Qirg`iz adabiyoti - Литература - Рефераты

Qirg`iz adabiyoti

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2110 KB

QIRG`IZ ADABIYOTI Reja: 1. Qirg`iz folklori. «Manas» eposi. 2. XIX asr oxiri XX asr boshlari qirg`iz adabiyoti. 3. Qirg`iz yozma adabiyotining paydo bo`lishi. 4. XX asr qirg`iz adabiyoti. Proza va dramaturgiyaning paydo bo`lishi. 5. Qirg`iz adabiyotining so`nggi yillardagi ravnaqi.

Tayanch iboralar: Xalq og`zaki ijodi. «Manas». Tug`alok Mo`lda, To`xtagul Sotilgonovlar ijodi. «Besh kobon» asari. Proza va dramaturgiyaning paydo bo`lishi. Adabiyotning so`nggi yillardagi rivoji. Qirg`iz adabiyoti tarixi haqida so`z ochganda, avvalo uning folklori haqida gapirish lozim bo`ladi. Qirg`iz adabiyoti o`zok asrlar davomida, asosan folklor tarzida rivojlanib keldi. Qirg`iz xalq og`zaki ijodi turli ertaklar, kushiklar va dostonlardan iborat. Xalq ertaklarida afsonaviy voqealar va realistik syujetlar aralash uchraydi. Xajviy ertaklarda esa Ko`sa, Kal obrazlari yaratilgan. Qirg`iz xalq og`zaki ijodida «Kurmanbek», «Ertobildi», «Ertushtuk» va boshqalar kabi qahramonlik dostonlari mavjud. Kompozitsiya qurilishi va voqealarning berilishiga karab, qirg`iz eposlarini katta epos, kichik epos degan ikki bo`limga bo`lish mumkin. Kichik eposga «Kadeyxon», «Ertushtuk», «Ertobildi», «Sarinchi Bukay», «Kurmanbek», «Jonil Mirzo», «Xo`ja yoshi», «O`ljaboy bilan Kishimjon» kabilar kirsa, katta eposga uch bo`limdan iborat (Trilogiya) «Manas» kiradi. «Manas» eposining syujetini nasr bilan yozib chiqsa, katta bir kitob bo`ladi. Kichik eposlarni oqinlar bir-ikki kechada aytib bitira olsa, «Manas» bir necha xaftalab, oylab aytiladi. Taxminiy xisobda, «Manas» eposi besh yuz ming satrdan iboratdir. «Manas» eposi qirg`iz xalqining o`tgan davrdagi xayoti, iqtisodiyoti, mafkurasi, qaysi xalqlar bilan aloqada bo`lganligi, yer yuzining kaysi nuktalarida yashaganligi haqida xam ko`p materiallar beradi. Mana shuning uchun xam «Manas» ni qirg`iz xalqining o`tmishi haqidagi monumental xaykali, uning tarjimai xoli, o`ziga xos bir qomusi desa bo`ladi. «Manas» eposining yaratilishi davri haqidagi fikrlar baxslidir. Ko`p olimlarning fikrlari «Manas» ning yaratilganiga ming yildan ortdi, degan fikrni olga suradi. Doston besh yuz ming baytdan iborat. Ko`p asrlik tarixni xikoya qiladi. «Manas» uch katta qismdan iborat:

1. Manas – xalq qahramoni haqidagi qism; 2. Uning ug`li Semeteyga bag`ishlangan qism; 3. Manasning nabirasi Seytek haqidagi qism. Doston syujeti ancha murakkab. U ko`p dostonlarni o`z ichiga oladi. Manasning Alvasti Kojart alp, Kuchku, Jolay kabi paxlavonlar ustidan g`alabasi, Farg`ona vodiysidagi sargo`zashtlari, Adjibay, Chumak, Sergak, Almambet kabi pahlavonlar bilan do`stlashuvi tasvirlanadi. U xalqni afg`on va qalmoq xonlari zulmidan qutkaradi. Qolgan ikki qismi esa ko`prok oilaviy xayot, ishq-muxabbat voqealari tasvirlanadi. 1-qismda tashqi dushmanlarga qarshi kurash tasvirlangan bo`lsa, 2 va 3-qismlarda ichki dushmanlarga qarshi kurash tasvirlanadi. «Manas» ni kuylovchi maxsus oqinlar bo`lgan. «Manas» turli variantlarda yetib kelgan. Doston Sayokboy Koralayev, Saginboy O`razbekov kabi manaschilardan yozib olingan. XIX asr oxiri XX asr boshlari qirg`iz adabiyoti oqinlar ijodida ilg`or g`oyalarning kuylanishi bilan ajralib turadi. Bu davrda Qirg`iziston Rossiya tomonidan bosib olinib, avtonom respublika sifatida qo`shib olingan edi. Bu davrda Mulla Qilich /1866-1917/, Tug`alok Mulda /1860-1942/, To`xtagul Sotilgonov /1864-1933/ lar ijod qildilar. Bular xalq oqinlari edi. Butun Markaziy Osiyoda bir xil jarayon kechardi, shoirlar ijodida progressiv, demokratik va ma`rifatparvarlik g`oyalari yetakchi edi. Bu xususiyatlar, ayniksa, T.Sotilgonov ijodida yakkol namoyon bo`ldi. U darbadar yurib oqinlik qildi, xayotni urgandi. Mexnatni ulugladi, do`stlikni olkishladi, chin muxabbatni kuylaydi. «Eshon xalfa», «Besh kobon» kabi she`rlarida o`z zamondoshlari bo`lgan kishilarni xajv kiladi. 1898 yilda u Sibirga surgun kilinadi. Surgunda 7 yil yuradi. Uning «Alvido, xalqim», «Xayr, ona», «Surgunda», «Tog burguti», «Soginish», «Mungli qushcha» kabi she`rlari surgunda yaratiladi.

Xalk oqinlari 1916 yildagi voqealarni yoritdilar. Mulla Qilichning «Zilzila», «Qirg`izlarning kiskacha tarixi» kabi asarlari ana shunday asarlar jumlasidandir. Tug`alok Mulda esa xotin-kizlar mavzuiga murojaat qiladi. Xalq og`zaki ijodi asarlari asosida «Jonbokti», «Kemchentoy», «Eshak va budbo`l» kabi xajviy doston va masallar yaratdi. XX asr boshlarida qirg`iz yozma adabiyotining paydo bo`lishiga xam shu oqinlar katta xissa kushdilar. Ular ko`prok davr voqealarini kuylardilar. Qirg`iz xalqi aloxida respublika bo`lgandan e`tiboran /1924 yil, 7 noyabr/ arab alifbosidagi yozuvni qabo`l qildi. Shu kuni «Erkin Too» gazetasining 1-soni chikdi. 1-muxbirlar, yangi kadrlar paydo bo`ldi. Shoir-yozuvchilar xam shu gazeta atrofiga birlashdilar. Ijodkorlar maydonga chiqdilar. Matbuotning paydo bo`lishi yozma adabiyotning shakllanib, rivojlanishiga yordam berdi. T.Sotilgonov, Tugalok Muldalardan tashkari, A.Tukomboyev, M.Eleboyev, J.Bokonboyev, J.Turusbekov, K.Malikovlar xam Oktabr tuntarishidan oldingi xayotni kurganlar. Ular ijodiga asta-sekin yangi davr xususiyatlari kirib kela boshladi. 20-yillarda she`riyatda satira rivojlandi. Tuqomboyevning «Men- krapiva», Eleboyevning «Boy», Bokonboyevning «Uch karg`a» she`rlari bunga misol bo`la oladi. Badiiy proza 30-yillarda paydo bo`ldi. Qirg`iz adabiyotida bunga zamin bor edi: epos, dostonlarda «qora so`z» deb ataladigan qism buning misolidir. Qirg`iz adabiyotida proza bor bo`lganligi haqida ma`rifatparvar olim Chukon Valixonov «Qirg`izlar haqida yozuvlar» asarida ma`lumot beradi, ertaklarni misol keltiradi. Yozma adabiyotda yangi janrlar, an`analar paydo bo`ldi. Proza va dramaturgiyaning paydo bo`lishini 20-yillardayok boshlangan desak bo`laveradi. 1927 yilda Kosimali Bayalinov «Ajar» nomli qissasini yozadi, qissada ayollar taqdiri masalasi ko`tarib chiqilgan. Bu asar rus va boshqa tillarga tarjima kilingan. Dramaturgiya janri M.Tokoboyevning «Kayg`uli Kokey» /1924/

pyesasidan boshlandi. Bu asarda ham ayollarning og`ir qismati, ikki sinf o`rtasidagi kurash tasvirlanadi. Bu davrdagi asarlarning ko`piga davr mafkurasi o`z ta`sirini o`tkazgan. 30-yillarda «Ajar» qissasidan keyin prozada Umetaliyev, Malikov, Sidiqbekov, Abdukarimov singari yoshlar ijod qildilar. Ular ijodida «janitma» /felyeton/ va «mayda angemeler» /mayda xikoyalar/ asosiy o`rin egalladi. Prozaning qissa va roman janrida birmuncha asarlar dunyoga keldi. Bulardan A.Tukomboyevning «Jigarning qoni», Malikovning «Ofarin», K.Jontoshevning «Ikki yosh» va «Kaninbek», Sidikbekovning «Ken-su» asarlarini aytib o`tish mumkin. 30-yillar oxirida Aali Tukomboyevning «Yarador yurak», «Kuy sexri». T.Sidikbekovning «Temir» romani nashr etiladi. 30-yillarda qirg`iz dramaturgiyasi o`sdi. 20-yillar dramaturgiyasidan ancha farq qiladi. drama elementlari manaschilarning mimika, jestlarida, oxanglarida bor edi; kuudul-komiklar /bizda askiyachi, latifaguy/ qiziqarli voqealarni so`zlab berardilar. Bu yillarda adabiyotda mavzu doirasi ham kengaydi. 1-milliy opera «Aychurek» /«Lunnaya krasavitsa» //1939/ shuxrat topdi. Dramaturglar eposdan xarakterli epizodlar, xalqning ozodlik orzulari, urf- odatlarni oldilar. Bu yillarda dramaturgiyaning satira va komediya janrlari ham rivojlandi. /R.Shukurbekov. «Japalak Jatpasov»/. Urush yillarida adabiyotning mavzusi vatanparvarlik, ozodlik, do`stlik, sadoqat, burch kabi hlmas mavzulardan iborat bo`ldi. Bu yillarda tarixiy mavzuda xam asarlar yaratildi: «Jonil», «Kurmanbek», «Manas». Urushdan keyingi yillarda qirg`iz adabiyoti juda katta yutuqlarni qo`lga kiritdi. Ayniksa, eng katta yutug`i – Chingiz Aytmatovning adabiyotga kirib kelgani bo`ldi. Bu yozuvchi, nafaqat sobik sho`rolar mamlakatida, balki dunyoda keng shuxrat tutdi.

Mustaqillikkacha bo`lgan rivojlanish davrida she`riyat obrazlar konkretligi, fikrlar boyligi, ifoda, tasvir vositalarining ekspressivligi, usul va shakllarning xilma-xilligi bilan xarakterlanadi. SHe`riyatga S.Eraliyev, S.Josuyev, B.Sarnogoyev, S.Urmambetov, O.Sultonov, T. Kojomberdiyev, S.Abdikodirova, M.Abilkosimova, S.Jigitov kabi o`nlab ijodkorlar kirib keldilar. Prozaning kichik janrlarida rivojlanish yuz berdi. Ch.Aytmatovning «Oq yomg`ir» xikoyasi, «Yuzma-yuz», «Jamila» va boshqa qissalari yaratildi. Romanchilik xam rivojlanib bordi. T.Sidikbekovning «Batiyna» romani, K.Bayalinovning «Og`a-inilar» romani bunga misoldir. So`nggi yillar prozada Ch.Aytmatov o`z romanlari bilan, umuman, barcha asarlari bilan yangi sahifa ochdi. So`nggi yillarda inson xarakterini, ruxiyatini ochib beruvchi judayam ko`p she`riy asarlar yaratildi. Dramaturgiyada ham yangi muvaffakiyatlar qo`lga kiritildi. Ilgarigi dramalarda psixologik analiz yo`q edi, asar voqeaband edi. Yangi asarlarda esa odatiy sxemalardan kochish ko`zga tashlandi. Ichki monolog priyomi keng tarkaldi. Qirg`iz adabiyoti XX asrning 20-yillaridan to xozirga qadar folklordan romangacha bo`lgan yulni bosib o`tdi, dastlabki kichik asarlardan yirik epik polotnolargacha bo`lgan yulni bosib o`tdi.

Qirg`iz xalqining kirill yozuviga asoslangan yozma adabiyoti shakllangunga qadar adabiyot asosan XX asrgacha xalq og`zaki ijodi shaklida rivojlandi. Bizgacha yetib kelgan xalq ashula va qo`shiqlari, maqol, ertak va dostonlarida qirg`iz xalqining uzoq asrlar davomidagi ko`chmanchi-chorvachilik hayoti, xurofotga aylangan ba`zi urf-odatlari,katta mulk egalarining bedodliklariga qarshi kurashlari haqqoniy aks ettirilgan. Folklor asarlarida qirg`iz xalqining mehnatsevarlik, vatanparvarlik va adolatparvarlik g`oyalarini ifodalovchi juda ko`p qo`shiqlar, ertaklar, dostonlar mavjud. Qirg`iz xalq og`zaki ijodida qahramonlik dostonlari ayniqsa mashhur. Asrlardan beri og`izdan-og`izga o`tib, bizgacha yetib kelgan “Ko`rman yek”, “Ertobildi”, “Ertushtuk”, “Jonil Mirzo”, “Manas” dostonlari xalqning ma`naviy xayotida o`zigaxos alohida o`rin egallaydi. “Manas” qirg`iz xalqining ko`p asrlik hayotini va chet el bosqinchilariga qarshi olib borgan qahramonona kurashini keng ko`lamda aks ettiruvchi salmoqdor she`riy asardir.Bu doston boshdan-oyoq she`riy yo`l bilan yaratilgan bo`lib, taxminan 500 ming baytdan iborat. “Manas” dostoni uch katta qismdan iborat. Birinchi qismida xalq qahramoni Manas, ikkinchi qismida Manasning o`g`li Semetey va uchinchi qismida Manasning nabirasi Seytekning hayoti, sarguzashti va qahramonliklari tasvirlangan. XX asrning 20-30-yillarida qirg`iz adabiyotining umumiy taraqqiyotidan xiyla orqada qolgan proza janri elliginchi yillarga kelib birmuncha taraqqiy etdi, yangi- yangi hikoya, ocherk, povest va romanlar bilan boyidi. Urushdan so`nggi davr qirg`iz adabiyotida bu salmoqdor adabiy janrni rivojlantirishda keksa avlod vakili T. Sadiqbekov bilan bir qatorda yosh prozaiklardan N. Boytemirov va Ch. Aytmatovlarning ham xizmati katta. Talantli adib Chingiz Aytmatov o`zining so`nggi yillarda e`lon qilgan hikoya va qissalari bilan qirg`iz prozasi saviyasini jaxon miqyosida yuqori pog`onalarga ko`tardi. “Oppoq yomg`ir”, “Raqiblar”, “Qizil olma” hikoyalarida , “Jamila”, “Birinchi muallim”, “Sarvqomat dilbarim”, “Bo`tako`z”, “Yuzma-yuz”, “Birinchi

muallim”, “Somon yo`li”, “Baydamtol sohillarida”, “Oq kema” nomli qissalarida u ko`proq zamonaviy mavzularda qalam tebratdi. Ch. Aytmatov qirg`iz yozuvchilaridan va rus prozasi ustalaridan g`oyaviy o`tkir, original, shakl jihatdan xiyla ixcham va pishiq hikoya, povestlar yaratish mahoratini o`rgandi. Chingiz Aytmatovning yetakchi qahramonlari – oddiy kishilardir. Yozuvchi ana shu oddiy kishilarning insoniy fazilatlarini, juda boy va murakkab ichki dunyosini, o`ziga xos xulq-atvori va turish -turmushini haqqoniy chizadi. “Jamila” qissasidagi Jamila, Doniyor; “Birinchi muallim” qissasidagi Duyshen, Oltinoy; “Yuzma-yuz” qissasidagi Saida; “Sarvqomat dilbarim” qissasidagi Asal, Ilyoslar hayotda juda ko`p uchraydigan oddiy kishilardir. Bu asarlardagi qahramonlarning go`yo bir-biridan farq qiladigan xislat-fazilatlari yo`qday ko`rinadi. Haqiqatda esa Ch. Aytmatov qissalarini o`qigan o`quvchining ko`z o`ngida o`z taqdiri, bosib o`tgan hayot yo`li, saviyasi, tushunchasi va tashqi qiyofasi bilan sira bir-biriga o`xshamaydigan tipik obrazlar gavdalanadi. Chingiz Aytmatov – harakter yaratishga usta yozuvchi. Chunki u hayotni sezgirlik bilan kuzatadi, kishilarning insoniy fazilatlarini yorqin chizib berishga harakat qiladigan hayotiy konfliktlarni tanlaydi. Adib bir-ikki badiiy chizgilar bilan Jamila, Saida, Oltin, Asallarning ham, Doniyor, Duyshen, Ilyos va Abubakrlarning ham kimligini yaqqol gavdalantirib beradi. CH.Aytmatov qirg`iz adabiyotidagina emas, balki mustaqil davlatlar hamdo`stligi adabiyotida ham shakl va mazmun novatori sifatida tanildi. Shu sababli uning g`oyaviy-badiiy yetuk qissalari jahon progressiv yozuvchilari diqqatini ham o`ziga tortdi. Chunonchi, “Jamila” qissasini fransuz tiliga tarjima qilgan atoqli fransuz yozuvchisi Lui Aragon bu asarni, haqli ravishda, “dunyodagi muhabbat to`g`risida yaratilgan qissalarning eng yaxshisi” deb atadi. Chingiz Aytmatovning ijodi – yangicha tafakkur tarzining samarasi o`laroq, o`ziga nisbatan ongli munosabat, idrok, saviya va yuksak madaniyat sohibi bo`lishni talab etadi. Uning asarlariga eskicha andoza yoki badiiy tahlil sxemasi bilan yondashib bo`lmaydi.

Chingiz Aytmatov o`zbek xalqiga juda ko`ngli yaqin yozuvchi edi. U qo`li qadoq xalqimizning taqdir va qismatiga munosabatdosh, uning baxtiga sarafroz, tashvishlariga sherik, musibatiga qayg`udosh bo`lgan. O`zini o`zbekka o`zbekning o`z farzandiday yaqin olar edi.

Adabiyotlar: 1. Istoriya literaturi Sredney Azii i Kazaxstana. M., 1960. 2. Borbugulov M. «Puti razvitiya qirg`izskoy dramaturgii». Frunze, 1958. 3. Bogdanova M. «Ot folklora k pismennoy literature». «Voprosi literaturi», №1, M.1957. 4. «Manas», T., 1992. 5. A.Tokomboyev. «SHe`rlar». T., 1976. 6. M.Bayjiyev. «Mening oltin balikcham», T., 1979. 7. Ch.Aytmatov. Tanlangan asarlar. 2 tomlik. T., 1978. 8. Ch.Aytmatov. «Kiyomat». T., 1986. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Qirg`iz adabiyoti 2

Manas- qirg`iz xalqining qahramonlik eposi

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti