Ҳикоя жанри - Литература - Рефераты

Ҳикоя жанри

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48 KB

Ҳикоя жанри Р Е Ж А : 1. Ҳикоянинг жанр хусусиятлари. 2. Ҳикоянинг шакл ва мазмунидаги ўзгаришлар. 3. Ҳозирги ўзбек ҳикоячилигида мавзу, муаммо ва ечим.

Ҳикоя эпик турнинг кичик ҳажмга эга бўлган жанрларидан бири бўлиб, ўзига хос имконият ва қамровга, бадиий тасвир воситаларига эга эканлиги билан аввалги дарсда ўрганганимиз кичик жанрлар – памфлет, фельетон, очерк, новелладан фарқ қилади. Бу фарқ биринчи галда асарнинг юксак бадиийлигида, инсон ҳаётига оид қисқа воқеликни кўримли тарзда ифодалай олишида намоён бўлади. “Краткий словарь”да айтилишича, ҳикояда қисқа эпизодда инсон ҳаётининг энг муҳим, типик кўриниши очиб берилади ва бу ҳолат унинг бутун ҳаётига тегишли кўзгу бўлиб қолади (масалан, “Ўғри”, Ш.Холмирзаевнинг “Ўзбек характери”). Ҳикоя, қисса, роман каби жанрлардан шу билан фарқ қиладики, унда тасвирланган воқеагача нима бўлган, қандай бўлган, ким бўлганлиги тўғрисида маълумот берилмаслиги ҳам, айрим деталлар орқали ишора қилиниши ҳам мумкин. Ҳикоя тасвир кўлами, сюжети ва композицион қурилишининг нисбатан соддалиги, баённинг одатда битта шахс томонидан (автор ёки ҳикоячи) олиб борилиши жиҳатидан фарқ қилади. Ҳикоя шаклий томондан асосан насрий баёнга асосланади. Шу билан бирга айрим воқеалар шеърий усулда ҳикоя қилиниши ҳам мумкин. Воқеликнинг шеърий йўл билан ҳикоя қилишнинг илк намуналарини А.Навоий, Турди, Махмур, Гулханий, Ҳамза Ҳакимзодалар ижодида учратамиз. ХХ асрнинг 60-йилларига келиб А.Мухтор томонидан “шеърий новеллалар” ҳам яратилди. “Ҳикоя” атама сифатида кенгроқ маънода бирор воқеани гапириб беришни ҳам англатади. Сўзлаб берилган бундай ҳаётий воқелик қамровининг кенглиги, муаммонинг муҳимлиги, ҳажми, унда иштирок этувчиларнинг салмоғи жиҳатидан ҳатто қисса ёки романга хос бўлиши ҳам мумкин. Бундай ҳолларда “ҳикоя” термини “жанр” маъносида тушунилмайди. Масалан, Навоийнинг “Сабъаи сайёр” достонидаги 7 нафар мусофирнинг ҳикояти ҳар бири қисса жанри даражасига кўтарилган. Ёки А.Мухторнинг “Чинор” романи “ривоятлар, ҳикоятлар, қиссалар” дан ташкил топган яхлит асардир. Ў.Ҳошимовнинг “Дунёнинг ишлари” қиссаси, “Икки эшик ораси” романи ҳам ўзига хос ҳикоялардан ташкил топган. Ёзувчи

Ш.Холмирзаев эса ўзининг “Олабўжи” асарининг жанрини “романдан катта ҳикоя” деб белгилайдики, бунда ҳам ҳикоянинг “сўзлаб бериш”, “гапириш” маънолари устун туради. “Менинг назаримда, ҳикоя романдан ҳам қийин ва масъулиятли жанрдир, - деб ёзади Хуан Рульфо (Норвегия адабиётшуноси). –Чунки, ҳикояда жуда катта воқеаларни ҳам лўнда тарзда баён этиш, ўзингни чегаралаб, қисқаликка интилиш керак бўлади. Бошқалар 200 саҳифада айтмоқчи бўлганини ҳикоячи 5-6, нари борса 10 саҳифага сиғдириши керак. Бунинг учун ёзувчидан жуда катта маҳорат талаб қилинади. Ҳикояда аниқ мақсад қисқа; лўнда баён қилинади. Ёзувчи ҳар қанча интелектуал салоҳият эгаси бўлмасин, ўқувчига ўз ҳукмини ўтказишга, уларни ўзи истагандек яшашга мажбур қилишга ҳаққи йўқ. Ижодкор буни англаб етса, шунинг ўзи катта гап”. Ҳар бир жанр сингари ҳикоя ҳам ўзига хос тараққиёт босқичларига эга бўлиб, у муттасил равишда ўзгариб, янгиланиб бормоқда. Бу ҳикоячиликдаги бадиий шакл ва услуб борасидаги изланишлар самарасидир. Ўзбек ҳикоячилигининг шаклан ва мазмунан ўзгаришни унинг мумтоз намуналари билан ХХ аср бошларидаги Чўлпон, Фитрат, Қодирий ҳикояларини, бу адибларнинг 20-йилларда яратган ҳикоялари билан 30-йилларда Ғ.Ғулом, А.Қаҳҳор, Ойдин кабилар томонидан ёзилган айрим ҳикояларни таққослаш ўринлидир. Маълумки, мумтоз адабиётда яратилган ҳикоя(т)ларда характер турғун, тайёр ҳолда олиб кирилган бўлса, кейинроқ (ХХ аср бошларида) қаҳрамонлар характери динамикасига эътибор берила бошланди. Аммо бу ҳикояларда қаҳрамонлар ҳаракатда, доимий фаолиятда берилса ҳам уларнинг ички дунёси чуқур очилмас, персонажнинг сурати ва сийрати мукаммал ва параллел ҳолатда тасвирланмасди. Бундай кўриниш ўтган асрнинг 60- йилларигача давом этди. Энди Ғ.Ғулом, А.Қаҳҳор, Ойдин сингари ҳикоянависларнинг асарларини Ў.Ҳошимов, Ш.Ҳолмирзаев, У.Назаров, Э.Аъзам, Х.Султоновларнинг ҳикоялари билан таққослаб кўринг! Улар орасида нафақат шаклан, балки

мазмунан, кўтарилган муаммоси, характерлар тасвири, ифода усуллари, оҳанги, маҳорат даражаси жиҳатидан ер билан осмонча фарқ бор. Албатта, бундан ўша классик ёзувчиларимиз маҳорат нуқтаи назаридан кейинги адиблардан пастроқ экан-да, деган хулосага келманг-да, ижодкорлар яшаган даврни, шарт-шароитни, ижодий мактаблар мавжуд ёки мавжуд эмаслигини, ўрганиш ва ифодалаш учун имкониятларнинг тор ёхуд кенглигини ҳисобга олинг. Бу ерда гап ёзувчининг ижодий индивидуаллиги устида эмас, балки жанр эволюцияси – тараққиёти хусусида кетаётир. Шу хусусиятлардан келиб чиқиб, ҳикоячилик тараққиётини қуйидаги босқичларга бўлиб ўрганиш мумкин: 1. ХII-XV асрлар (Рабғузий ҳикояларидан Навоий ҳикояларигача); 2. XVI асрдан ХХ асргача (Пошшохўжанинг насрий баёнга асосланган ҳикояларидан); 3. ХХ аср бошларидан 20-йилларгача (Фитрат, Қодирий, Чўлпон, Авлоний). 4. ХХ асрнинг 30-40 йиллари (Ғ.Ғулом, А.Қаҳҳор, Ойдин); 5. ХХ асрнинг 40-60 йиллари (С.Аҳмад, А.Мухтор, П.Қодиров, О.Ёқубов); 6. ХХ асрнинг 60-90 йиллари (Ш.Холмирзаев, Ў.Ҳошимов, У.Назаров, Э.Аъзамов, З.Аълам, Х.Султонов, М.М.Дўстлар); 7. ХХ асрнинг 90-йилларидан ХХ1 асрнинг дастлабки ўн йиллиги (Х.Дўстмуҳаммад, А.Йўлдошев, Н.Жалолиддин, З.Қуролбой қизи, С.Вафо қизи, У.Ҳамдам кабилар). Бу босқичлар орасидаги муддатлар қисқа бўлса-да, ҳикоя жанри воқеликни бадиий акс эттириш, характер яратиш, адабиётнинг бош объекти билан инсонни тушуниш, унинг сурати ва сийратини тўлақонли тасвирлашдаги янгиликлар, ўзгаришлар муттасил рўй берганини кузатиш мумкин. Янгиланиш ҳар бир жанрнинг доимий ва қонуний хусусиятидир. Ҳикоя жанрининг тўла маънодаги дунёга келишини ўтган асрнинг бошларидан деб ҳисобласак, ўтган юз йиллик даврдаги тараққиёти бу

халқимизнинг маънавий-маданий эврилиш, тафаккурининг кенгайиши, кечинмалар дунёсининг батафсилроқ очилишга эришишига олиб келди. Шу билан бирга сўнгги босқичда ўзбек адабиётига бемалол кириб келган жаҳон адабиётига хос усуллар ҳам ҳикоячилик имкониятларининг кенгайиши ва янгиланишига ёрдам берди. Ҳикоя жанрининг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардир: 1. Материал танлай билиш. Кичик бир эпизод билан катта ҳаётий воқеани бера олиш қобилияти. Ў.Ҳошимовнинг “Деҳқоннинг бир куни”, “Урушнинг сўнгги қурбони”, А.Йўлдошнинг “Бўладиган бола”, “Ҳаёт энди бошланади”, “Қизил тилла, қип-қизил тилла” ҳикоялари. 2. Турғун характердан ҳаракатдаги (динамик) характер тасвирига ўтиш. З.Қуролбой қизининг “Тафаккур” ҳикояси. “Қаҳрамони – қишлоқ тегирмончисининг тўнғичи Тангриберди” деган бола. Тегирмончи Довулбой, колхоз раиси Эшбоев. Унинг уйида “дилбузар” бор. Қизиқиб, кўргани келган Тангриберди “Шахмат деган балони телевизорда кўриб” девона бўлиб қолади. У шахматни пухта ўрганиб, ўз вақтида ўқувчисининг ноёб истеъдодини пайқаган, уни рўёбга чиқариш учун отасига ялиниб-ёлворган ўқитувчи Шовқи муаллим ёрдамида, туман, вилоят, республика мусобақаларида қатнашади ва ғолиблик шоҳсуппасига кўтарилади. Афсуски, отаси кутганидек, уйига пул эмас, диплом ва Фахрий ёрлиқ қоғозларини кўтариб келган ўғил тегирмончи Довулбойнинг қаршилигига учрайди. Отасидан калтак еганига қарамай 6-синф ўқувчиси Тангриберди ўқувчилараро мусобақада ғолиб чиққан бўлса, кейинроқ катта мусобақаларда қатнашди. Аммо, яна пул ўрнига... Бола эса ана шу ёрлиқлар, дипломлари билан фахрланар, ўқитувчиси Шовқи муаллим “отангга бер” деб чўнтагига пул солиб қўйса ҳам “Пулни яхши кўради»ган отасига 1-ўринни олган бўлса ҳам бир тийин беришмаганини айтиб, “қўққисдан юзига тушган тарсаки зарбидан девор ёнига учиб тушди”. Ота қанчалик золим, қаҳри қаттиқ бўлмасин, адиба ота ва бола ўртасидаги миллий колоритни унутмайди: ўғил отага тик боқмайди, қўл

кўтармайди, гап қайтармайди. Ички бир руҳият исён кўтарса ҳам отасининг айтганини қилади. Натижада ўзининг порлоқ келажагини қабрга дафн қилади. Тангриберди раис Эшбоевни фош қилмоқчи бўлгани учун унинг одамлари томонидан майиб-мажруҳ ҳолга келганида ҳам тафаккури сўнмайди. Ҳикоя тафаккур қудратининг боқийлигини кўрсатиш билан оптимистик руҳда тугайди. Бу ҳикоянинг юксак бадиий фазилатларини йирик адабиётшунос У.Норматов пайқади ва З.Қуролбой қизига очиқ хат йўллаб, “ҳикоя учун мақбул хотима топишнинг ўзи улкан кашфиёт” эканлигини таъкидлаб, адибани “ана шу жиддий муваффақият билан чин дилдан қутлай”ди. Мажруҳ бўлса ҳам Тангрибердининг характери тинимсиз ўсиб боради ва ўқувчида унга нисбатан ҳам ачиниш, ҳам фахрланиш туйғусини, отасига, раис Эшбоевга, унинг тимсолида эса бутун бир тоталитар диктатура жамиятига нафрат уйғонади. 3. Ҳикояни деталлар асосига қуриш. Маълумки, ижод қилишдан асосий мақсад ўқувчини муаллиф фикри ва ҳис-туйғуси билан ошно қилишдан иборатдир. Бадиий асар мукаммаллигига воқеликни батафсил тасвирлаш орқали эришилади. Бироқ батафсил тасвирлаш кўпроқ роман жанрига хос бўлиб, ҳикоя ҳажман кичик бўлганидан автор ўз ниятини кўпроқ деталларга юклашга ҳаракат қилади. Деталлаштириш ихчамликка олиб келади. М.Горький айтганидек, ҳикояда муҳими детални топишдир. Агар уни топа олсангиз, - дейди ёзувчи, - у Сизга бутун характерларни ёритиб беради, ундан сюжет ҳам, фикр ҳам, ғоя ҳам ўсиб чиқаверади. Деталнинг кучи ва мазмуни шундаки, томчида қуёш акс этганидек, энг кичик деталь ўзида асарнинг бутун ғоясини ўзида мужассам этади. Чунки “деталь санъатнинг минатюр моделидир” (Е.Добин). Бу фикрни яхшироқ тушуниб олиш учун Сиз менинг китобимдаги “Деталлар тилга кирганда” ва “Эркаги бор уй”нинг фазилатлари” сарлавҳали мақолаларим билан танишиб чиқинг. 4. Абсурд ҳикояларнинг пайдо бўлиши. Кейинги ўн йилликда Н.Эшонқул, Э.Шукур, У.Ҳамдам ҳикояларида шундай хусусиятга эга ҳикоялар яратилди. Масалан, Н.Эшонқулнинг “Маймун етаклаган одам”,

“Хаёл тузоғи”, “Муолажа”, Э.Шукурнинг “Пул санаётган одам”, У.Ҳамдамнинг “Лола”, “Тош” кабилар Камюнинг “Сизиф ҳақидаги афсона” асарини эсга солади. Агар Сизиф тинимсиз равишда тошни тепаликка олиб чиқишга беҳуда уринса, “Пул санаётган одам” (исмсиз) бир меъёрдаги пулни қайта-қайта қўшиб санаш орқали миллионер бойга айланади. Икковининг мақсади ҳам абсурд (аммо умид бор). 5. Баъзи ҳикоялар учун бош қаҳрамон характерини очишга ёрдам берувчи 2-даражали-орқа планда тасвирланган персонаж муҳимроқ ҳисобланади. Масалан, Н.Жалолиддиннинг “Байроқ”, У.Ҳамдамнинг “Узоқдаги Дилнура” ҳикояларида шундай. Хуллас, ҳозирги ўзбек ҳикоя жанрининг шакли ва мазмунига хос бу фазилатлар шу билангина чекланмайди. Ўқиган ва тушунган ўқувчи янги- янги хусусиятларни кашф этиши мумкин. Шу йўлда Сизга муваффақият тилайман.

АДАБИЁТЛАР: 1. Адабиёт назарияси. 2 томлик. Т., “Фан”, 1978-1979. 2. Адабий тур ва жанрлар. 3 томлик. 1 том. Т., “Фан”, 1991. 3. Аристотель. Поэтика. Ахлоқи кабир. Т ., “Янги аср авлоди”, 2004. 4. Норматов У. Ижод сеҳри. “Шарқ”, НМАК, 2007. 5. Норматов У. Янги ўзбек адабиёти. Т., “Университет”, 2007. 6. Норматов У. Тафаккур ёғдуси. Т., 2005. 7. Расулов А. Бадиийлик - безавол янгилик. Т., “Шарқ”, НМАК, 2007. 8. Солижонов Й. Ҳақиқатнинг синчков кўзлари. Т., 2009. 9. Мустақиллик даври ўзбек адабиёти. Т., АСН, 2006. 10. ЎзМУ. Х1 том. Т., 2005, 330-331-бетлар. 11. Д.Қуронов ва б. Адабиётшунослик луғати. Т., 2010.

Похожие

Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри

«Монахлар ҳақида ўттиз икки ҳикоя» (Монахлар хакида уттиз икки 32 хикоя)

Ўзбек халқ нақлларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари

Янги замон Сурия адабиётида бадиий насрнависликнинг вужудга келиши. Сурия адабиётида роман жанри тараққиёти

Лиро-эпик тур ривожи