Qozoq adabiyoti 3 - Литература - Рефераты

Qozoq adabiyoti 3

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Qozoq adabiyoti Reja 1. Qozoq xalqi tarixi haqida. 2. Xalq og`zaki ijodi namunalari. 3. Qozoq adabiyotida ma`rifatparvarlik g`oyalari. 4. Abay Qo`nonboyev ijodi.

Qozoq xalqi tarixi haqida. Xalqlarning qardoshlik oilasida yashab, jamiyat qurayotgan baxtiyor qozoq halqining ham ko`p asrlik tarixi va milliy madaniyati bor. Hozirgi Qozog`iston territoriyasida qadimgi zamonlardanoq paydo bo`lgan savdo-hunarmandchilik markazlari va hosildor ekin maydonlari bilan bir qatorda qozoq xalqining milliy madaniyati namunalarini ham XIII asrda mo`g`ul bosqinchilari yer bilan yakson qildilar. Asrlar bo`yi davom etgan feodal- patriarxal tuzum natijasida qozoqlar yurtida faqat tarqoq ko`chmanchi chorvachilik xo`jaliklari tashkil etildi, xolos. XVI asrga kelib tashkil topgan kattajuz, o`rtajuz va kichikjuz deb ataladigan urug` uyushmalari 1723 yilda mamlakatga yopirilib kelgan jungorlar (qolmiqlar) hujumiga bardosh berolmadi. Natijada qozoq xalqining chet el bosqinchilariga qul bo`lish xavfi tug`ildi. Xalq og`zaki ijodi namunalari. Qozoq xalq qo`shiqlari, ertak va dostonlari turli-tuman mavzularni qamrab olgan. Ularda qozoq mazluma ayollarining ohu fig`oni ham, xalq qo`zg`olonchilarining mardlik-shijoati ham, tadbirkor, dono Aldarko`saning maroqli sarguzashtlari ham, Qo`blandi botir, Ertarg`in va Qambar botir singari xalq bahodirlarining qahramonliklari ham o`z aksini topgan. Topishmoq va ertaklardagi bo`ri, ajdaho, dev, semurg` qush, dostonlardagi uchqur otlar yaxshilik va yomonlik timsoli sifatida gavdalanadilar. Maxambet Utemisov xalq qo`zg`olonining aktiv ishtirokchilaridan edi. U o`z asarlarida ham ozodlik va mustaqillik uchun kurashga qo`zg`algan mehnatkash ommaning ajoyib fazilatlarini kuyladi. Ayniqsa, uning «Isatoy Taymanov» dostonida yaratilgan Isatoy Taymanov obrazi diqqatga sazovor. Utemisovning tasviricha, Isatoy xalq ozodligi uchun mardlarcha kurashgan va shu yo`lda halok bo`lgan xalq qahramonidir. Qozoqlarda xalq qahramonlik dostonlarini ijro etuvchi oqinlar o`rtasida tez- tez aytishuv (ijodiy musobaqa)lar bo`lib turgan. Shunday ijodiy aytishuvlar vaqtida har bir oqinning shoirlik va ijrochilik mahorati namoyish qilingan. Mashhur oqin Birjon sol bilan oqinlardan Soro va Suyumboy bilan Kunekey o`rtasida bo`lib o`tgan aytishuvlarda xotin-qiz shoirlarning zo`r mahorati tinglovchilarni maftun qilgan. Qozoq adabiyotida ma`rifatparvarlik g`oyalari. Qozoq klassik

adabiyotining asoschilari Cho`qon Valixonov, Ibroy Oltinsarin va Abay Qo`nonboyev qozoq xalqi bilan turkii xalqlar o`rtasidagi do`stlik va hamkorlikning jarchilari edilar. Cho`qon Valixonov rus fani va madaniyati bilan yaqindan tanishgan o`qimishli kishi edi. Olim va ma`rifatparvar Ch.Valixonov ko`p sayohat qildi, ilmiy ekspeditsiyalarda yurdi. U Qozog`istonni, qo`shni Qashqar o`lkasini o`rganishga oid bir qancha ilmiy asarlar yaratdi. Cho`qon Valixonovning folklorist va publitsist yozuvchilik faoliyati ham katta ahamiyatga ega. U o`tgan asr ma`rifat-parvarlari orasida qozoq va qirg`iz xalq og`zaki ijodi asarlarini, jumladan «Manas» dostonidan ayrim parchalarni yozib olgan birinchi tashabbuskor olim edi. Ch. Valixonovning birtalay publitsistik maqolalari va ocherklari qozoq klassik adabiyotida badiiy proza janrining dastlabki namunalari sifatida ham diqqatga sazovor. Qozoq klassik adabiyotining otasi Abay Qo`nonboyev o`z she`riy va nasriy ijodi hamda ma`rifatparvarlik faoliyati bilan demokratik qozoq adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qo`shdi. U boy xonadonda tug`ilib voyaga yetgan bo`lishiga qaramay, qozoq xalq og`zaki ijodidagi ilg`or an`analar ta`siri ostida xalq manfatini kuylovchi asarlar yaratgan atoqli shoir va ma`rifatparvar darajasiga ko`tarila oldi. Adabiyotda proza, poeziya va dramaturgiya janrlarini taraqqiy ettirishga o`z ijodlari bilan katta hissa qo`shgan qozoq yozuvchilaridan Muxtor Avezov, Sobit Muqanov, G`obit Musrepov, G`abidin Mustafin, Toir Jarokov, Abdulda Tojiboyev, G`ali O`rmonov kabilarning nomi endilikda faqat Qozog`istonda emas, chet ellarda ham ma`lum bo`lib qoldi. Atoqli qozoq adibi Muxtor Avezov murakkab ijodiy yo`lni bosib o`tgan yozuvchilardan biridir. U o`z ijodining ilk bosqichida (1915-1932) g`oyaviy ikkilanishlar va izlanishlarni boshidan kechirdi. Muxtor Avezov prozaga dramaturgiya orqali kirib keldi. Uning «Karash- karash», «Burgutli ovchi», «Izlar», «Yelkama-yelka» nomli dastlabki nasriy asarlaridayoq hayotni haqqoniy chizish, jamiyatdagi keskin kurash voqealarini yozuvchi nazari bilan aks ettirish mahorati ko`zga tashlanib turadi. «Abay» pyesasi, Abay to`g`risida yozilgan ilmiy-tanqidiy maqolalar, Abayning tarqoq o`lanlarini yozib olib to`plash - bu

ishlarning hammasi M.Avezovga 4 tomlik «Abay» epopeyasini yaratish uchun bir tayyorgarlik edi. «Abay» romanini haqli ravishda «qozoq xalqi hayotining qomusi» (Z.Kedrina) deb atash mumkin. Chunki unda yozuvchi qozoq xalqining XIX asrning ikkinchi yarmidagi murakkab hayotni, jamiyatidagi xilma-xil tabaqalarning o`zaro munosabatlarini haqqoniy aks ettirdi. Shuning uchun «Abay» epopeyasi, qozoq prozasining 40-50 yillaridagi muvaffaqiyatlari hisoblangan «Bo`tako`z», «Hayot maktabi», «Millioner», «Qozoq soldati», «Qarag`anda» romanlari qatoridan faxrli o`rin oldi. Yozuvchi F. Mustafin o`zining «Millioner» nomli romanida armiya xizmatidan qaytgan ofitser Jomard bilan bir vaqtlar uni oyoqqa turg`izishda jonbozlik ko`rsatgan, lekin keyingi vaqtlarda turmushdan orqada qolgan kolxoz raisi Jaqib o`rtasidagi yuz bergan hayotiy to`qnashuvini aks ettiradi. Qozoq va o`zbek adabiyotlari o`rtasidagi o`zaro aloqa va hamkorlikning tarixi qadim zamonlarga borib taqaladi. Bu ikki xalq og`zaki ijodida ko`plab uchraydigan juda o`xshash motivlar, ruhan yaqin obrazlar (Alpomish va Go`ro`g`li bilan Qo`blandi botir va Ertarg`in; mullo Nasriddin bilan Aldar ko`sa obrazlari va h.q) dan tashqari, buyuk Alisher Navoiy ijodining ma`rifatparvar Abay poeziyasiga ijobiy ta`sir ko`rsatishi qozoq va o`zbek adabiyotlari o`rtasidagi o`zaro ta`sir va aloqaning yorqin misolidir. Abay Qo`nonboyev ijodi. ABAY - Ibrohim Qo`nonboyev - XIX asrning ikkinchi yarmida yashab ijod etgan qozoq she`riyatining mash`ali, bastakor, faylasuf va qozoq adabiyotining asoschisi ma`rifatparvar shoirdir. Abay 1845 yil 8 avgustda Semipolotonskiy viloyatiga qarashli hozirgi Abay tumani Chingiztog` etaklarida joylashgan Qashqabuloq ovulida Tubikdi urug`ida tug`iladi. Dastlab ovuldagi diniy maktabda savod chiqarib, 10 yoshida Semipalonskiy shahridagi Ahmad Rizo maktabiga o`qishga beradilar. Madrasada 3 yil ta`lim olgan. Abayning zehni juda o`tkir edi. Ko`p mutoala qilar, ertak, doston va qissalarni sevib o`qirdi. Madrasada Navoiy, Sa`diy, Hofiz, Fuzuliy kabi Sharq mumtoz adabiyoti namoyondalarini gazallarini sevib o`qidi va yod oldi. 13 yoshga to`lgan Abayning el boshqarish niyatida otasi madrasadan chiqarib keldi. Boshiga el

tashvishi tushgan Abay jamiyatga, hayotga ziyraklik bilan qaraydi va undan kelishmovchilikning tub ildizini axtara boshlaydi. O`z otasi Qo`nonboyning xalqqa nisbatan adolatsizlini ko`rib, unga qarshi bosh ko`tardi. Endi u Qo`nonboyning yordamchisi emas adolat bayrog`ini baland ko`targan Abayga aylanadi. Ahmad Rizo madrasasida Sharq shoirlarini she`rlarini sevishni o`rgangan bo`lsa o`z davrida xalqni sevishni o`rgandi. Xalqqa adolat ko`rsatib o`zi tug`ilib o`sgan elga munosib farzand bo`lishni orzu qildi. Bu maqsad yo`lida zo`rovonlar paydo bo`lib turli bo`xtonlarni yog`diradi. Lekin Abay o`z maqsadidan qaytmadi, balki o`sha bo`xtonlarga qarshi kurashdi. 27-28 yoshlarida rus tilini puxta o`rgangan Abay jahon adabiyotidan ham bahramand bo`ldi. Semipalonskiyga surgun qilingan rus demokratlari Belinskiy, Chernishevskiy, Dobrolyubov, Saltikov Shchedrin, Tolstoy, Pushkin, Lermontov, Krilov asarlarini chuqur o`rgandi, ba`zilarini qozoq tiliga tarjima qildi. 1884-1885 yillarda Abay har tomonlama yetuk, hayotga tanqidiy ko`z bilan qarovchi shaxsga aylandi. Abayning hatti-harakati otasiga yokmadi. M.Avezovning Abay yo`li-epopeyasida otasi bilan Abay o`rtasida shunday suhbat bor. Qo`nonboy Abayni o`z eli odatidan uzoqlashib borayotganlikda ayblaydi va uni oddiy yomg`ir suviga o`xshatadi. Bunga nisbatan Abay otasiga: «Yomg`ir suviga tenglashtirdingiz. Qo`lida quroli bor ayrim kishilargagina nasib bo`ladigan quduq suvi bo`lgandan ko`ra hammaga birdek foydasi tegadigan yomg`ir suvi bo`lish afzal»-deb javob beradi. Ma`lumki, Abay yirik feodal oiladan chiqqan, otasi Qo`nonboy, bobosi Uskenboy, uning otasi Irg`izboy ham feodal bo`lgan. Ayniqsa, Qo`nonboy yirik feodal bo`lib, o`ta badjahl kishi edi. Abay o`z asarlarida o`z sinfining maqsadlarini emas, ya`ni ota o`g`li bo`lib emas, xalq maqsadlarini kuylovchi xalq o`g`li bo`lib shakllandi. Elni qashshoqlikka olib keluvchi o`z sinfiga, feodallarga karata shunday yozadi:

O`z so`zidan boshqa so`zni o`qmaydi, Og`zi balan o`roq o`rgan maqtanchoq, Bir kun jiring etar, bir kun bo`rting. Yosh boshga biy bo`lgan qiyqim boylar. Necha ko`p buzasiz elning turqin? Bunday she`rlar butun qozoq cho`llari bo`ylab keng yoyildi. Bu she`rlar Chor Rossiyasi zo`rovonlariga yoqmadi. Abayni har tomonlama ta`qib ostiga oldilar. Bu orada shoir oilasida ham turli fojealar ro`y berdi. 1885 yil Peterburgda harbiy maktabda o`qib yurgan o`g`li Abdurahmon sil kasaliga yo`liqib vafot etadi. 1886 yil uyezd boshlig`i Navoritskiy Abay uyida tintuv o`tkazadi. Lekin bu tintuv hech qanday natija bermadi. 1904 yil 14 may kuni shoirning eng sevimli o`g`li-Mag`aviya bevaqt vafot etdi. Bu fojealar Abayni xastalanib to`shakda yotib qolishiga sabab bo`ldi. Abay 1904 yil 23 iyulda 59 yoshda Qashqabuloq ovulida vafot etadi. Abay ijodida xotin- qizlarning huquqsizligi, eski urf-odatlarga, nohaqliklarga qarshi qalamini charxladi. El boshiga qanchalik og`ir ish tushmasin bechora mazlum xalq zimmasiga yuklatilar edi. Barcha oliq-soliqlar ham hamma gadolar uchun edi. Bu yulg`uchlar yurt g`amini o`ylamas, faqat o`z nafslarini o`ylar edilar. Gado sho`rlik yuradi poda boqib, O`tini yo`q isinsa olov yoqib Juldur o`tov ichida muzlar go`dak Na quyug`i, na suyug`i ... bo`zlar go`dak Churuk kigiz tagida titrar bobo Tushida go`sht ko`rganin so`ylar go`dak. Kambag`allarni ahvoliga achinadi. Abayni 1865-1885 yillarda yozgan ko`plab she`rlari haligacha tanilgani yo`q. Lekin aytish mumkinki, 1885-1895 yillar oralig`i shoir ijodining eng sermahsul davri bo`ldi. U 300 ga yaqin she`riy asar va 4 ta

asar yaratdi. «Iskandar», «Mao`ud», «Azim hikoyasi», «Vadim» kabi dostonlarni yaratdi. Shoir asarlarida ma`rifat halollik, sevgi va muhabbat g`oyalari asosiy o`rinni egallaydi. Berdim salom, qalam qosh, Senga qurbon mol ham bosh. Seni o`ylab tunu-kun Oqar ko`zdan qaynoq yosh. Asl odam aynimas, Ishq o`tidan qayrilmas Ko`rsam ham ko`rmasam ham Ko`ngil sendan ayrilmas. Abay musiqa sohasida ulkan muvaffaqiyatlarni qo`lga kiritdi. Uning faoliyatida «Sakkiz oyoq», «Aytdim salom qalam qosh», «Nechora, qaytdim sezdirmay» kabi asarlari qozoq xalqi tarixida alohida o`rin egallaydi. Abay merosini o`rganar ekanmiz, u uch manbadan oziqlanib kamolga yetganligini sezamiz. Bular qozoq xalq og`zaki ijodi, sharq she`riyati va rus adabiyoti, Ovropa adabiyoti namunalarini. Ana shu uch manba Abayni buyuk shoir etib yetishtirdi, olamga tanitdi, asarlarini mashhur qildi. Abay asarlari qardosh tillarga tarjima qilindi. Abay xalqni insonparvarlikka da`vat etuvchi «Mening elim- Qozog`im», «Boylar yurar molin ardoqlab» kabi she`rlarni yozdi, Abay xalqni ma`rifatga, madaniyatga, insoniylikka undovchi 44 ta kichik-kichik hikoyachalardan iborat. «Nakdiya so`zlar» falsafiy hikoyasini yozdi. Qozoq adabiyoti va adabiy tiliga asos solgan, qozoq xalqini boshqa xalqlar madaniyatidan bahramand bo`lishga, ilm- ma`rifat insonparvarlikka da`vat etgan ulug` shoir Sharq adabiyotining so`nmas yulduzlari qatoridan munosib o`rin oldi.

Adabiyotlar: 1. Muqimov. Qardosh xalqlar adabiyoti. T.1980 y. 2. Buyuk siymolar, allomalar. T. 1997. 3. Abay. Tanlangan asarlar. T. 1961 4. O`z. S. Ens. T. 1971. № 1. 10-bet. 5. Abay. O`lanlar. T.1954. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Qozoq adabiyoti

Qozoq adabiyoti 2

Qozoq adabiyotining yorqin yulduzi –Muxtor Avezov

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti