Gruzin adabiyoti - Литература - Рефераты

Gruzin adabiyoti

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2130 KB

GRUZIN ADABIYOTI Gruzin adabiyoti arman adabiyoti singari qadimiy tarixga ega bo`lib, u milodiy asrdan ming yillar avvalgi davrlarga borib taqaladi. Biroq qadimiy yozma adabiyot va og`zaki ijod namunalari bizgacha yetib kelgan emas. Ular IV asr boshlarida xristian cherkovi va mamlakatni ko`p asrlar davomida talab kelgan chet el bosqinchilari tomonidan yo`q qilib tashlangan. Gruzinlarda yozuv ham qadimdan mavjud. XI asrgacha ular xutsuri (cherkov yozuvi) deb ataladigan, XI asrdan boshlab mxedruli (fuqaro yozuvi) nomli yozuvlar bilan ish yuritganlar. Hozirgi gruzin yozuvi ana shu mxedrulining birmuncha ixchamlashtirilgan turidir. Gruzin xalqi, Zakavkazyedagi boshqa xalqlar singari, ko`p asrlar davomida o`z ozodligi va mustaqilligi uchun chet el bosqinchilariga qarshi kurash olib bordi. Gruzin adabiyotining taraqqiyot tarixi mehnatkash xalqning ozodlik kurashi tarixi bilan bog`liq edi. U xalq farzandlarining qahramonligini ulug`lab, ularni vatanparvalik ruhida tarbiyaladi. Ilg`or gruzin adabiyotidagi vatanparvarlik, insonparvarlik g`oyalari gruzin xalq she`riyatining tabiatiga singibyu ketgan edi. Gruzin adabiyotining ko`p asrlik tarixi davomida bu g`oyalar Yana ham chuqurroq tomir otdi. Gruzin xalq og`zaki ijodi qo`shiq, afsona, ertak, qahramonlik dostonlari, ballada, maqol va topishmoqlarga juda boy. Qadimgi yunon tarixchisi Ksenofontning aytishicha, gruzinlarda miloddan oldingi IV asrlardayoq askarlar qo`shiqlarni xor shaklida ijro etganlar. Apollon Rodosskiy gruzinlarda Prometeyning muqobili Amirani bo`lganligini eslatib o`tadi. Darhaqiqat, gruzin folklorida Kavkaz tog`lariga bog`lanib bandi qilingan Amirani to`g`risida hikoya qiluvchi dostonning bir necha variantlari bor. O`rta asrlarda yaratilgan gruzin xalq og`zaki ijodi asarlari orasida ”Eteriani” dostoni ajralib turadi. Unda shahzoda Abessalomning Eteri ismli cho`pon qizga bo`lgan muhabbati, ularning Murman devga qarshi kurashlari hikoya qilingan. Gruzin yozma adabiyoti o`zining ilk bosqichida (XI asrga qadar) ko`proq diniy xarakterda bo`lib, bu gruzin qabilalarining ijtimoiy mohiyati bilan bog`liq

edi. Sharq va G`arbdan hujum qilib keluvchi dushmanlarga (sosoniylar, xalifalar, saljuqiylar) qarshi kurashni uyushtiruvchi kuch gruzin cherkovi edi. Shuning uchun mamlakatdagi yetakchi madaniy kuchga aylangan xristian cherkovi tarixiy hayotning ma`lum bosqichida gruzin yozma adabiyotiga kuchli ta`sir ko`rsatdi. Gruzin diniy-cherkov adabiyotining qadimgi namunalari ko`proq tarjima asarlaridan iborat edi. Lekin tez orada xristian cherkovi manfaatini ko`zlovchi original adabiyot ham vujudga keladi. Bu tarixiy adabiyot cherkovning diniy tashviqotchilik maqsadlariga xizmat qilsa-da, uning tarixiy va badiiy adabiyot elementlari ham mavjud edi. Uning eng yaxshi namunalari sifatida V asrda yozilgan ”Jabrdiyda Shushaniki”, VI asr boshlarida yaratilgan ”Jabrdiyda Yevstafiya Msxeteli”, VIII asr mutafakkiri tomonidan bunyod etilgan “Jabrdiyda Abo Tbileli”, “Nina Kappadokiyskayaning hayoti” (IX asr), “Grigoriy Xandztelining hayoti” nomli asarlarni ko`rsatish mumkin. Xristian dini hukmron bo`lgan davrlarda ham gruzin xalq she`riyati yangi-yangi motivlar bilan boyib bordi. Yozma adabiyot bilan og`zaki adabiyot o`rtasida o`zaro aloqa va ta`sir kuchaydi. Chunonchi, cherkov adabiyotining yirik vakillari Ioann-Zosim va Filipp xalq she`riyatining vaznlaridan foydalandilar. XI- XII asrlarda adabiyot cherkovdan tamomila ajralgach, hukmron doiralar mafkurasining ifodasi bo`lgan dunyoviy adabiyot tobora rivojlana boshladi. Gruzin xalqining chet el bosqinchilariga qarshi, bir butun kuchli mustaqil davlat uchun olib borgan kurashi muvaffaqiyatli yakunlandi. Gruziya xalqaro miqyosda katta rol o`ynay boshladi. Mamlakatning iqtisodiy va ma`naviy hayoti yuksala boshladi. Qishloq xo`jaligi jonlandi, savdo-sotiq taraqqiy etdi; har xil inshootlar, yangi-yangi shahar, qishloqlar qurildi, adabiyot va san`at ravnaq topa boshladi. Keyinchalik gruzin xalqining genial shoiri Shota Rustaveli ijodida yorqin ifodalangan gumanistimk g`oyalar kurtak ota boshladi. XI-XII asrlarda Gruziyaning qo`shni mamlakatlar bilan aloqasi yaxshilandi. Qadimgi yunon faylasuflari va shoirlarining, jumladan buyuk Gomerning asarlari gruzin tiliga, gruzin adiblarining asarlari ozarbayjon, fors-tojik tillariga tarjima qilindi. Gruzin kitobxonlarining ”Shohnoma” va “Xamsa” bilan

tanishuvi katta ahamiyatga ega bo`lganidek, gruzin yozuvchilari ijodining qardosh xalq shoirlari ijodiga, jumladan ozarbayjon shoirlari Nizomiy va Hoqoniylar ijodiga ta`siri yaqqol sezildi. Shunday qilib, XII asr – gruzin adabiyoti tarixiga klassik gruzin adabiyotining yaratilish davri bo`lib kirdi. Biroq bu davrning yuksak madaniy merosi mo`g`ullar istilosi natijasida yer bilan yakson qilinib, uning oz qismigina bizgacha ayrim fragmentlar shaklida yetib kelgan, xolos. “Amiran-Darajoniani” va “Visramiani” qissalari, shuningdek, Sh.Rustavelining “Yo`lbars terisini yopingan pahlavon” dostoni shular jumlasidandir. Bu doston o`rta asr adabiyotining ko`p asarlaridan o`zining dogmatizm, sxolastika va diniy fanatizmdan xoli ekanligi bilan farq qiladi. Doston soda va xalqqa tushunarli til bilan yozilgan. Sh.Rustaveli bu asari bilan Yevropada uyg`onish davrida ijod qilgan mutafakkir shoirlardan o`zib ketib, chinakam insoniy ishq-muhabbat, gumanizm, mardlik va qahramonlik tuyg`ularining kuychisi sifatida tanildi. Dostonning Tariel, Avtandil, Faridun (mardlik va qahramonlik timsoli), Neston-Darajon (oqila va mard ayol obrazi) kabi qahramonlari vatan oldidagi burchni, uning baxt-saodatini hamma narsadan ustun qo`yadilar. Shu bilan birga xalqlar do`stligi g`oyalari ularning siymosida mujassamlashgandir. ”Yo`lbars terisini yopingan pahlavon” dostoni duny adabiyotining noyob durdonalaridandir. U gruzin adabiyotining XII asrdan keyingi taraqqiyotiga barakali ta`sir ko`rsatdi. Bugungi kunda gruzin xalqining ajoyib an`anasi bor: sovchilikka kelgan quda-andalarning dasturxoniga albatta shu dostonni sovg`a sifatida qo`shib qo`yadilar. Naqadar ulug`vor odat! SH.Rustavelining buyuk xizmati shundaki, u, birinchidan, O`rta asr feodalizmi sharoitida kuchli adolatli monarxiyani himoya qilib chiqdi. Ikkinchidan, vatanni chet el bosqinchilaridan ozod qilish uchun kurash g`oyasini ilgari surdi. Uchinchidan, turli millat xalqlarining do`stligi, birodarligini tasvirlab xalqlar do`stligi g`oyasini tarannum etdi. XV asrda mo`g`ul bosqinchilari o`rnini eronli va usmonli turk istilochilari egallab, bir necha asrlar davomida hukmronlik qilib keldilar. Shunday og`ir paytda rus va gruzin xalqlari o`rtasida do`stlik divojlana boshladi. Ivan

Grozniy va Boris Godunov davrida Gruziya bilan Moskva o`rtasida diplomatik aloqa o`rnatildi. Bundan g`azablangan qo`shni Eron shohi Abbos Gruziyaga bostirib kirib, xalq boshiga qirg`in keltirdi, minglab xonadonlarni xaydab. Eron ichkarisiga ko`chirib ketdi. Gruziya Rossiyaga qo`shib olinganidan keyingina xalq, qirg`indan xalos bo`lib, osoyishta yashay boshladi. Xalq milliy adabiyot va madaniyat taraqqiyoti uchun kurashni davom ettirdi. Bu davrda ko`pgina iste`dodli shoir, mutafakkir va olimlar yetishib chiqdilar. Uyg`onish davri, ya`ni XVI-XVIII asrlarda Gruziyada Shota Rustavelining adabiy merosi uchun kurash kuchaydi. Ijtimoiy ongning ilg`or vakillari Rustavelini o`z bayroqlari e`lon qilib, undan o`rganishga chaqirsalar, cherkov-din ahllari, aksincha, uni ”kofir”likda aybladilar. Bundan tashqari, o`sha davr adabiy hayotida Sharq (fors) she`riyati ta`siridan qutulish va xalqchil gruzin adabiyoti uchun kurash ham qizigan edi. Shoh Taymuraz I fors adabiyoti ta`sirini o`z ijodida namoyish qilib, “Yusuf va Zulayxo” (“Iosebzilixaniani”), “Layli va Majnun” (“Leylmejnuniani”); “Bulbul va Gul” (“Vardbulbuliani”), “Sham va Parvona” (“Shamparvariani”) dostonlarini gruzin tilida qayta ishlagan bo`lsa, shoir Archil, buning aksicha, gruzin adabiyotida milliy-vatanparvarlik yo`nalishining asoschisi sifatida Rossiya bilan do`stolna aloqada bo`lishni targ`ib qilgan edi. Archilning xizmati shunda ediki, u ”Taymuraz va Rustavelining bahsi” nomli didaktik dostonida badiiy tasvirning realistik metodini, milliy tematika va adabiy tilning sofligini himoya qilib chiqdi. Qadimgi gruzin adabiyotining yirik vpakillaridan yana Vaxtang VI, Sulxan Saba Orbeliani, David Guramishvili, Mamuka Baratashvili, Taymuraz II, Besiki va Sayat Novalarni ko`rsatish mumkin. Bu adiblar o`z ijodlari bilan Taymuraz I va Archil o`rtasidagi bahsni davom ettirib, gruzin adabiyoti taraqqiyotiga ma`lum hissa qo`shdilar. XVII-XVIII asrlarda Gruziya oshug`lik she`riyati keng quloch yoydi. Sayat Nova ana shu poeziyaning vakillaridan edi. Sayat Nova dehqonchilik bilan shug`ullanuvchi kambag`al dehqon oilasida dunyoga keldi. U yoshligidanoq, o`zi to`qigan she`rlarini o`zi kuyga solib,

ozarbayjon, arman va gruzin tillarida ijro etardi. Sayat Nova birmuncha vaqt Irakliy II saroyida saroy shoiri va sozandasi bo`lib turdi. Biroq Saroy ahlining fisq- fujuri natijasija tuhmatga yo`liqib, 1765 yilda podsho dargohidan quvildi. Bu hodisa shoir ijodida kuchli iz qoldirdi. U o`z she`rlarida hasadgo`y, ig`vogar ayrim zotlarni “zahar sochib yashovchi qurt”ga o`xshatgan edi. Sayat Nova saroydan quvilganidan so`ng yaratgan qator she`rlarida mavjud ijtimoiy tuzumdan nolib, uzlatga chiqib, dunyodan voz kechishga chaqirdi. O`zi ham jamiyatdan monax-rohiblik hayotini tanladi. Sayat Nova ijodidagi qayg`u va nolish motivlari chuqur ijtimoiy ma`noga ega edi. Bu qayg`u va nolish uning shaxsiy hayotidagi baxtsizliklan ko`ra , o`sha zamon va shoir mansub bo`lgan ijtimoiy sinf baxtsizligining natijasi edi. Shularga qaramay, Sayat Nova she`rlari gumanistik g`oyalar bilan sug`orilgandir. U doim quvnoq. Oqilona hayot kechirishni targ`ib etdi. Shoir bu bilan kishilarni insoniy fazilatli bo`lishga da`vat etadi. Taraqqiyparvar ziyolilarning ko`zga ko`ringan namoyandalari A.Chavchavadze, G.Orbeliani, N.Baratashvili, V.Orbeliani, G.Oristavi, S.Dadashvili va boshqalar vatanga xizmat qilish, uning madaniyati ravnaqi uchun kurashni o`zlarining muqaddas vazifalari deb bilar edilar. XIX asr gruzin adabiyoti va madaniyati taraqqiyotida gruzin ziyolilari bilan ilg`or rus intelligensiyasi vakillari o`rtasidagi do`stona aloqalar katta ahamiyatga ega edi. Ayniqsa, A.S.Griboyedov, A.S.Pushkin, M.Y.Lermontov, dekabristlardayen A.Odoyevskiy va Bestujev-Marlinskiylarning kavkazga tez-tez borib turishlari yoki shu yerda surgunda yashashlari oqibatsiz qolmagan edi. Buyuk gruzin adibi Ilya Chavchavadze shunday degan edi: ”Bizning oramizda rus adabiyotining ta`sirini sezmagan bironta ham adib, bironta ham jamoat arbobi yo`q. Bu tabiiy hol, chunki bizga ma`rifat eshigini rus maktabim, rus fani ochdi. Bizning ongimizni rus adabiyoti ilg`or g`oyalar bilan sug`orib, harakatga keltirdi. Bizning birontamiz bu shifobaxsh buloqqa lab tegizmay turib o`z ma`naviy chanqoqligimizni bostirolmasdik. Shuning uchun biz rus adabimyoti tarbiyalab voyaga yetkazgan kishilarmiz deyishga haqlimiz…”.

Rus xalqining ajoyib farzandlari A.S.Gribyuoyedov, A.S.Pushkin, M.Y.Lermontov va boshqalar ham Gruziyaga o`zlarining ikkinchi vatani deb qaradilar, ular gruzin xalq og`zaki ijodining bitmas-tuganmas xazinasidan bahra olib, o`zlarining badiiy o`tkir asarlarini yaratdilar. XIX asrning boshlarida gruzin adabiyotida romantizm metodi taraqqiy etdi va yarim asr mobaynida u badiiy ijodda hukmron yo`nalish bo`lib qoldi. XIX asrning birinchi yarmida romantizm ta`sirida bo`lmagan bironta gruzin shoiri yo`q edi desak xato qilmagan bo`lamiz. Aleksandr Chavchavadze va Grigoriy.Orbelianilar bilan birga N.Baratashvili, Vaxtang Orbeliani, Mix.Tumanishvili, Solomon Razmadze, Georgiy Eristavi kabi gruzin yozuvchilari ham shu romantik yo`nalishning vakillari edilar. Gruzin romantizmi klassitsizmga qarshi kurashda, hayotdan uzilmagan holda, real borliqni aks ettirdi. 40-50-yillar gruzin adabiyoti realizmning shakllanish jarayonini boshidan kechirdi. Biroq gruzin adabiyotiga realistik prinsip evolyutsion yo`l bilan emas, balki romantizmning shartli belgilari va obrazlariga qarshi kurash yo`li bilan kirib bordi. Realizm gruzin adabiyotida bir necha bosqichni bosib o`tdi. Realizm elementlari gruzin romantiklaridan A.Chavchvadze, G.Orbeliani, N.Baratashvili asarlarida yaqqol ko`zga tashlangan bo`lsa-da, ammo realizm bu yozuvchilarning uslubini belgilovchi asosiy xususiyat emas edi. Nihoyat 40-50-yillarga kelib G.Eristavi, L.Ardaziani, Z.Antonov, D.Chonkadzelar gruzin adabiyotida taraqqiy eta boshlagan realistik yo`nalishni boshlab berdilar. 60-yillarga kelib gruzin adabiyotida realizm yuqori bosqichga ko`tarildi va A.Chavchavadze, A.Sereteli, G.Seretelilar ijodide yetakchi rol o`ynadi. Gruiyaning bir butun davlatga birlashuvi o`tgan asrning 60-70-yillariga to`g`ri keladi. Bu davrda ilg`or ziyolilardan katta bir guruhi – “tergdaleuli”lar, ya`ni Terek daryosidan kechib o`tib, Peterburgda ta`lim olib qaytgan yoshlar guruhi adabiyot maydoniga qadam qo`ydi. Bu guruhning ko`zgako`ringan vakillari I.Chavchavadze, A.Sereteli, G.Sereteli, Niko Nikoladze, Kirill Lordkipanidzelar Peterburgda N,g,Chernishevskiy va N.A.Dobrolyubov boshliq “Sovremennik” atrofida uyushgan revolyutsionerlardan ta`lim olib qaytdilar. Ular ko`p

masalalarda, masalan, gruzin tilini tozalash, undan eskirib qolgan yozuv qoidalarini chiqarib tashlash xususida gruzin ziyolilarining ”Diskari” (“Tong”) jurnali atrofiga to`plangan eski avlod vakillari bilan menozara boshladilar. “Yoshlar” va “keksalar” o`rtasida boshlangan bu munozara asta-sekin siyosiy- ijtimoiy masalalarga ko`chib, yanada jiddiylashdi. Bu munozara o`lib borayotgan eski patriarxal-krepostnoylik tuzumi tarafdorlari bilan yangi tug`ulib kelayotgan ijtimoiy hayot tarafdorlari o`rtasidagi kurashga aylandi. Ilya Chavchavadzening safdoshlaridan shoir Akakiy Sereteli “Buyuk Bagrat”, “Natela” nomli tarixiy dostonlarida, “Kaxetiyalik kichkintoy” dramasi va “Tong”, “Qo`shiqlar qo`shig`i”, “Suliko” singari ajoyib lirik she`r-qo`shiqlarida Gruziyadagi milliy-ozodlik harakatini Rossiyadagi ishchi-dehqonlar revolyutsion harakati bilan bog`lab tasvirladi. A.Sereteli, E.Potyening ”Internatsional”ini gruzin tiliga o`girdi. N.G.Chernishevskiy bilan do`stlashgan, A.I.Gersen, N.P.Ogarevlar bilan yaqindan tanishgan publitsist va adabiyotshunos N.Nikoladze o`zining adabiy tanqid va estetikaga oid asarlarida realizmni yoqlab chiqdi. 80-yillar gruzin adabiyotida Aleksand Kazbegi va Vaja Pshevala ijodi salmoqli o`rin egalladi. Kazbegining ”Elgudja”, “Xevisberi Gocha”, “Padarkush” asarlarida tog`lik gruzinlarning hayoti va ularning ozodlik uchun olib borgan kurashi aks ettirildi. V.Pshevala “Mehmon va mezbon”, “Ilon etini totgan kishi”, “Aluda Ketalauri”, “Baxtrioni” nomli she`riy hamda bir qancha nasriy va sahna asarlarida buyuk gumanist va tabiat kuychisi sifatida ko`rindi. U o`sha zamonning murakkab falsafiy masalalari haqida chuqur mulohaza yuritdi. Bu davr gruzin adabiyotida dramaturgiya janri ham hiyla rivojlandi. Bu sohada ”Vatan” nomli qahramonlik dramasining muallifi David Aristavi, “Xonim”, ”Endi o`zgacha zamon” komediyalarini yaratgan A.Sagareli, shuningdek, V.SHekspir asarlarining tarjimoni, jamoat arbobi I.Machabelilarning xizmati katta. XIX asr oxiri XX asr boshlarida gruzin adabiyotining yangi davri boshlandi. Sinfiy kurash, ijtimoiy voqealar, jamiyatni qayta qurish masalalari bosh mavzuga aylandi. Bu davr adabiyotida mashhur adabiyotshunos A.Sulukidze, prozaik E.Ninoshvili, shoirlar I.Evdoshvili va P.Chxikvadzelarning ijodi katta o`rin

egalladi. Turli janrlarda ijod qilishlariga qaramay, ularning dunyoqarashlarida yaqinlik – uyg`unlik ko`zga tashlanar edi.. Chunonchi, ular o`z asarlarida kambag`al dehqonlar va ishchilar sinfining ozodlik uchun kurashi manfaatlarini aks ettirar edilar. E.Ninoshvili o`z asarlarida mehnatkash ommaning qattiq ezilishini ko`rsatish bilan birga, dvoryanlar axloqining tubanlashayotganligini fosh qildi. Yangi gruzin adabiyotining shakllanishida undagi turli adabiy guruhlarni ham aytish joiz. 1920-yillarda “Akademik guruh”, “Zangori shoxchilar guruxi”, gruzin lefchi-futuristlar guruhi va nihoyat, Gruziya proletar yozuvchilar uyushmasi bor edi. Hozir bu adabiyotni modern adabiyot deb yuritiladi. Bu adabiyot vakillari turli xil dunyoqarashdagi tajribali va yosh yozuvchilarni o`z atrofiga uyushtirar va o`zaro kurash olib borar edilar. “Akademik guruh”ning vakillari (K.Gamsaxurdia, A.Abasheli, I.Grishashvili va b.) reaksion sinf qoldiqlarining proletariatga qarshi millatchilik qarashlarini ifoda etsa, “Zangori shoxchilar” (V.Gaprindashvili, G.Leonidze, K.Nadiradze va b.) ashaddiy simvolistik adabiy oqim mafkurachilari edilar. Lefchi-futuristlar (S.Chikovani, D.SHengelaya, A.Beliashvili va b.) yangi ”revolyutsion san`at-adabiyot” yaratishni da`vo qilib, o`zlarini avvalgi ikki guruhga qarama-qarshi qo`ydilar. 30-yillarda Sh.Rustaveli, I.Chavchavadze, A.sereteli, V.Pshevala, E.Ninoshvili kabi mashhur adiblarning yubileylari keng miqyosda nishonlandi. Ularning sara asarlariko`plab qardosh tillarga tarjima qilindi. 40-50-yillar adabiyoti, boshqa xalqlar adabiyoti singari, fashizmga qarshi kurash, vatanparvarlik, front ortidagi og`ir hayot, ishchi-dehqonlarning shijoatli mehnatini kuyladi. Bu davrda ocherk va hikoya janri rivojlandi. 60-70-yillar adabiyotida mamlakat va boshqa qardosh xalqlar hayotida yuz berayotgan murakkab voqealar, ishchilar sinfi va qishloq hayoti aks etdi. Yosh avlodning axloqiy qiyofasi tasviriga bag`ishlangan qissa, roman, trilogiyalar yozildi. Gruzin klassik va hozirgi zamon adabiyotining kupgina asarlari 20-30- yillardanoq o`zbek kitobxonlarini maftun etgan edi.SH.Rustavelining mashhur

”Yo`lbars terisini yopingan pahlavon” dostoni o`zbek tilida bosib chiqarildi. Atoqli xalq shoiri Fozil Yo`ldosh o`g`li bu eposning o`zi yaratgan variantini o`tirishlarda, yig`inlarda kuylab yurdi. Dramaturg T.Sobirovning Shota Rustaveli eposi syujeti asosida yaratgan ”Uch bahodir” muzikali dramasi Muqimiy nomidagi o`zbek Davlat muzikali drama teatri sahnasida muvaffaqiyat bilan o`ynaldi. Gruzin yozuvchilaridan I.Chavchavadze, G.Mdivani, S.Chikovani, I.Abashidze va boshqalarning poetik va dramatik asarlari M.Shayxzoda, Uyg`un, Mirtemir, R.Bobojon tarjimalarida kitobxonlar qalbiga yo`l topdi. Gruziyada ham o`zbek adiblari Hamza, K.Yashin, Oybek, A.Qahhor, Sh.Rashidov, G`.G`ulom, Uyg`un, Zulfiya, Mirtemir, Mirmuxsin, H.G`ulom va boshqalarningnazm va nasriy asarlari nashr qilindi

Похожие

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Arman adabiyoti

Ukrain adabiyoti