Ukrain adabiyoti - Литература - Рефераты

Ukrain adabiyoti

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2035 KB

Ukrain adabiyoti Reja: 1. Ukrain adabiyoti ning eng qadimgi namunalari 2. Grigoriy Skovoroda – XVIII asr ukrain adabiyotining ulkan arbobi 3. Ukrain adabiyoti da masal janri 4. T.G.Shevchenko - ukrain adabiyotining yorqin vakili 5. Ukrain va o`zbek xalqi o`rtasidagi adabiy aloqalar .

Bu adabiyot sharqiy slavyan xalqlari (rus, belorus) adabiyoti guruhiga kiradi. U qadimgi rus adabiyoti zaminida shakllandi va rivojlandi. XI-XII asrlardayoq juda boy og`zaki ijod asarlariga va yozma yodgorliklarga ega bo`lgan qadimgi rus adabiyoti ukrain adabiyoti rivojiga kuchli ta`sir etdi. Ukrain shoirlari T.Shevchenko, I.Franko, S.Rudanskiy, P.Mirniy hamda M.Rilskiy va N.Zabilalarning xususan “Igor jangnomasi”ga bo`lgan qiziqishlari juda kuchli edi. Ular bu ajoyib adabiy yodgorlikni ukrain tiliga tarjima qildilar. Ukrain adabiyotining eng qadimgi namunalari xalq og`zaki ijodi shaklida yaratilgan bo`lib, ko`proq antifeodal va antikrepostnoylik xususiyatiga ega edi. Xalq yaratgan qo`shiq, ertak, duma (katta xajmdagi epik va liro-epik asarlar), latifa va rivoyatlarda mehnatkash ommaning asrlar davomidagi orzu-umidlari, chet el bosqinchilariga qarshi olib borgan kurashlari, jumladan 1648-1654 yillarda keng quloch yoygan xalq ozodlik kurashi, 1812 yil Vatan urushi voqealari o`z aksini topgan. Ukrain xalqining 1648-1654 yillarda polyak panlariga qarshi olib borgan ozodlik kurashlari Ukrainaning Rossiyaga qo`shilishi bilan yakunlandi. Ikki xalqning qo`shilishi ”Kazak yilnomalari” va memuar asarlarda aks etdi. Rus va ukrain adabiyotlari o`rtasidagi do`stona munosabatlar shu vaqtdan boshlab y ana ham avj oldi. E.Slavinetskiy, S.Polotskiy, F.Prokopovich singari ukrain shoirlari Moskvaga ko`chib bordilar. Ular o`z asarlarida jamiyatdagi ijtimoiy qarama- qarshiliklarni aks ettirdilar; yangi adabiy janrlar va shakllarni rivojlantirishga salmoqli hissa qo`shdilar. Grigoriy Skovoroda – XVIII asr ukrain adabiyotining ulkan arbobi. U o`z zamonasining ilg`or o`qimishli kishisi va faylasufi hukmron doiralar uchun xizmat qilishdan bosh tortdi, aksincha, mavjud ijtimoiy tuzumni qattiq qoraladi. Xalq uning hayoti va panlarga qarshi olib borgan kurashi to`g`risida har xil rivoyatlar to`qidi. Skovoroda satirik shoir va faylasuf sifatida XVIII asr rus ma`rifatparvarlari (A.P.Sumarokov, D.I.Fonvizin, G.R.Derjavin, A.N.Radishchev, I.A.Krilov, N.M.Karamzin) ga yaqin turar edi. Uning ijodida buyuk rus olimi va shoiri M.V.Lomonosov, satira ustalari Novikov, Kantemir va Fonvizin kabi yozuvchilar

ijodiga xos motivlar ko`p edi. Chunonchi, Skovoroda ham ular singari o`z ijodida inson tarbiyasi masalasiga katta e`tibor berdi. Skovoroda XIX asr ukrain adabiyotida keng taraqqiy etgan masal janrini boshlab berdi. XVIII asr oxiri, XIX asrning boshlarida yashab ijod etgan Kotlyarevskiy ijodida 1812 yil Vatan urushi mavzui katta o`rin egalladi. 1825 yil voqealar arafasida Kotlyarevskiy o`zining ”Eneida” dostoni va “Natalka-Poltavka” pyesalarini nashr ettirdi. “Eneida” dostoni qadimgi yunon shoiri Vergiliyning “Eneida” dostoniga o`xshatma bo`lishiga qaramasdan, badiiy yuksak va original asardir. Bu doston o`zining obrazli va jonli xalqchil tili, o`tkir satirasi, xushchaqchaq yumori va voqelikni realistik aks ettirishi bilan ko`p taqlidik asarlardan tubdan farq qiladi. Chunki Kotlyarevskiy antik adabiyotdan olingan syujetga voqelikdan tanlab olingan yorqin va jonli obrazlarni singdirdi, shu yo`l bilan krepostnoylik tuzumini satira ostiga oldi, ijtimoiy tengsizlikni qoraladi va o`zining progressiv gumanistik qarashlarini ifodaladi. Biroq u krepostnoylik tuzumi va samoderjaviyani yo`q qilish zarur degan inqilobiy xulosalar chiqarish darajasiga ko`tarila olmadi. I.P.Kotlyarevskiyning zamondoshlari G.F.Kvitka-Osnovyanenko, S.S.Gulak- Artemovskiy va YE.N.Grebyonka birinchi ukrain masalchilari sifatida tanildilar. XIX asrning birinchi choragi yangi ukrain adabiyotining shakllanish davri edi. Bu davr ukrain adabiyoti ezilgan xalqning inqilobiy talablarini o`zining ajoyib badiiy asarlari orqali katta ijtimoiy kuchga aylantirgan Taras Shevchenkoning adabiyot maydoniga kirib kelishi bilan yakunlandi. T.G.Shevchenkoning genial ijodi ukrain adabiyotining yorqin sahifalaridan birini tashkil etadi. Shevchenko yangi ukrain adabiyotining asoschisi va undagi demokratik yo`nalishning to`ng`ich kuychisi edi. Uning dunyoqarashi va ijodi Rossiyadagi mehnatkash xalqning ozodlik harakati, dekabristlar va rus revolyutsion-demokratlarining ta`siri ostida shakllandi. Buyuk rus tanqidchisi N.A.Dobrolyubov ta`biri bilan aytganda, “Shevchenko suyak-suyagi bilan xalq shoiri edi”. U buyuk vatanparvar sifatida chorizmni yoqtirmas va rus

revolyutsionerlari bilan yonma-yon turib, ukrain xalqini va boshqa qardosh xalqlarni samoderjaviye hamda krepostnoylik iskanjasidan qutqarish uchun kurash olib borar edi. Shevchenko xalqni ozod qilishning birdan-bir yo`li rus xalqi bilan boshqa slavyan xalqlari birdamligini mustahkamlashdir, deb targ`ib qildi. ”Katerina” dostonida T.Shevchenko voqelikni to`la realistik aks ettirishga erishdi. Panlarning axloqiy tubanligini ayovsiz fosh etish bu asarning asosiy g`oyasidir. ”Gaydamaklar” poemasida 1768 yilda polyak panlariga qarshi ko`tarilgan dehqonlaor qo`zg`oloni tasvirlangan. “Uch yil” nomli she`rlar to`plamida ham krepostnoylik tuzumini fosh qilish va dehqonlar qo`zg`oloniga da`vat etish tendensiyasi kuchli. “Tush” dostoni ham boshdan-oyoq ko`tarinki inqilobiy ruh bilan sug`orilgan asar. 1847 yilda T.Shevchenko o`zining revolyutsion-demokratik ruhdagi asarlar uchun qamoqqa olindi. Nikolay I ning shaxsiy buyryg`i bilan u soldatlikka yuborilib, yozish va rasm chizish huquqidan mahrum etiladi. Lekin baribir shoir uzoq surgunda ham o`zining revolyutsion faoliyatini to`xtatmaydi. Surgunlikning qattiq tartiblariga qaramasdan, shoir ”Kazematda” she`rlar turkumini, “Varnak” poemasini, “Xizmatkor xotin”, “Muzikant”, “Rassom”, “Egizak” singari qissalarini yaratdi. Samoderjaviyeni ayovsiz fosh qilish va xalqlarning ozodligiga ishonch ko`zi bilan qarash – bu asarlarning umumiy g`oyaviy mazmuni ana shu. T.Shevchenkoning yangi ukrain adabiyotidagi buyuk rolini Pushkinning rus adabiyotidagi, Mitskevichning polyak adabiyotidagi, Gyotening nemis adabiyotidagi g`oyat katta xizmatlari bilan tenglashtirish mumkin. M.Gorkiyning iborasi bilan aytganda, “Shevchenko, Pushkin, Mitskevichlar mehnatkash xalq ruhini chuqur va zo`r badiiy kuch bilan ifodalay olgan kishilar edilar”. XIX asrning 50-60-yillar ukrain adabiyotida tanqidiy realizmning yirik vakili sifatida Marko Vovchok (Mariya Aleksandrovna Vilinskaya) ko`rindi. Bu buyuk ukrain yozuvchisining g`oyaviy, ijodiy kamolotida uning N.A.Dobrolyubov, A.I.Gersen, N.P.Ogarev va T.G.Shevchenko kabi buyuk revolyutsionerlar bilan bo`lgan do`stligi g`oyat muhim rol o`ynadi.

Marko Vovchokning ijodiga N.G.Chernishevskiy, buyuk ukrain shoiri I.Frankolar yuksak baho berganlar. Ularning qayd etishlaricha, M.Vovchok ukrain prozasida krepostnoylik tuzumini fosh qiluvchi hikoya va povestlarning eng yaxshi namunalarini yaratgan yozuvchi edi. Uning ijodi xalqchillik va tanqidiy realizm prinsiplariga asoslangan. XIX asrning ikkinchi yarmida I.Franko, P.Mirniy, P.Grabovskiy va L.Ukrainkalarning ijodi keng quloch yoydi. Ularning barcha asarlari ekspluatatorlik tuzumi va samoderjaviyega qarshi kurash ruhi bilan sug`orilgan. I.Franko buyuk shoir adabiy Shevchenko maktabida tarbiyalandi. 1887 yili bosilib chiqqan “Cho`qqilar va tubanliklar” to`plamiga kirgan she`rlarida I.Franko mehnatkash xalq orasidan yetigshib chiqqan, metin irodali revolyutsioner obrazini chizdi. U birinchi bo`lib ukrain she`riyatida ishchi obrazini yaratdi. “Vesnyanka” she`rlar sikli o`zining g`oyaviy-badiiy yuksakligi bilan katta ahamiyatga ega. Bu turkumdagi she`rlarida, masalan, ”Quyosh qizitmoqda”, “Guldiramoqda” she`rlarida I.Franko quyosh, shamol, momaqaldiroq singari majoziy obrazlar (Cho`lpon, Fitratlar bilan qiyos) yordamida ijtimoiy hayotda yuz berayotgan tub o`zgarishlarni tasvirladi. I.Frankoning mashhur dostonlaridan yana biri “Muso” (“Moisey”) 1905 yil revolyutsion voqealari ta`sirida yuzaga kelgan asar. Bu asarning negizida Muso to`g`risidagi bir diniy rivoyat yotadi. Frankoning poetik mahorati shundaki, u diniy rivoyatdan xalq bilan yo`lboshchi o`rtasidagi munosabatlarni to`g`ri ocha olgan. I.Franko o`zining yozuvchilik, tarjimonlik, tanqidchilik adabiyotshunoslik, folkloristlik va tilshunoslik faoliyati bilan faqat ukrain adabiyotida emas, balki rus, polyak. Chex, bolgar va fransuz adabiyotlarida ham shuhrat qozondi. Lesya Ukrainkaning ijodiy faoliyati Rossiyada revolyutsion-ozodlik harakati avj olgan vaqtga to`g`ri keldi. Uning lirikasining bosh mavzusi –Vatanga muhabbat. Uning tasviri va talqinida Vatanga muhabbat dushmanga nafratdan iborat. Shoira o`z dostonlarida tarixiy va zamonaviy masalalarni ko`tarib chiqadi. Masalan, xalq qo`zg`oloni mavzusi “Robert Bryus” poemasida dadil ko`tarilgan

bo`lsa, “Qadimgi ertak” dostonida o`rta asr voqealari hikoya qilinib, o`z ozodligi va mustaqilligi uchun kurashgan shoir obrazi gavdalantirilada. Hurriyat va milliy ozodlik uchun kurash masalasi L.Ukrainka sahna asarlarida ham markaziy o`rin tutadi. Bu jihatdan uning ”Kassandra”, “Katakombalarda”, “O`rmon qo`shig`i” kabi pyesalari diqqatni o`ziga jalb qiladi. XX asrning birinchi choragida yuzaga kelgan yangi ukrain adabiyoti yangi ijtimoiy tuzum sharoitida rus, ukrain va boshqa qardosh xalqlar klassik adabiyotlarining eng yaxshi an`analari ta`sirida shakllandi vat obora rivojlanib bordi. Shu davrlarda P.Tichina, M.Rilskiy, I.Kocherga, I.Le, Y.Yanovskiy kabi navqiron ijodkorlar yetishib chiqdi. Fashistlar Germaniyasi bilan urush yillarida ukrain yozuvchilarining hikoya, ocherk va romanlarida Vatan mudofaasi yetakchi mavzu bo`ldi. Ularning asarlarida Qizil Armiya jangchilarining ko`rsatgan jasorati, turli millatlarga mansub xalqlarning front va front orqasidagi birodarlik va do`stlik his-tuyg`ulari tarannum etildi. Urush davri voqealarini keng miqyosda tasvirlovchi ”Ukraina qoni” (V.Sobko), “Ular o`tolmadilar” (Y.Smolich), “Professor buyko” (Y.Bash), “Hayotning qadri” (V.Kozachenko) kabi roman va qissalarda, “Partizan o`lkasi”, “Partizan generali Rudnev” (A.Shiyan va P.Voronko) ocherklar to`plamlarida dushman vaqtincha bosib olgan hududlarda qizib ketgan partizanlik harakatlari haqida hikoya qilindi. Ukrain shoirlari P.Tichina, M.Bajan, A.Malishko, L.Pervomayskiy, V.Sosyura, I.Goncharenkolarning vatanparvarlik ruhi bilan sug`orilgan jangovar she`rlari urush yillarida vatan buylab yangradi, jangchilarning qahramonligi ulug`lanib, tinchliksevar xalqlarning yovuz dushmanga nisbatan tuganmas g`azab- nafrati ifodalandi. 60-70- va undan keyingi davr ukrain adabiyoti taraqqiyotida hamma asosiy janrlarning jadal rivojlanishi va yangi-yangi nasriy, she`riy va dramatik asarlarning paydo bo`lishi bilan xarakterlandi. Bu yillarda tobora xalq hayoti bilan mustahkam aloqada bo`la borgan ukrain yozuvchilari qalami ostidan chiqqan turli-tuman dolzarb mavzularda yozilgan romanlar, povestlar, hikoya va ocherklar, doston va

she`riy turkumlar, dramaturgiya va kinodramaturgiya asarlari kitobxonlar va tomoshabinlar qalbiga yo`l topdi. Ko`p ukrain shoir va yozuvchilar yuksak davlat mukofotlari sovrindorlari bo`lishdi, Mehnat qahramoni unvonlariga sazovor bo`ldilar. Bu mavzu bo`yicha gap borganda adabiy aloqalar haqida gapirmay bo`lmaydi. Ukrain va o`zbek (rus, qirg`iz, qozoq va b.) xalqlari o`rtasidagi adabiy aloqalar, asosan, Turkistonning Rossiyaga qo`shib olinishidan so`ng boshlandi. O`zbeklar dastlab o`sha vaqtlarda Orol dengizi bo`yida surgunda yashagan T.Shevchenko ijodi bilan tanishdilar. O`zbekiston tobora qardosh ukrain shoirlarining ikkinchi vataniga aylana bordi. H.Olimjon, Uyg`un, Shayxzoda, Amin Umariy va Hasan Po`lat va ko`pgina shoirlar tarjimasida T.Shevchenkoning “Qo`bizchi” to`plami, A.Qahhor tarjimasida I.Lening “Tog` oraliqlari” romani, H.Olimjon tarjimasida A.Korneychukning “Platon Krechet” pyesalari o`zbek kitobxon va tomoshabinlariga taqdim etildi. Bu asarlarning aksariyati o`zbek tiliga qayta-qayta tarjima qilinib, bir necha marta nashr etildi. Urush yillarida ukrain va o`zbek xalqlarining do`stligi yanada mustahkamlandi. O`zbek jangchilari Ukrainani fashist bosqinchilaridan himoya qilishda jonlarini ayamadilar. O`sha yillarda Ukrainadan O`zbekistonga kelgan ko`pgina fan va madaniyat arboblarining respublika madaniy hayotida faol ishtirok etishi, yozuvchi va san`at xodimlarining o`zaro tajriba almashishlari, bir adabiyotning ikkinchi adabiyot uchun ijodiy maktab vazifasini o`taganligi ularning har birining yanada taraqqiy etishiga sabab bo`ldi. M.Bajan, M.Tereshchenko va boshqa yirik ukrain yozuvchilari o`zlarining yangi asarlarini O`zbekistonda ijod etdilar. O`z ishini urush yillari Toshkentda davom ettirgan I.Franko nomidagiAkademik davlat dramteatri tomoshabinlarni “O`g`irlangan baxt” (I.Franko), “Marusya Bosulavka” (T.Shevchenko) va “Ukraina cho`llarida” (A.Korneychuk) pyesalari asosida yaratilgan ajoyib spektakllar bilan tanishtirdi.

O`zbek adabiyoti va san`ati xodimlari bilan ukrin adabiyoti va san`ati ustalari o`rtasidagi ijodiy hamkorlik juda yaxshi samaralar berdi. Muqimiy nomidagi muzikali drama teatri Mirtemir tarjimasija I.Kotlyarevskiyning ”Natalka-Poltavka” asarini, Namangan teatri “Zapoprojyelik Dunay ortida” pyesalarini sahnalashtirdi. O`zbek yozuvchilari ukrain kasbdoshlarining ”G`azabli Ukraina” she`rlar kitobini, A.Ilchenkoning “Qalb xotirasi”, O.Ivanenkoning “Tezda quyosh chiqajak” nomli hikoya va ocherklar to`plamlarini o`zbek tiliga tarjima qilib, nashr ettirdilar. V.Vasilevskayaning A.Qahhor tarjimasida bosilib chiqqan “Kamalak” qissasi, A.Korneychukning “Front” pyesasi nemis fashistlariga qarshi kurashda o`tkir g`oyaviy qurol vazifasini o`tadi. Urushdan keyingi davrda ukrin va o`zbek xalqlari, ukrain va o`zbek adabiyotlari o`rtasidagi o`zaro do`stlik aloqalari yanada mustahkamlandi. Madaniy-adabiy aloqalar kuchayib, har ikkala xalq yozuvchilari bir-birlari bilan ijodiy mavzularda fikrlashib turdilar. Chunonchi, o`zbek yozuvchilaridan Oybek, G`.G`ulom, Uyg`un, K.Yashin, A.Qahhor, Sh.Rashidov va Zulfiyalarning ukrain yozuvchilari P.Tichina, A.Korneychuk, M.Bajan, M.Tereshchenko, I.Le va boshqa ko`pgina yozuvchilar bilan do`stona munosabatlari fikrimizning yorqin dalili bo`la oladi. O`zbekistonda urushdan keyingi yillarda, ayniqsa, bugungi kunda qardosh xalqlar adabiyotidan, ayniqsa, rus va ukrain yozuvchilarining asarlaridan qilingan tarjimalarning soni ortdi, sifati yaxshilandi. O`z navbatida ukrain xalqi ham rus tilida va o`z ona tilida o`zbek adabiyoti asarlarini sevib o`qimoqda. Alisher Navoiyning ”Farhod va Shirin” dostoni (M.Bajan tarjimasi), Muqimiy, Furqat, Hamza, G`afur G`ulom, Hamid Olimjon, Shayxzoda, Uyg`un, Zulfiya va Mirtemirlarning she`riy asarlari, Oybekning “Navoiy”, Sh.Rashidovning “G`oliblar” kabi roman va qissalari ukrain tiliga tarjima qilinib nashr ettirildi. Ukrain va o`zbek adabiyotlari o`rtasidagi ijodiy hamkorlik va yaqinlik yana shunda ko`rinadiki, ukrain adiblari o`z kitoblarida O`zbekiston va o`zbek xalqi farzandlari obrazlarini zo`r mahorat bilan yaratgan, o`z asarlarining bosh qahramonlari qilib o`zbek yigit-qizlarini tanlagan bo`lsalar, o`zbek yozuvchilari

ham qahramon ukrvainaga madh o`qidilar. Ukrain shiri M.Tereshchenkoning ”Navoiyga ofarin”, “Adabiy do`stlik” she`rlari, shoir Uyg`unning “Ukraina yellari” dostoni, Hamid Olimjonning “Roksananing ko`z yoshlari” balladasi, Komitl Yashinning “O`lim bosqinchilarga” va Yakov Bashning “Professor Buyko” pyesalari, I.Lening “Tog` oraliqlari” romani, A.Qahhorning “Oltin yulduz qissasi” ukrain va o`zbek xalqlari o`rtasidagi ana shunday buzilmas do`stlikni tarannum etuvchi badiiy asarlar jumlasiga kiradi. TOPShIRIQ. Quyidagi she`rlarning g`oyaviy mazmuni, badiiy tasvir vositalari, lingvistik-uslubiy xususiyatlarini tahlil qiling. T.ShEVCHENKO Vasiyat

O`lsam mening jasadim Ukrainaga ko`milsin; Qabrim u keng dalaning Eng o`rtasida bo`lsin. Poyenii yo`q ona yer Va zangori Dnepr Ko`rinib tursin menga, Vag`illab oqqan daryo Bilinib tursin menga! Dushman qonini daryo Yuvib oqizgan zamon, Elim topgan kun omon. Qo`zg`alarman qabrimdan. Chiqib olay dargohga Xudoga topinarman. Kelmay turib o`sha kun, Xudo yo`qdir men uchun! Ko`ming-u qo`zg`ang isyon, Kishanlar kul-kul bo`lsin, Erk jangida dushmanning Qora qoni to`kilsin. So`ng ulug` oilada Boshlangiz erkin hayot, Sekingina meni ham Yod etib qilingiz shod. (1845)

LESYA UKRAINKA Umid Baxtim qaro ekan, toleim nigun, Yolg`iz umid bilan yashayman bugun: Umidim – bir ko`rsam Ukrainamni, Diyorim – munisim, jonim onamni. Zangor Dneprga bir boqar bo`lsam, Armonim yo`q edi so`ng mayli, o`lsam. Qiru adirlarda yursaydim yana, Toshqin o`ylarimni sursaydim yana... Baxtim qaro ekan, toleim nigun, Faqat umid bilan yashayman bugun (1880)

Похожие

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Arman adabiyoti

Gruzin adabiyoti