ zak, P.Merime, G.Flober, Sh.Bodler, P.J.Beranje; Angliyada – CH.Dikkens, Utekkeriy, e.Gaskell, SH.Bronte, DJ.Eliot, Amerikada esa realistik san`atning muhim bir davri deb U.Uitten, G.Bicher –Stou ijodi, romantizmning ko`proq saqlanib turgan Germaniyada esa Geyne va Fontane ijodining so`nggi davrlari kiradi. Frantsuz realizmining shakllanishi mamlakatdagi muhim siyosiy voqealar bilan bog’liq. Ayniqsa 1830 . iyul’ revalyutsiyasi katta ahamiyatga ega. 1831-34 yillar ionlar qo`zg’aloni. Lui Filipp monarhiyai krizis holatga keladi. Revalyutsiyadan so`ng 1830-31 yillarda matbuotning roli oshdi. Gazetalarda

professional jurnalistlardan tortib student, etikdo`zgacha o`z maqollariri bilan qatnashadilar. Frantsuz adabiyotida realizmning hukmronlik davrini ikki bosqichga bo`lish mumkin: 1) Realizmning paydo bo`lishi va tan olinishi (20-yillarning oxiri va 40- yillar) Beranje, Merimi, Stendal’, Bal’zak. 2) 50-70 yillar. G.Flober nomi bilan bog’liq (1848 yildan keyingi adabiyot) Realizmning metod-sifatida paydo bo`lishi 20-yilllarning oxiriga, asosiy rolni romantiklar o`ynagan davrga to`g’ri keladi. 1830yil revalyutsiyasidan so`ng ularni ijodiy yo`llari turlicha bo`lgan. Realizmning gullab-yashnagan davri 30-40 yillarga to`g’ri keladi. Bu esa Stendal’, Bal’zak, Merimi kaba realist yozuvchilar ijodlari bilan bog’liq. O.Bal’zak «Inson komediyasi»da. «Frantsuz jamiyati o`ziga-o`zi tarixchidir. Men esa uning tarixini tasvirlovchi oddiy kotibman» deydi. Fredrik Stendal ’ . (1783-1842). Yuzlab taxalluslarga ega bo`lgan frantsuz yozuvchisining bitta taxallusi asosiy bo`lib qoldi. – Fredrik Stendal’ (Stendal’ – XVIII asrdagi mashhur san`atshunos Vinkel’man tug’ilgan Germaniyadagi shahar). Stendal’ Grenobl’ shahridagi advokat oilasida tug’ildi. Onasidan erta ajraydi. 1800 yili 17 yoshli Stendal’ Napaleon armiyasi safiga kiradi va bir qancha harbiy yurishlarda ishtirok etadi. Napaleon qulashi va Burbollar taxtga qaytgandan so`ng Stendal’ Italiyaga ketdi. Italiyani sevgan adib zo`r qiziqish bilan italyan san`atini o`rganadi. Italiya uning «Italiya tasviriy san`ati tasviri tarixi», «Rim. Florentsiya. Neopol’», «Rim bo`ylab sayohat» singari san`at tarixi bo`yicha ishlarini, bir qancha novellalarni va «Parma ibodatxonasi» romanini yaratilishiga asosiy sabab bo`lgan mamlakat. Stendalning bu mamlakatga muhabbati boshqacha bo`lgan. Stendal’ hayotlik davrida katta shuhrat qozonmaydi. U ko`pincha, « Meni yoki XIX asr oxirida, (80-yillar) yoki XX asrning 30-yillari o`qishi mumkin» deb aytadi. Stendal’ san`atda haqqoniylikni yoqlab chiqadi.U «Rasin va SHekspir» risollasi (1825) – yozuvchining badiiy dasturiga aylanadi. Bunda ikki buyuk tragik

shoir ijodi batafsil tahlil qilinadi. San`atkor jamiyatni o`z ortidan ergashtira olsagina, o`z vazifasini uddalagan bo`ladi, deydi Stendal’. «Rasin va Shekspir» o`z ma`nosiga ko`ra realizm manifesti hisoblansa ham Stendal’ o`zini romantik deb tan oladi. «Romantizm san`atning barcha turlarida – bu qahramonlik davrlari odamlarini (bizdan yiroq bo`lgan va balki butunlay bo`lmagan) tasvirlash emas, balki zamonamiz kishilarini tasvirlashdir» - deyiladi risolada. San`at haqqoniy bo`lishi kerak. U romanni («Qizil va qora») katta yo`l bo`ylab olib boriluvchi oynaga o`xshatadi. Stendal’ning ilk asarlaridan biri «Armans» (1827) romanidir. Bu asar rus qizi Armans Zoilovaga va Oktava de Maliverlarning dramatik sevgisi haqida. Yozuvchi 20-yillari «Vanina Vanini» novellasini yozadi. Bunda italiyan karbonariylarining inqilobiy harakatlari tarixidan bir epizod berilgan. Asar qao`ramoni – yosh karbonar Petro Missirilli U mahfiy tashkilotning rahbari Bir kuni politsiya ta`qibidan qochib zadogon qiz Vanina Vanini xonadoniga yashirinadi. Ikki yosh bir-birini sevib qoladi. Qiz yigitni inqilob ishidan ajratish va uni tamomila o`ziga qaratib olish maqsadida mahfiy tashkilot a`zolari nomlarini politsiyaga ma`lum qiladi. Buni bilgan P’etro qizni la`natlaydi shaxsiy baxtini xalq ozodligidan ustun qo`ymaydi. 1830yil «Qizil va qora» romani paydo bo`ldi. Romandagi qizil sifati «erkinlik»,»respublika» tushunchalarini anglatsa, «qora» reaktsion kuchlarni anglatadi. Roman syujeti 1827 yil gazetada bosilgan sud xronikasidan olingan. Antuan Berto ismli yigit o`zi o`qituvchilik qilgan xonadon bekasi Mishu xonimga suiqast qilgan va buning uchun qlim jazosiga xukm etilgan. Romandagi qahramon biografiyasi zinasimon harakat sifatida tasvirlangan. Qahramon tarixi uning otasi – kambag’al duradgor xonadonidan boshlanadi. Bilimli va iqtidorli Sorelni jismoniy mehnatga unchalik uquvi yo`q.SHuning uchun unga otasi va akalari tekinxo`r sifatida qarashadi Keyingi bosqich- Ver’er shahri meri janob de Renal’ xonimga muhabbati bu xonadonni tark etishga majbur qiladi. Keyingi qadam –Bezanson seminariyasi. Sxolostik bilim berish usuli,har qadamda

Билиб олинг! Бал ь зак ў з асарларини «Инсон комедияси» деган умумий ном остига бирлаштиради (Дантенинг «Ило ҳ ий комедияси»дан ру ҳ ланиб) ва 3 қ исмга б ў лади. «Хул қ лар ҳ а қ ида этюдлар». «Фалсафий этюдлар» «Аналитик этюдлар»talabalarni ta`qib ostiga olish, ular ketidan josuslik qilish kabi seminariya tartiblari qahramonni qanoatlantirmaydi. Va nihoyat, Jyul’en Parijda yirik zodagon markaz de lya Mol’ saroyiga kotib va bibliotekari bo`lib ishga kiradi. Qobiliyatli yigit tez orada ko`zga tashlanib qoladi. Markiz qizi uni sevib qoladi.Ammo qiz otasi yigitni avvalgi ish joyidan xarakteristika so`raydi. Renal’ xonim katolik ruhoniysining tazyiqi ostida Sorel’ga salbiy xarakteristika yozadi. Sorel’ Renal’ xonimga o`q uzadi. Keyin qamoq va o`lim jazosi. Stendal’ vafotidan ancha keyin – 1850 yillardan boshlab uning asarlari qayta nashr etila boshlandi. Keyinchalik realist yozuvchilar Stendalni o`zlarining yo`lboshchilari deb tan oldilar. Simvolistlar esa Stendal’ romanlarini yod oldilar. Ular yozuvchi asarlaridagi psixologik tahlilni qadrlar edilar. Onore de Bal’zak. (1799 – 1850). Bal’zak tur shahrida tug’ilgan. Ota – onasi hohishiga ko`ra huquq fakul’tetini tugatadi. U o`z otasidan yozuvchi bo`lishga qiziqishi orzu emasligini isbotlash uchun 2 yillik muhlat so`raydi. Birinchi she`riy tragediyasi «Kromvel’» muvaffaqiyatsiz chiqadi. SHaxsiy hayotda ham omadi chopmaydi. Polyak grafiniyasi rus fuqarosi evelina Ganskaya bilan bo`ladigan nikohni uzoq vaqt kutadi va hayotining so`nggi yili bunga erishadi. Uning asarlarini noshirlar jon deb nashr qilishar va bundan katta foyda olar edilar. Muallif esa hayotining oxirigacha qutula olmadi. YOzuvchi sifatida Bal’zak nomini tanitgan asar – «SHuanlar» romani (1829) hisoblanadi. SHundan so`ng «Gobsek», «Sag’ri teri tilsimi», «Polkovnik SHaber», «Evgeniya Grande», «Gorio ota» va boshqa asarlari bosilib chiqdi. Birinchi qism B rejasiga ko ` ra 6 ta bo ` limdan (« Pravintsiya hayoti sahnalari », « Siyosiy hayot sahnalari », « Parij hayoti sahnalari », « Qishloq hayoti sahnalari », « SHaxsiy hayot sahnalari », « Gorio ota », « Gobsek », « Polkovnik

SHober » va boshqalar .) 111 asardan iborat bo`lsa kerak edi – aslida 72tasi yozildi. Ikkinchi qism (bo`limlarga bo`linmaydi) 27 roman bo`lishi kerak edi – 22tasi yozildi. Uchinchi qism – 5ta – aslida 2ta («Nikoh fiziologiyasi», «Oilaviy hayot noxushliklari») yozildi. Barchasi bo`lib rejadagi 143 tadan 96 tasi yozilgan. Bal’zak o`z asarlarida restavratsiya davridagi 1815 dan to 1848 yilgacha bo`lgan voqealarni o`z ichiga oladi. «Inson komediyasi»da 2 mingdan ortiq personaj qatnashadi. Agar frantsuz jamiyati tarixchi bo`lsa, Bal’zak o`zini uning kotibi deb atadi. Uning asarlarida boylik, pul kishi xarakterini, psixologiyasini o`zgartiruvchi, izdan chiqaruvchi salbiy kuch sifatida ko`rsatiladi. «Gobsek». Gobsek hikoyasining qahramoni hayotida puling qancha ko`p bo`lsa, sen shuncha qudratli bo`lasan degan falsafani o`zlashtirib olib, yoshligidan oltin, pul to`playdi. Gobsek sudxo`r. Pul jamiyat hayotining asosiy kuchi bo`lgan davr da u ishbilarmon, ministr, yozuvchi , artistlarni o`z qo`liga qaram qilib olgan. Ana shu odamlar hayoti, taqdiri uning qo`lida, u o`z shartlarini qo`yadi. Uning qarindosh-urug’lari ham, do`stlari ham yo`q. Juda xarob kiyinadi va eski uyda yashaydi. Tilladan boshqa narsani tan olmaydigan bu chol : «Bordi-yu mendan qirol qarz bo`lganda va qarzini muddatida to`lolmaganda, men uni boshqa qarzdorlardan oldinroq sudga berardim» - deydi. Adabiyotlar: 1. Bol’zak Onar de. Gobsek, Sagri teri tilsimi.T., Adab va san`at. 1981. 2. Bol’zak Onare. Gorio ota. T.Badiiy adab. nashr. 1968. 3. Stendal’ Q izil va q ora. 1830 yil. Xronikasi – T., T.,Adab va san`at nashriyoti, 1979. 4. Stendal’. Parma ibodatxonasi. –T. Meditsina, 1990. 5. Azizov Q. Qayumov O. CHet el adabiyoti tarixi. T. , O`qituvchi, 1982 Mavzu: XX asr boshlarida Amerika adabiyoti Reja :

1. Amerika adabiyoti taraqqiyotining o`ziga xos xususiyatlari. Davr ziddiyatlarining adabiyotda aks etishi. 2. Mark Tven - AQSHning yirik hajviyotchi adibi. 3. Ernest Xemenguey ijodi: a) «Yo`qotilgan avlod» mavzui. b) «Chol va dengiz» X1X asrning ikkinchi yarmida Amerika ijtimoiy hayotida katta o’zgarishlar sodir biladi. 1861-1865 yillardagi grajdanlar urushi natijasida Shimol burjuaziyasi quldorlar Janubi ustidan g’alaba qilib, butun mamlakat bo’ylab o’z hukmronligini o’rnatdi. AQSH jadal Kapitalistik taraqqiyot yo’liga o’tadi. X1X asrning oxiri va XX asrning boshida adabiyotni hayotga yaqinlashtirishda ma'lum qo’lganlardan biri romannavis va tanqidchi Uilpyam Din Xouellsdir (1837-1920). U adabiyotda sun'iylik va hartlilikka qarshi chiqib, "nozik realist"larning favqulodda, alohida voqealarni tasvirlashiga javoban kundalik hayotda uchraydigan oddiy shodisalarni real ko’rsatishga chaqirdi. Mark Tven (1835-1910) Adabiy taxallusi Mark Tven bilgan Semyuelp Lengxorn Klemens Amerika demokratik adabiyotining yirik vakili, o’z zamonasi burjua jamiyati illatlarini fosh etgan satirik va realist yozuvchidir.Semyuelp Klemens Missuro’ya shtatida joylashgan Florida deb ataluvchi kichik asholi punktida tug’ilgan Mark Tvenning ilk ijodi "Qalaverasdan chiqqan mashhur sakrab yuruvchi qurbaqa", "Tennesiyada jurnalistika", "Men qishloq xo’jaligi gazetasini qanday tashrir etdim" yumoristik hikoyalarida qiziq voqea, latifa va uydirma voqealar tasvirlanadi, ularda burjua matbuotidagi beburdlik masxara qilinadi. Mark Tven shu yillardayoq ijtimoiy hajviyaning ajoyib namunasi bilgan (1870) hikoyalarida Amerika soxta demokratiyasini fosh etgan yillar - Jek London ijodining yuqori cho’qqisi hisoblanadi (1876) roman qahramoni Tom kichik shahardagi meshchanlar ichida yashaydi. Xolasining betixtov naso’shatlari, maktabda quruq yod oldirishdan iborat eskicha iqitish usullari zerikarli bilganidan u darsga qiziqmaydi, mashg’ulot vaqtida boshqa narsalarni o’ynab itiradi. Uning shixligi va iyinqaroqligi o’sha voqelikka o’ziga xos norozilikdir. Tomning uyso’z

bola Gek Finnga shavas bilan qarashi - meshchan urf-odatlaridan xoli erkinlikka intilish alomatidir. "Tom Soyerning boshidan kechirganlari" romanining tarbiyaviy ahamiyati katta. U bolalarni do’stlik, adolat tashabbuskorlik rushida tarbiyalashga yordam beradi. Asarning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri unda realo’zm (kichik shaharda istiqomat qiluvchi meshchanlar hayoti tasviri) bilan romantizm (Tom va do’stlarining xayoliy romantik dunyosi)ning mavjud bilishidadir. Mark Tven tarixiy temadagi romanlaridan biri "Shashzoda va gado" (1882)da garchi O’rta asr feodal davri voqealarini aks ettirsa ham, lekin o’z zamonasidagi illatlarning negizini o’sha uzoq itmishda ko’radi va unga tanqidiy munosabatda biladi. asardagi voqea XVI asrning Birinchi yarmida Angliyada ro’y beradi. Bir vaqtda bir-biriga ixshagan ikki bola dunyoga keladi. Ulardan biri saroyda, ikkinchisi qashshoq xonadonda tug’iladi. Bular shashzoda Eduard bilan gadoy Tom Kentilardir. Agar Eduard Tyudor saroyda Shoh farzandi sifatida izzat- shurmat va farog’atda yashasa, Tom kambag’al oilada qashshoqlikning butun azob-uqubatlarini boshidan kechiradi. "Geklpberri Finning boshidan kechirganlari" (1885) romani bilan Mark Tven ijodida yangi davr boshlanadi. Bu ham bolalar haqidagi Birinchi asarining davomidek tuyulsa-da, lekin undan farq qiladigan tomonlari bor. Endi bu romanda bosh qahramon Tom emas, balki kichada yuruvchi yetim Gek Finndir. U faqat shaxsiy erkinlikka intiluvchi bola bilmay, balki ham aqlan, ham jismonan kamol topib borayotgan o’smir sifatida harakat qiladi. "Qirol Artur saroyidagi Konnektikutlik Yanki" tarixiy-fantastik romanining qahramoni oddiy amerikalik Yankidir. U bir mushtlashish vaqtida boshiga tushgan kaltak zarbidan so’ng aqlini yo’qotadi, shushiga kelgach, o’zini VI asrdagi Angliyada ko’radi va qirol artur saroyiga boradi. Asarning fantastik pardasi ostida real voqealar aks etadi. Artur qirolligi zulm-dahshat, diniy jaholat avj olgan feodalizm hukmronlik qo’lgan davr edi. Yozuvchi o’z zamonasidagi qaboshatlarning itmishdagi yaramasliklar bilan bog’liqligini ko’radi.

Mark Tven keyinchalik fransuz xalqining milliy qahramoni Janna d'Ark shaxsiyatiga qiziqadi va "Janna d'Ark" (1896) tarixiy romanini yaratadi. Janna d'Ark Ingliz bosqinchilariga qarshi yuz yillik urush vaqtida o’z jasorati bilan xalqni jangga rushlantirib turgan Fransiyaning milliy qahramoni sifatida ma'lum. Bu asarida yozuvchining monarx, diniy reaksiyaga qarshi nafrati ko’zga tashlanib turadi. Roman Jannaning quroldoshining bu mard qiz haqidagi eslashlari asosida yozilgan. Ijodining shu davriga xos "Gedlibergni buzgan odam" (1899) qissasida boylik, shasadgiylikka berilgan shozirgi zamon Amerika burjua jamiyati illatlarini fosh etadi. Gedliberg yaxshi odamlar yashaydigan, nuqsonlardan xoli joy, deb atalar edi. Lekin yaqindan qaraganda, u o’sha tuzumning barcha qaboshatlarini o’zida mujassamlantirgan shahar. Uning aksar fuqarolarida vijdon va poklikdan asar ko’rinmaydi. Shaharda insofli kishilar uchun yashash imkoniyati yo’q. Bu shaharning ustunlari hisoblangan boy grajdanlari aslida eng insofso’z, tovlamachi, pul uchun o’z shaonidan ham voz kechuvchi shaxslar bilib chiqadilar. Bu shahardagi turmush butun mamlakat uchun xarakterli. Demak, kichik Gedliberg orqali butun Amerikadagi hayot anglashiladi. Ern e st Xemingue y . (1899-1961). Yirik Amerika yozuvchisi ernest Xeminguey Ouk-Park shahrida vrach oilasida tug’iladi. U maktabni bitirgandan so`ng, kichik bir gazetada ishlaydi. Evropaga boradi: avval Frantsiyadan keyin Italiyada joylashgan Amerika sanitar qismlarida turib, birinchi jahxon urishida qatnashadi. Urishdan so`ng u Amerika gazetalarining muxbiri sifatida o`z mamlakatiga qaytib, Florida sohillarida istiqomat qiladi. Xeminguey Ispaniya respublikachilarining fashist fitnachilariga qarshi olib borga kurashlarida faol qatnashgan va bu haqda ko`p asarlar yozgan, ikkinchi jahon urish yillarida aviatsiya qimlarida muxbir bo`lib ishlagan. Ittifoqchilar armiyasining Frantsiyaga bostirib kirishlarida ishtirok etgan. Xeminguey ijodining boshlanishi birinchi jahon urishidan keyingi yillarga to`g’ri keladi. « Bizning zamonda» (1925) kitobiga kirgan hikoyalarida yozuvchi, birinchidlan asarning lirik qahramoni Nik Adamsning yoshligi, o`smirlik yillari, sevgisi va oilasi haqida hikoya qilsa, ikkinchidan tinch hayot haqidagi hayollarga

qonli urush voqealarini qarama-qarshi qo`yadi. Individualistik xarakterda bo`lsa ham, asarda urushga qarshi qahramonning noroziligi bayon etiladi. Imperializm keltirib chiqargan bosqinchilik urushlarni nafratlashga bag’ishlangan «Alvido qurol!» (1929) romani yozuvchi ijodida muhim bosqinni tashkil etadi. Asarda birinchi jahon urishi yillarida Avstraliya frontida ro`y bergan voqealar hikoya qilinadi. Sanitar xizmati letenanti amerikalik Genri urushning butun dahshatlari - ochlik, ifloslik, o`zaro qon to`kish va son-sanoqsiz begunoh kishilarning o`lib ketayotganligini ko`rib, urush haqidagi fikrlarining pup hayoldan iborat ekanini biladi va umidsizlikka beriladi. Italiyan soldat va ofitserlari bilan samimiy suhbat va aloqalar uni milliy xudbinlik va mag’rurlikdan xoli qiladi. Shuning uchun leytenant Genri urishdan yuz o`girib, qurolini tashlab, betaraf mamlakat Shvetsariyaga o`tib ketadi. Yozuvchi urush qabohatlariga shaxsiy hayotni qarshi qo`yadi. Genri Ketrin Berkliga bo`lgan sevgisi bilan urush dahshatlaridan ham tashqi, dunyo mashaqatlaridan ham qutilishga intiladi. Lekin u shaxsiy hayot va muhabbatdan ham vaqt topa olmaydi. Ketrin tug’riqxonada o`lganidan so`ng Genri butunlay umidsizlik ichida qoladi. «Alvido qurol!» romnida birinchi jahon urushi qoralanadi.Biroq unda bayon etilgan norozilik shaxsiy yo`sindadir. Bu kitoning muallifi, - deb yozadi Xeminguey asar boshida, - ongli suratda shu fikrga keldiki, urushlarda jang qilayotgan damlar dunyodagi eng ajoyib odamlardir, frontning qizg’in qismlariga kirib borganing sari bunday ajoyib kishilarga ko`proq duch kela boshlaysan. Lekin urishni boshlaganlar, uni oloviga yana olv tashlab turganlar, iqtisodiy raqobatdan, foyda undirishdan boshqa narsani o`ylamaydigan to`ng’izlardir… Men urush olovini yoqqanlar … otib tashlanmog’i zarur, deb hisoblayman. Xemingueyning 30-yillarning o`rtalarigacha bo`lgan asarlarida u tashqi dunyoga munosabatida ziddiyatli va individualist ijodkorligicha qoladi. O`sha yillari ocherk shaklida yozgan « Tushdan keyingi o`lim» (1932) kitobida o`lim mavzusi yana ham ochiq ko`rinadi. Asarda buqalar urishi va unga boliq qoidalar batafsil beriladi. Buqalarni o`ldiruvchi matadorlar yoki matadorlarni halok etuvchi

buqalar, otlarning yorilib ketgan qornidan otilib chiqayotgan qonlar fojea ustiga fojea va ayniqsa jarohatlangan odamning o`limi oldidan kechirgan azoblari umidsizlik ruhida tasvirlanadi. «Afrikaning yashil tepaliklari»da (1935) ham yuqoridagi kitobiga xos bo`lgan o`lim masalasi ko`tariladi. Agar «Tushdan keyingi o`lim» matador bilan buqa o`rtasidagi olishuvdv ikkalasidan birini halok etishi bilan tugasa, bunda ovchi haqida gapiriladi va albatta voqea ovchining g’alabasi va havonning o`limi bilan yakunlanadi. Yolg’izlik, umidsizlik yozuvchining boshqa hikoyalarida ham aks etadi. Masalan, «Toza va yorug’ joyda» (1936) kitobi qahxramoni kecha va qorong’ulikdan vahimaga tushadi., uning uchun yagona makon toza va yorug’ mayxona bo`lib qoladi. 30- yillarning o`rtalarida Xeminguey sotsial voqealarga murojaat qiladi. Shu davrga xos romani « Hayot yoki mamot» (1937) qahramoni Garri Morgan o`z oilasini boqish yo`lida tinmay ishlaydi Garri yashashga bo`lgan tabiiy extiyojini qondirish maqsadida burjua jamiyatining vahshilika asosalangan qonunlariga tayanib o`zini ham ayamaydi, boshqalarga ham shafqat qilmaydi. Hatto odam o`ldirishgacha borib etadi. U faqat o`zining shaxsiy kuchiga ishonadi. Kuba anarxistlari bilan to`qnash kelgan va jarohatlangan Garri Morgan o`limi oldidan yolg’iz odam hech narsa qila olmaydi, degan fikrga keladi. Qahramonning fajiali halokati yozuvchidagi individualistik qarashlarning samarasizligini ko`rsatadi. «Daryoning narigi tomonidagi daraxtlar soyasida» (1950) asrida ijtimoiy hayotdan chetda turuvchi yakka qahramon paydo bo`ladi. Bu ikki urushda qatnashgan amerikalik polkovnik Richard Kentuelldir. Asar qahramoniga xos narsa shuki, u hamma vaqt o`lim hayoli bilan yashaydi va bu esa, povestning g’amgin ruhini ko`rsatadi. Xeminguey so`nggi «CHol va dengiz» (1952) qissasi uchun Nobel’ mukoqotini olgan. Asar qahramoni chol Sant’yago baliq oviga chiqqaniga ancha kunlar bo`lsa ham, lekin ishi yurishmaydi. Uning elkaniga «ko`p yamoq tushgan» qayiqqa qanday qilib ham baliq ilinsin. Sant’yago keksa bo`lsa ham, lekin o`zi

tetik. SHuning uchun yozuvchi bu odam « taslim bo`lmaydi deb uqtiradi». Chol to`riga katta baliq tushganida cheksiz sevinadi. «Baliq deb chaqirdi u sekingina, - o`lsam o`lamanki, sendan ajralmayman». Chol butun kuch g’ayratini ishga solib, baliq bilan olishadi va engadi. « Uning: «Odamzodni yanchib tashlash mumkin, lekin uni bo`ysundirish mumkin emas» degan so`zlari inson qudratiga yozuvchining cheksiz ishonchini ko`rsatadi. Baliqqa bir gala akula xujum qilganida ham Sant’yago bo`shashmay kurashni davom ettiradi, shu tariqa olishuv ancha davom etadi. Uning pichog’i sinib, qo`llari qonga belansada to`qmoq bilan akulalarning boshiga urishda davom etadi. Sant’yago qirg’oqqa etib borganida katta baliqning faqat gavda suyagigina qolgan edi. «Kim ham seni enga qoldi o`zi chol, - so`radi o`z-o`zidan – hech kim, - javob berdi u. – Aybim shuki men dengizdan xaddan tashqari uzoqqa ketib qolibman». Sant’yago uchun umidsizlik gunohdir. Kitobxon ko`zi o`ngida mag’lubiyatni bilmaydigan, irodali inson timsolida namoyon bo`ladi. Sant’yago shu jihatdan yozuvchining oldingi asarlari qahramonlaridan farq qiladi. Uni qirg’oqda kutib olgan bola navbatdagi baliq ovida chol bilan birga borishni va undan ko`p narsa o`rganish zarurligini aytadiki, bu – Sant’yagoning yolg’iz emasligiga ishoradir.

Adabiyotlar: 1. I.Karimov “Barkamol avlod orzusi”. T.: Sharq, NMK, 1999 , -- 184 bet. 2. Chet el adabiyoti tarixi.Namunaviy dastur va Ishchi dastur.2004, T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2004 3. Alimuhammedov A. Antik adabiyot tarixi. T.: O`qituvchi, 1976 ,-416 bet. 4. Komilov N. Tafakkur karvonlari. T., Ma`naviyat. 1997. 5. Homer. Iliada. T.: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti, 1988. 6. Homer. Odisseya. Ikkinchi qo`shiq g’g’ “Jahon adabiyoti” 2001,№8, 58 – 66 –bet. 7. F.Sulaymonova. Sharq va G’arb. T.: O`zbekiston, 1999. 8. F. Boynazarov. O`rta Osiyoning antik davri. –T.: O` kituvchi , 1991. 9. F.Boynazarov. Qadimgi davr tarixi . Jizzax, “Sangzor”, 2002.

Похожие

Romantizm va realizm adabiy oqimlar

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Arman adabiyoti

Gruzin adabiyoti