Ўзбек халқ нақлларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари - Литература - Рефераты

Ўзбек халқ нақлларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Ўзбек халқ нақлларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари Режа: 1. Нақл атамаси ҳақида 2. Нақлларнинг жанрий белгилари 3. Нақл жанрининг мавзу хилма-хиллиги

Нақл атамаси ҳақида Нақл атамаси Ўрта Осиё халқлари орасида қадимдан мавжуд бўлиб, турли хил маъноларни англатган. Дастлаб фольклорнинг айрим жанрлари шу ном билан юритилган. У адабий жараёнда юз бериб, туркий халқлар маданияти, ахлоқ фалсафаси, тафаккури замирида пайдо бўлган. Зарбулмасал арабча сўз бўлиб, айбдорни масал билан урмоқ (танқид қилмоқ)ни англатади. Муҳаммад Жобалруди (XVII аср) бу сўзни масал ва тамсилнинг синонимлари сифатида қўллаган, бошқа ўринда уни рамзли ҳикоя маъносида келтирган 1 . «Ғиёс ул-луғат»да уни нутқда у ёки бу кўчма маънони ташувчи, деб белгиланган.Ўзбек халқ насрида эса масал нақл аталган. Зарбулмасал дастлаб ёзма адабиётнинг алоҳида жанри бўлган. Кейинчалик у масал атамаси билан юритилган. Нақл рус фольклорида притча. Форс тилида нақл масал, мақол (аллегория) 2 , тожик тилида у эртак, матал, масални билдиради 3 , туркман тилида нақл-топишмоқ 4 , қозоқ, қирғиз тилларида метел 5 юритилади. Туркий халқлар фольклорида ҳам турли хил жанрларга мансуб асарлар нақл аталган. Айниқса, қадимги ёднома, халқ китоблари, қўлёзмаларда белгиланган эртак, афсона, ривоят, достон, мақол, матал ва ҳатто, топишмоқни ҳам нақл аташ ҳоллари учраб туради. Шунинг учун бўлса керак, Озарбайжонда эртак нақл 6 деб юритилади. Нақл 7 оғзаки ҳикояни англатади. Асосан у арабча сўз бўлиб, уч хил маънони билдиради: биринчиси, ҳаракат, кўчиш, яъни кўчма маъноли воқеа ва ҳодисалар шу ном билан аталган. Иккинчиси, воқеани баён қилиш, ҳикоя қилиш; учинчиси, оғзаки насрий 1 Тилавов Б.Т. Поэтика таджикских народных пословиц и поговорок. М., 1967. С. 260. 2 Гаффоров М.Н. Персидско-русский словарь. Ташкент, 1974. Т.2. С. 744. 3 Таджикско-русский словарь. М., 1954. С. 219. 4 Там же. С. 469. 5 Киргизско-русский словарь. М., 1965. С. 550. 6 Азербайджанско-русский словарь. М., 1965. С. 260. 7 Персидско-русский словарь. М., 1970. С. 105.

турнинг алоҳида жанрлари, қисса, эртак, матал бир бутун ҳолда нақл деб юритилган 8 . М азкур жанрлар бир-бирига яқин, уларни мажозий маъно, аллегория тенгл аштиради. Демак, мажозий маъно нақл, матал, масал, мақол, топишмоқ учун умумий, айни пайтда асосий ва ҳал қилувчи белги. Нақл асосан ҳикматли фикр, ўгитлар мажмуи. Бинобарин, у ҳаётий воқеа ва ҳодисалардан фалсафий умумлашмалар ярати б , мажозий йўл билан ибратли хулқ, муомалани баён эт увчи ҳикоя. Демак, нақл ақл, одоб, доноликни улуғлаб, англаш ва баҳолаш имконини беради Ўзбек мумтоз адабиёти ҳамда халқ оғзаки ижоди асарларида ноқил ва нақл атамаси жуда кўп учрайди . Бири айтувчи, баён этувчи, иккинчиси ҳикоя маъносини англатади. Дастлаб, қисса, мақол, эртак, матал, топишмоқ, достонлар ҳам нақл деб юритилган. Ноқил эса нақл қилувчи Ноқил ўрнак олса арзийдиган ахлоқ, одоб нормалари ҳақида ҳикоя қилувчини билдиради. Нақлий асарлар асосан таълимий-эстетик функцияни адо этади. Шунинг учун ҳам уни «Нақл – кони ақл» де б номланган. Эртак, достон, мақол, топишмоқлар қадимда бир сўз билан нақл аталган. Нақл рус адабиётшунослигида «притча» деб юритилади. Притча рус, Европа адабиётининг алоҳида жанри. У - таълимий ўгит ташувчи масалга тенг тушунча, асосий белгиларига кўра масалга ўхшаш, диалактик адабиёт жанри. Уларнинг фарқи масал билан притча терминларини ишлатишда кўринади, бу хил жанрлар ўзаро фарқи билан эмас, балки мазкур сўзларнинг стилистик хусусияти билан ажралади 9 . Тўғри, притча қадимий бўлиб, масал жанрининг ташкил топишида муҳим роль ўйнаган. Бироқ, притча билан масални бир нарса деб таърифлаш тўғри эмас. Притча масал ва опологларга яқин, ахлоқий маъно ёрқин ифодаланган, ибратомуз характерга эга бўлган 8 Арабско-русский словарь. М., 1957. 9 Литературная энциклопедия. М., 1935. Т.9. С. 259.

мажозий ҳикоядир 10 . М.Квятковский таърифича, «Притча қадимги адабиёт, фольклорда юз берган ўгит, ибратомуз характердаги диний-таълимий ҳикоя” 11 . Дарҳақиқат, притча энг аввал фольклор жанри сифатида юзага келган ва диний-таълимий малакаларни барпо этишда муҳим восита бўлган. Нақлнинг тарихий илдизлари узоқ замонларга бориб тақалади. Нақл Ўрта Осиё халқлари орасида қадимдан мавжуд бўлиб, оғзаки насрий жанр сифатида шаклланган. Алишер Навоий асарларида келтирилган бир нақл унинг ибтидосидир. Маълумки, дастлаб ўтмишда одил ва оқил шоҳлар халқ эътиборида бўлиб, ҳурматига сазовор бўлган. Бироқ, бетайин, калтабинлари халқ нафратига дучор бўлиб, мажозий образлар тимсолида тавсифланар эди. «Ул балиқлар ҳикоятиким» 12 нақли ана шу онгли муносабатнинг рамзий ифдаси янглиғ юзага келган. Улуғ шоир бетайин шоҳларни ифодалаш, образ яратиш, воқеа ва ҳодисаларни жонлантириш, таъсир кучини ошириш ниятида нақлдан фойдаланган. У шуҳратпараст, ношукур бандаларнинг ғализ, нобоп ҳаракатлари оғир муносабатларга олиб келишини таъкидлаб, фикрни мазкур нақл мисолида тавсифлайди: «Бир тўда балиқлар сув топмоқни орзу қиладилар. Унинг таъми, рангини билмоқ истадилар. Бир неча балиқлар «фалон гирдобда бир наҳанг яшар экан, у сув қаердалигини билса керак», - деб равона бўлибдилар. Балиқлар ўша жойга етишгач, сув шундай чайқалдики, бир-биридан йироқлашди, наҳанг балиқларни ютди. Улар сувдан ажралгач, илгари ўзлари сувда эканликларини билдилар 13 . «Ножўя ўйин, синдирар бўйин» мақоли мазкур мажозий ҳикоянинг синтези сифатида ташкил топган. Бу ўринда ибратли нақл ножўя ҳаракат қилишга мойил калтабин шоҳларни наҳангга ем бўлган балиқларга қиёслайди, ўхшамишни огоҳлантириб, ўхшаган аҳволига тушиб қолмасликни тайинлайди. Эҳтиёт бўл! Бемаъни ҳаракат қилиб, сув қидирган балиқларга ўхшаб қолма, деган 10 Большая советская энциклопедия. 2-о й изд. Т. 34. С. 545. 11 Квятковский А. Поэтический словарь. М., 1969. С. 224. 12 Навоий асарлари учун қисқача луғат. Тузувчи Ботирбек Ҳ асанов. Т ошкент , 1993. 13 Алишер Навоий. Хамса. 1540 - б ет .

ўгит чиқаради. Нақл юз берган ноўрин ҳаракатнинг сабабини белгилайди ва панд-насиҳат қилади. Образлар рамзий маъно касб этган. Нақлларнинг жанрий белгилари Нақлларни алоҳида жанр сифатида ўрганиш хусусий белгиларини ёритади маънавият тарихи, аҳлоқ нормаларини билиш аниқлашда зарур аҳамият касб этади. Нақл – ихчам сюжетли, улуғ мақсад, ўрнак олса арзийдиган одоб ахлоқни улуғлаб, ёмон одатни инкор этувчи панд-насиҳат қилувчи мажозий ҳикоя. Нақл ибратли ҳодиса, ахлоқ нормаларини баҳс услубида ёритади. Табиатдаги барча нарсалар, барча жонзодлар орасида инсон энг комил ва энг улуғ зотдир. Шунинг учун ҳам ҳар бир одам шу юксак номга муносиб бўлиши керак. Мана шу ғоя асарнинг ўзагини ташкил этади 14 . Нақллар ҳам мазкур ғоя асосига қурилган. Шунинг учун ҳам ҳар бир нақл намунали хулқ- атворнинг ҳар хил унсурини улуғлаб, ўрнак қилиб кўрсатади ёки ёмонни ярамас, фосиқ сифатида тавсифлаб, эҳтиёт бўл, халқ ғазабига дучор бўлма, деб ўгит чиқаради. Нақл халқ насри жанри бўлиб, ибратли воқеа, ахлоқ-одобни насиҳат йўналтирилган объект (инсон) учун ўрнак тарзида ҳикоя қилади. У ўзига хос талқин услуби билан ажратиб туради. Атоуллоҳ Ҳусайний «Бадойиъ ус- санойиъ» асарида нақлнинг ибратли одобни тарғиб этиш услубини шундай келтирган: «Нақл улдирким, ўзга бировнинг маъносин олур ва ўзгача бир либосда зоҳир қилур» 15 . Демак нақлнинг ўзгача талқин услубини шундай изоҳлаш мумкин. Нақл эзгу ният, ярамас ахлоқ, феъл-атворни турмушдан олиб, мажозий персонажга кўчириб, ҳаётга қайтаришда унга бошқача тўн кийдириб тавсифлайди. Масалан, у бирор кимсанинг билатуриб ёқмайдиган овқатни еб қўйиш қилиғини тимсолий маънода тасвирлаб, уни ўз билимига 14 Воҳид Зоҳидов. Юксак нафосат ва мангу ҳикмат обидаси. «Калила ва Димна». Тошкент, 1966. 3 - б ет . 15 Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъ ус-санойиъ. Тошкент, 1981. 268 - б ет .

амал қилмаган киши мисолида ифодалайди. Кўринадики, ҳикоя ёмон одатнинг эпик қаҳрамонга кўчган ҳолатини ҳикоя қилиб, рамзий маънода акс эттиради. Шундан сўнг у эпик қаҳрамоннинг қаршиликка учраши, доғда қолишини баён қилиб, ўгит чиқаради, уни реал объектга йўналтиради, ҳаётда ўхшаганни огоҳлантириб, унга нақл этилган айбдор аҳволига тушиб қолмасликни уқтиради. Бундай талқин жанрнинг ўзига хос услуби ҳисобланади. Айтиш мумкинки, нақл воқеаси тингловчи учун ўрнак вазифасини ўтайди. Нақл қаҳрамонда акс этган комил инсон табиатини кимсаларга қаратиш йўли билан улуғлайди, панд-насиҳат қилади. Нақллардан бири ҳикоя қилишнинг бу хил йўли билан фаҳм-фаросатсиз кимсаларга ибрат учун нодон киши ҳақидаги бир воқеани шундай ҳикоя қилади: Нақл қилибдурларким, бир киши саҳрода хазина топиб олибди ва ўзига-ўзи: – агар бу хазинани бир ўзим ташисам кўп вақт бекор кетади. Ўзим қийналиб қайтага хафа бўламан, яхшиси, бир неча хизматкор топиб, бир неча уловни кира қилиб, оз муддат ичида хазинанинг ҳаммасини ташиб оламан, дебди. У худди шундай қилибди. Ўзи хазинанинг тепасида қолиб лаъл ва жавоҳирлар юкланган уловларни уйига юборибди. Лекин юкни уйига олиб кетаётган ҳийлакор одамлар бойликларни у кишининг уйига эмас. ўз уйларига олиб боришни мақсадга мувофиқ деб билибдилар. У нодон киши эса ўз манзилига келганда пушаймонликдан бошқа ҳеч нарса тополмабди 16 . Нақл нодон, бефаҳм киши образини ҳаётда учраб турадиган, ўқиб уқмаган, билимига амал қилмаган кишиларга салбий нишон қилиб кўрсатади, уларни огоҳлантиради, чала ишнинг оғир оқибатини эслатади, яроқсиз характер, калтабинликни қоралайди. 16 Калила ва Димна. Тошкент, 1966. 8 - б ет .

Нақл воқеаси «қизим сенга айтаман, келиним сен эшит» қабилида киноя қилади. Баён заминида панд-насиҳат ётади. Бу белги нақлни оғзаки насрнинг бошқа жанрларидан ажратиб турувчи мезон. Нақл учун эзгулик, ўрнак бўларли ахлоқ нормаларини ташвиқ этиш ёки инкор этишнинг сабабини тушунтириш, насиҳат қилиш биринчи, унинг эстетик функцияси иккиламчидир. Нақл айтиш ўрнига кўра фарқ қилади. У хоҳлаган пайтда эмас, ўрни келганда, зарурат туғилганда ҳикоя қилинади, аниқроғи, нақл юз берган ҳодисага муносабат билдириб, воқеа сабабини изоҳлаш, тушунтириш, ўгит чиқариш, ўрнак қилиб кўрсатиш мақсади пайдо бўлгандагина айтилади. Нақл – у ёки бу инкор этилган ахлоқий нуқсонни кўрсатиш, уни айб эканини исботлаш учун қўлланган мажозий ҳикоя. Шунинг учун ҳам тингловчи ундан ибрат олади ёки хулоса чиқаради. Нақлнинг воқеа ва ҳодисалари кўчма маъно ташиб, шаклий тузилиши, барқарор, яшовчанлиги билан фарқланади. У реал ҳақиқатни олдиндан кўриб, намунали муносабатдан гап очади. Бу унинг хоссаларидан бири бўлиб, нақлни насрий турнинг бошқа жанрларидан ажратиб туради. Нақллар мавзуига кўра ранг-баранг бўлиб, таркибини билимдонлик, тўғрилик, мардлик, тадбиркорлик, донолик ва одиллик, соддалик, беғамлик, лақмалик, дангаса, очкўзлик, худбин, мунофиқликларнинг ҳар бири алоҳида мавзуни ташкил этади. Нақллар халқ фалсафаси, донолик ва эзгуликни улуғлаб, салбий (ахлоқ) хусусиятнинг зарарли ҳодиса сифатида келиб чиқиш сабабини бадиий акс эттиради. Тарихийлик нақл жанрининг айрим белгиларини ёритади. Нақл учун маиший ҳаётда юз берган у ёки бу салбий ахлоқ нормалари , тарихий шахслар ҳаётида из қолдирган ўрнак бўларли воқеа ва ҳодисалар объектив манба бўлиб хизмат қилган. Демак, нақллар заминида ҳаётий ҳодисалар ётади.

Ноқил ва тингловчи ана шу бўлиши мумкин бўлган воқеликни маъқуллайди, тан олади, бироқ ҳикояни уйдирма деб баҳолайди. Шунинг учун ҳам нақл манбани мажоз ий образларга асосланиб, хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларда акс эттир ган . Нақл сюжети ихчам, ягона бир мотив асосига қурилган бўлиб, у доимо бирор хулқ нормалари билан боғлиқ воқеанинг сабаб, натижаси , моҳиятини ҳикоя қилади. Тимсолий образлар нақл мазмунидан келиб чиқаётган мантиққа бўйсунади. Ибратли ҳодиса сюжет тузилишида асосий ва ҳал қилувчи роль ўйнайди. Тимсолий образлар фаолияти ўша , ўрнак бўларли ҳодиса талабидан келиб чиқади. С южет асос ини биро р камчили к, аянчли ҳодиса ёки доно, намунали фазилат акс этган мотив ташкил эт ади. У ихчам қурилганлиги, барқарор қатъийлиги, содда, ҳаётийлиги билан фарқланади. И штирок этувчи персонажлар тизимини озчилик ташкил этади. Асосан уч хил, ҳаётий ифодаланган образлар фаолият кўрсатади. Бири етакчи эпик қаҳрамон типида намоён бўлади, қиёфаси етук, беками-кўст, тўла-тўкис ифодаланган. Иккинчиси рақиб ва учинчиси ёрдамчи персонажлардир. Бош қаҳрамон – оқил ва одил. Рақиб ўта айёр, мўлтони, калтабин, текинхўр, ёвуз сифат тасвирланади. Ёки у айби бор, камчиликка эга бўлган киши тимсоли да ҳаракат қилади. Етакчи қаҳрамон ғалабаси идеални тавсифлайди. У рақибга қарши қўйилади. Зидлантириш салбий объектга қаратилган ни огоҳлантиради, нуқсони бор ҳолатига тушиб қолмасликни уқтиради. О бразлар қиёфаси эртакларда бўлганидек, икки хил, ҳаётда бўлиши мумкин бўлмаган ёки аксинча, бўлиши муқаррар тарзда талқин эт ил ади. Умумлашма образлар муносабати намунали ахлоқ нормаларини аниқлайди ва улуғлайди . Нақлларда шама қилинган айб ўзини ўзи фош этувчи образ қиёфасида намоён бўлади.

Нақл масал жанрининг ташкил топиши, шаклланишида ҳал қилувчи роль ўйнаган. Ҳар икки жанр бир-бирига яқин, ўзаро ўхшаш томонларга эга. Шунга қарамасдан, ҳар бири ўзига хос хусусий белгилари билан ажралиб туради. Бу белгилар , аввало , персонажлар талқинида маълум бўлади. Бундай ҳолат нақл ва масалнинг ўзаро фарқли ҳодисалар эканини таъкидлаб туради. Нақл ва масал мажозга асосланиши билан ўзаро ўхшашликка эга бўлса ҳамки, персонажлар талқинига кўра фарқланадилар. Масал тилининг мураккаблиги, мажозий образларнинг характер даражасида тасвирланиши билан ажралиб турса нақл тилининг соддалиги, етакчи образларнинг типиклик даражасида эмаслиги, оддий ва ҳаётийлиги билан бўлакча кўринади. Образлар тизими ҳар икки жанрда бир хил эмас. Нақлда улар икки ёки учтадан , масал да иккитадан ошмайди. Улар одам, жонсиз нарса, дарранда лардан ташкил топган. Образлар инсоний нутқ , муносабатда бўлиб фаолият кўрсат ад и. Бу жиҳатдан нақл масал жанри билан тенглашади. Масалда тасодифан, кескин ўзгаришга сабабчи ўрнак ҳодиса олдиндан сезилади. Бу унинг композицион қурил маси да, бир-бирига зид типик характер лар муносабатида ойдинлашади. Кўчма маъно, ибратли воқеалар якуний хулосада, қиссадан ҳисса да маълум бўлади. Чаённинг «хоҳ яхши, хоҳ ёмон, орқасига найза суқиш одати» уни нобуд этади. Нақлда эса тасодифий, кескин ўзгаришга сабаб чи ҳолат, ўрнак олса арзийдиган одоб олдиндан сезилмайди. Бу унинг сюжет тузилиши , персонажлар муносабатида маълум бўлади. Мажозий маъно, ибратли белги бир бутун ҳикоян и юзага келтиради . Маълум бўладики, нақллар асосан, ибратли воқеа , ахлоқ нормалари ҳақида ҳикоя қилиб, ғоявий мазмун ни мажозий образ лар муносабати да ойдинлаш тир ади. Маълумки, академик И.Ю.Крачковский «Калила ва Димна» масал эмас, рамзий ҳикоя эканини аниқлаб қуйидагиларни ёзади: Ҳ айвонлар аниқ бир

типни ифодаловчи эмас; ҳикояда мажоз аниқ , ҳ аётий воқеа ларга бўйсундирилган. Унинг қаҳрамонлари рамзий эмас, ҳаётий персонажлар 17 . Я.С.Лурье мазкур фикрни тасдиқлаб, асардаги «арслон … ҳайвонлар ҳақидаги эпосда доимо шоҳ, бироқ у рамзий эмас, ҳаётий» 18 деб уқтиради. Шунинг учун бўлса керак. «Калила ва Димна»да мавжуд ҳикоялар кириш сўзда масал аталмаган . Образлар тизими нақл ва масалда ҳам бир хил эмас, бир-биридан фарқ қилади. Масал образ лари дарранда, набодот оламидан ташкил топган ва мажозий маъно касб этган. Бу нарса мазкур персонажларнинг ўзаро муносабати , ҳаракатидан маълум бўлади. Ҳикояда гап нобоп ёки ибратли одоб ҳақида боради, персонажлар ижтимоий-маиший муносабатни акс эттиради. Нақл персонажлари эса типиклик даражасида эмас, асосан оддий ва ҳаётий, кўпроқ мажозий маъно ташийди. Мажоз И.Ю.Крачковский айтганидек , аниқ ва ҳаётий ( баъзан хаёлий – К.И. ) ҳодисага бўйсундирилган. Нақллар шаклий тузилиши, таълимий-эстетик функциясига кўра эртакларга яқин турадилар, бироқ воқеалари мажоз асосига қурилганлиги билан фарқланадилар. Эртакларда ҳайвон персонаж лар рамзий маънони ташийди. Эртак воқеаларни сокин, нақл кўтаринки руҳда ҳикоя қилади. Бироқ ноқил нақл айтганда, унинг насиҳат маъносига, эртакчи эса эртакнинг билдириш характерига урғу беради. Нақл ижро вақти, ўрнига кўра эртаклардан фарқланади. Эртаклар дам олиш пайти , иш жараёнида, айниқса узун қиш кечаларида айтилса, нақл суҳбат орасида, ўгит айтишга эҳтиёж сезилганда баён қилинади. Демак, у амалий аҳамият касб этган. 17 Крачковский И.Ю. Избранные сочинение. Т. 2. М.-Л., 1956. С. 441. 18 Лурье Я..С. Истоки русской биллетристики. Л., 1970. С. 351.

Эртак воқеалари кенг кўлами, мураккаблиги билан, нақл эса қисқа, оддий ва лўнда ифодаланганлиги билан фарқланади. Нақл ва эртак персонажлари, хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларга асосланиши билан тенглашадилар. Нақллар мазмуни, ҳаётдаги ўрни, вазифасига кўра мақолларга яқин туради. Нақл ва мақол суҳбат , мунозара орасида айтилади ва ҳар иккиси ўгит ни англата ди, энг муҳими, улар мунозарага сабаб бўлган ибратли ёки ярамас ҳодисани аниқлаб, у ёки бу ахлоқий кўникмани инкор этиш ёки аксинча, маъқуллаб тасдиқлаш каби вазифани адо этадилар. Нақл ва мақол юз берган воқеа сабабини аниқлаб фалсафий хулоса чиқаради, насиҳатомуз ният, ғояларни илгари суради. Бундай ўхшашлик мақолнинг ҳаётий воқеалар синтези ёки нақл заминидан униб чиққанлигини тасдиқлайди. Нақл ва мақол айбдор персонаж ҳолатини реал кимсаларга қаратиб шама қилади. Ҳар икки жанр тузилиши, хусусан, воқеликни баён этиш услубига кўра бир-биридан фарқланадилар. Мақол ибратли ёки салбий ҳодисани яхлит фикр, ихчам, образли иборалар да лўнда ифодаласа, нақл эпик образлар муносабати мисолида баён этади. Мақол ва нақл юритилаётган ба ҳ снинг хулосаси янглиғ намоён бўладилар. Ривоят нақл эмас. Унинг сюжети оддий, ҳаётий ва баён шаклида бўлиб, образ ва воқеалар тарихий шахс ва тарихий ҳодисалардан ташкил топган, у асосан, ахборот вазифасини бажаради. Нақл сюжети нисбатан мураккаб, образлар тизими хаёлий ва ҳаётий бўлиб, таълимий-эстетик функцияни адо этади. Хуллас, юқорида аниқланган нақл белгилари унинг ўзига хос хусусиятини тайин этиб, мустақил жанр эканини тасдиқлайди.

Нақл жанрининг мавзу хилма-хиллиги Нақллар ўзбек халқининг қадимий маданияти, дунёқараши ва маънавият тарихини ёритишда зарур аҳамият касб этади. Нақллар шу кунга қадар тўплаб, алоҳида китоб шаклида нашр эттирилган эмас. Қатор нақллар фольклор тўпламлари, халқ китоблари, тарихий манбалар, Алишер Навоий, Бобур асарларида, шунингдек, қадимги манбалар орқали бизгача етиб келган. Ҳинд халқининг «Панчататра» номи билан машҳур асари, араб тилида чоп этилган «Калила ва Димна» масалчиликнинг Шарқда машҳур, энг эътиборли намунаси ҳисобланади. Масал ёзма адабиётнинг алоҳида жанри бўлиб, мустаҳкам илдизини нақл, эртак, мақоллардан олиб, ривож топган, шаклланган. Нақл ва масаллар ўз навбатида «Синдободнома», «Қобуснома» Саъдий Шерозийнинг «Гулистон ва Бўстон» сингари дидактик асарларнинг вужудга келишини таъминлаган. Нақл жанрининг генезиси, юзага келишида, икки манба ҳал қилувчи роль ўйнаган. Биринчиси халқнинг ҳаёт тажрибалари, доно фалсафаси, иккинчиси юқорида номи келтирилган шу кунгача маълум ва машҳур ҳинд халқ китоблари таржималари, ўзбек халқ эртаклари, мақолларидир. Пайдо бўлган нақлларнинг турли хил шакл ва мазмун касб этган намуналари халқнинг маънавий қиёфасини тиклаш, баркамоллигини оширишда алоҳида аҳамият касб этган. Ана шу нақлларнинг мавзу йўналиши ранг-баранг бўлиб, шаклий тузилиши эртак, ривоят, мақолларга ўхшаб кетади, баъзан улар қоришиқ ҳолда келади. Шунга кўра мазкур нақлларни шаклий тузилиши эътибори билан тасниф этишни лозим топдик. Нақллар икки хил кўринишга эга. Бири, синкретик нақллар ва иккинчиси, соф нақллар.

Похожие

Ўзбек халқ насри таснифи

Ўзбек халқ афсун-дуоларининг бадиияти

Ўзбек халқ афсун-дуолар фольклор

Ўзбек халқ эртаклари поэтик табиати, талқин мезонлари

Ўзбек халқ афсоналари табиати, мавзу хилма-хиллиги