Ўзбек халқ афсоналари табиати, мавзу хилма-хиллиги - Литература - Рефераты

Ўзбек халқ афсоналари табиати, мавзу хилма-хиллиги

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Ўзбек халқ афсоналари табиати, мавзу хилма- хиллиги Режа: 1.Афсона термини ҳақида 2.Афсоналарнинг ж анр ий белгилари 3.Афсоналарнинг жанрий белгилари

Афсона атамаси форс тилига мансуб, афсун сўзидан олинган. У сеҳр- жоду, уйдирма асосига қурилган насрий ҳикояни англатади 1 . Ана шу ҳодиса Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» асарида - саw сўзи билан ифодаланган. –саw – оталар сўзи, қисса, ўтмиш воқеалардан хабар берувчи ҳикоя 2 . У фақат ўтганлар ҳақида айтиши шарт эмас 3 . Демак, - саw термини – реал, ҳаётий ва хаёлан тўқилган воқеа ва ҳодисаларни тавсифловчи ҳикоядир. Маълум бўладики, мазкур туркий сўз маъноси, шаклий тузилиши турлича бўлган икки мустақил жанрни англатади. У тарихий воқеаларни хаёлий эмас, фақат ҳаётий уйдирмалар қобиғида нақл қилувчи ривоятни, айни пайтда тарихий факт ва тўқима ҳодисаларни хаёлий уйдирмаларда ҳикоя қилувчи афсонани англатади. Алишер Навоий ўз асарларида афсона атамасининг моҳиятига эътибор беради, унинг ҳикояни англатиши, хабар беришга қаратилганлигини тилга олади. Ёзмоқта бу ишқи жавидона, Мақсудим эмас эди фасона, Мазмунига бўлди руҳ майли, Афсона эди анинг туфайли. Лекин чу рақамға келди мазмун, Афсона анга либоси мавзун 4 . 1 Персидско-русский словарь. 2-ое изд. М., 1958. С. 32. 2 Маҳмуд Кошғарий. Девону луғатит турк. 3 - том. Т ошкент , 1963. 168-б ет . 3 Ўша жойда . 4 Алишер Навоий. Хамса. ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти. Инв. № 5018. 97-бет.

Шоир афсона сўзига унинг ўзига хос хусусиятини англаган ҳолда муносабат билдирган. Афсона Навоий замонида, ундан олдин ҳам халқ насрининг алоҳида жанри сифатида яшаган. Шоир уни ўтмиш воқеалардан хабар келтирувчи ҳикоя деб тўғри баҳолаган. Айни пайтда у афсонани бир ўринда фасона - ёлғон, уйдирма, бошқа жойда ҳикоя маъносида келтириб, мақсадни аниқ, мантиқан асосли ифодалаган. Афсона Аристотель таърифлаганидек «ҳақиқатдан хабар берувчи, ёлғон ҳикоядир». Маълумки, хабар кўз билан кўргандек бўлмайди... хабарга ёлғон- яшиқлар қўшилмаганда у кўришга нисбатан ортиқроқ ўринда турган бўлар эди. Шунинг учун хабар бор нарса, йўқ нарсадан ҳам бирдек дарак бераверади. Одатда , бўлиши мумкин бўлган ҳодиса д ан берилган хабар бир хилда, рост, ёлғон бўлаверади: хабар дарак берувчи сабабли рост, ёлғон тусини олади. Чунки инсон мақсади хилма-хил 1 . Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, афсона рост ва ёлғон воқеалардан дарак берувчи, уйдирма асосига қурилган ҳикоядир. Афсоналарнинг ж анр ий белгилари Халқ насрига оид ҳар бир жанр реал воқеликка муносабати, уни ўзига мос ёритиш 2 тарзи билан ажралиб туради. Бу хусусият фольклор насрининг бошқа жанрларида турличадир. Афсонанинг тарихий ҳақиқатни акс эттириши, шаклий тузилиши, турли хил мотивлар талқини, тавсифида бадиийлик устувор эмас, воқеа ва ҳодисалар билиш, ўрганишга йўналтирилган, асосий функцияси тарихий воқеа ва хаёлий ҳодисалар ҳақида ахборот беришдан иборатдир. Эртак бундай хусусиятга эга эмас. Ҳар икки жанр уйдирмага асосланиши билан ўзаро тенглашади. Бироқ, тингловчи афсонани реал, ҳаётда бўлган воқеа деб билган. Афсона воқеалари узоқ ўтмишга қаратилган. Демоник ҳикояларда воқеа яқин кечмишга йўналган. Айтувчининг мақсад, вазифаси ўзи кўрган, ғайри муқаррар ҳис қилган 1 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1 жилд. Тошкент 1968. 6-бет. 2 Путилов Б.Н. Типология фольклорного историзма. Типология народного эпоса. М., 1975. С. 164.

ҳодисани баён қилиш, ростлигини исботлаб тасдиқлаш, диний эътиқод билан йўғрилганлигини 3 таъкидлашдан иборат. У воқеани қандай кўрган бўлса, шундай ҳикоя қилади. Ҳикояда баён устувор, бош мақсад ғайритабиий воқеанинг ростлигига ишонтириш, тушунтиришдан иборат. Ривоят эса тарихий воқеалар мажмуини жамлаганлиги 5 билан фарқланиб, алоҳидалик касб этади. Афсона тўқима воқеа, тарихий шахс ва ҳодисаларни уйдирма қобиғида ҳикоя қилувчи халқ насри жанридир. Афсона мустақил жанр сифатида ўзига хос табиати, сюжет тузилиши, образлар тизими, ўзига хос шакл-шамойилига эга. Ана шу хусусиятлар ҳақида аниқ тасаввур ҳосил қилмоқ учун унинг реал воқеликка муносабати, ҳодисани акс эттириш мезони, ижро услуби, нима тасвирланган ва у қай тарзда баҳоланганлигини белгилаш талаб этилади. Аниқ қилиб айтганда, масалага тарихийлик нуқтаи назаридан ёндашиш керак бўлади. Афсона қуйидаги жанрий хоссалари билан алоҳида ажралиб туради. Биринчидан , у халқ насрининг энг қадимги намунаси бўлиб, табиат, жамият, маиший ҳаёт ҳақидаги дастлабки фикр, мулоҳазалар, борлиқни билиш, англашга интилиш, реал ҳодисалар, олам ва одамнинг пайдо бўлиши, ер ости дунёси, осмон, қуёш, ой, юлдузлар, шамол, ёмғир, қор, сув тошқини, тарихий уруш, ижтимоий ҳаёт, географик жой, саҳро, кўл, дарё, денгиз, шаҳар, қишлоқ, қалъа, сарой, иншоотларнинг пайдо бўлиши, номланиш, вайрон бўлиш сабаблари тарихий асос вазифасини ўтаган. Ҳар бир реал ҳодиса, тарихий ҳақиқат, ибтидоий тушунча, урф-одат, маданий муносабат, тарихий шахс ва ҳодисалар уйдирма замирида ҳикоя қилинган. Демак, афсоналарнинг муайян факт, мифологик воқеаларни хаёлий тавсифлаш мезони унинг асосий белгиларидандир. 3 Померанцева А.С. Мифологические персонажи в русском фольклоре. М., 1975. С. 22. 5 Кириничная Н.А. Русская народная историческая проза. Вопросы генезиса и структуры. М., 1987. С . 7.

Иккинчидан , афсона-воқеалари тингловчи, баён этувчида ишонч уйғотади, улар уни рост деб билади, ҳаётда юз берган ҳодиса сифатида қабул қилади. Мазкур жанр ана шу хусусияти билан эртаклардан фарқланади. Тингловчи эртак воқеаларига ишонмайди, афсонага ишонади. Берилган мазкур баҳолар унинг ўзига хос хусусиятини белгиловчи хоссалари ҳисобланади. Учинчидан , у афсонада тасвирлаган воқеалар ўтмишдан дарак берувчи ҳикоя шаклида пайдо бўлиб, таъкидлаш, тушунтириш, хабар беришга мўлжалланган. Тўртинчидан , унда эълон қилиниши керак бўлган воқеа ва ҳодисалар талқини, баён услубига асосланган. Бу афсонанинг ўзига хос жанрий белгиларидандир. Хаёлий уйдирмалар ҳикоянинг афсона шаклида ташкил топишини таъминлаган. Бешинчидан, афсонанинг ўтмишдан дарак функцияси устувор йўналишга эга, Бироқ,, бадиийлик даражаси кучсиз, иккиламчи ҳодиса бўлиб, эстетик таъсир этувчи кучнинг қисман пайдо бўлиши таъминлаган. Олтинчидан , бу жанрда замон ва макон талқини алоҳида аҳамият касб этган. Воқеа вақти конкрет эмас, тарихий факт , ҳодисалар ноаниқ замонда юз бер ади . «Қадимда», «бир замонлар», «бир вақтда» каби детальларда тавсифланган. Бироқ,, макон ва қаҳрамон, тарихда ўтган машҳур киши, саркарда , жангов а р шахслар номи аниқ кўрсатилади. А фсона вақт и узоқ ўтган замонга йўналтирилган. Еттинчидан , сюжет тузилиш и ихчам , бир ё икки эпизод-мотивлар асосига қурилган бўлиб, аниқ , ёрқин ифодаланган. Унда диалог, шеърий парча , анъанага айланган ҳодисалар деярли учрамайди. Сюжет чизиғида маълум шаклга эга бўлган анъанавий бошлама , тугалламалар мавжуд эмас. Бошлама ўрнида кириш ни англатувчи жумлалар ишлатилган. «Афсонага кўра», «айтишларича», «кексалар сўзига қараганда»,

«нақл қилишларича» ва бошқалар. Улар сюжет воқеалари билан боғланмайди, Бироқ, , ҳодиса лар ростлигига ишонч ни ошириш учун ҳикояни бирор кекса, билимдон, улуғ одам айтганини гувоҳ қилиб келтиради. Сюжет охирида воқеанинг рост эканини тасдиқловчи жумлалар қўлланади. «Вақти- вақти билан унинг кучли ўкирган овози эшитилиб туради», «шу-шу қишлоқ Илон бузғон аталибди». Сюжет якуни анъанавий эмас, таълимий маъно касб этган, адолат маъқулланиб, ёвузлик инкор этилади ёки воқеа сабаби тавсифланади. «Ширин суюклиси тепасида, ўзига пичоқ санчиб ҳалок бўлади. Бу ер харобага айланиб, Гулистон эмас, Гулдурсин аталибди». Демак, финал хабар хулосаси шаклини олади, ижтимоий-ахлоқий маъно касб этади. Сюжет воқеалари кўпроқ кириш сўзсиз тўғридан-тўғри бошланади. «Гулдурсин бир замонлар Гулистон деб аталган экан», «Искандарнинг икки чеккасида шохлари бор экан», «Фарҳод дев Ширин исмли қизни севиб қолибди». Сюжет экспозициясини ташкил этган мазкур ҳодисалар афсона табиатини белгилайди. Уларнинг баъзилари тугун вазифасини ўтаб, кейин келадиган воқеаларга йўл очади, ниҳоят ташкил топган эпизод-мотивлар ривожини таъминлайди. Саккизинчи . Афсонани фақат профессионал эртакчи , ноқил, ровий айтиши шарт эмас. Уни эшитган, билган шахс, хоҳлаган жой, истаган пайт ва ниҳоят, ўзи билган шаклда, энг муҳими, бирор объект билан боғлиқ ҳолда баён этади. Т ингловчининг ҳар хиллиги у нинг турли хил шаклга солиб айтилишига сабабчи бўл ган . Агар тингловчи болалардан ташкил топган бўлса, афсона эртак ёки нақл шаклида, катталардан иборат бўлса, ўтмиш воқеаси сифатида ҳикоя қилин ган . Бу ҳодиса афсоналарнинг шаклий тузилишида эртак жанрига хос белгиларнинг кириб кели шига сабабчи бўлган.

Тўққизинчидан . Бу жанрда образлар тизимини асосан уч хил персонаж ташкил этади. 1. Б ош қаҳрамон худолар, асотир, авлиё, тарихий шахс , баҳодир, пайғамбар, муқаддас пир лар дан иборат бўлиб, ҳомий куч адолат талаб қиёфаларда пайдо бўл ади . 2. Ёрдамчи персонажлар . Уларни Хумо, муқаддас бўри, пари, малика қизлар ташкил этиб, ҳар бири етакчи қаҳрамонга ёрдамчи сифатида фаолият кўрсатади ва ботир ғалабасини таъминлайди. 3. Рақиб персонажлар. Бу гуруҳни дев, аждар, жин, уч бошли илон каби нотабиий кучлар, ғайридин кишилар, босқинчи, ёвуз шоҳлар ташкил этиб, улар ўлдириш, вайрон қилиш, талаш учун ҳаракат қиладилар. Образлар талқини содда, айни пайтда қисқа, лўнда, аниқ, муболағали ифода этилган. Ҳар бири қадимий инсон тушунчалари, орзу-умид, ҳис- туйғулари, ниҳоят, тафаккурининг тажассуми сифатида гавдаланган. Ўнинчидан , Афсона мавзуи турли хил дин ташкил топмасдан аввал юзага келган қабила эътиқоди, оташпарастлик ва ислом дини билан боғлиқ тушунчалар, ёруғлик билан зулмат, эзгулик билан ёвузлик кураши, босқинчига қарши жанг воқеалари, тинчлик ҳимояси, чин севги, садоқат, бинонинг пайдо бўлиши, бузилиш сабаби, адолат ва инсонпарварликни ифода этган мавзулардан ташкил топган. Бу жанр барқарор сюжет, композицияга эга эмас. Асосий конфликт нормал маромга эга, унинг ривожи алоҳида аҳамият касб этиб, оилавий-маиший, ижтимоий-сиёсий маъно англатади. Афсоналарнинг жанрий белгилари Насрий фольклор асарлари, хусусан, афсоналарни алоҳида тизим сифатида ўрганиш ўзига хос табиатини аниқлаб, белгилаш имконини беради. Уни ички турга ажратиб тасниф этиш эса афсонани бошқа жанрлардан

фарқловчи энг муҳим белги, хусусиятлари ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлишни талаб этади. Алоҳида гуруҳга жамланган афсоналарнинг белги, хусусиятлари ўзаро айнанликка эга деб бўлмайди. Чунки ҳар бирида ўзига хослик сезилиб туради. Бу ҳодиса ички типлар мавжудлигидан дарак беради. Ана шу ички т ур ларга мансуб ларини аниқлаб тасниф этишда ҳар бирининг мавзуи, образлар тизими, воқеа ва ҳодисаларнинг замон ва макон белгилар и билан тавсифланишига эътибор бериш керак бўлади. Чунки ҳар қайси афсона ўзига мос мавзу и даги воқеаларни қамраб олган. У ларнинг бири қабила эътиқоди, иккинчиси соф диний, ислом ғоялари билан йўғрилган ҳодис аларни, учинчиси, оилавий-маиший, ижтимоий-сиёсий маъно ташиган мотивлар асосига қурилган бўлиб, қабила эътиқод и ни ташвиқ этишга, бошқаси географик ж ойнинг пайдо бўлиши , бузилиш сабабини ҳикоя қилишга йўналтирилган. Тарихий воқеа, тарихий шахслар ҳақидаги афсоналарнинг ишончли фактларга асосланиши алоҳида аҳамият касб этади. Бу белги яна бир ички типнинг гуруҳланишига олиб келган. Т арих афсоналарда ўзига хос уйдирмаларда баён этилган. Дарҳақиқат, афсоналарнинг ҳар хил типларида тарихнинг акс этиши бир хил эмас 6 . Шунинг учун бўлса керак, унинг диний гуруҳга мансубида ҳодисалар турлича акс эттирилган. Масалан, илоҳга эътиқод, пайғамбар , авлиёлар ҳақидаги эпизод-мотивлар уйдирма қобиғида ҳикоя қилинган. Шунга қарамасдан , у нинг бу типида диний мўъжиза ларга ишонч тарихий ҳодиса сифатида аниқ ифодаланган . У мазкур тип нинг генезис и саналади. Баъзи афсоналарда географик жой, қалъа , иншо о тларнинг бунёд эти ли ши , бузилиш сабаблари ҳаётий факт сифатида белгилан ган . Бироқ, , ана шу ҳақиқат иккинчи даражали ҳодиса сифати да қолиб, ноаниқ формулага айланган. 6 Пропп В.Я. Фольклор и действительность. М., 1976. С. 39.

Унинг ўрнида уйдирма воқеалар етакчи бўлиб қолган. Шунга қарамасдан, вайрона тарихий факт сифатида ишонч уйғотади. «Одами Од», «Эр Ҳубби», «Пайғамбар орольи», «Қ и лич Бурхон», «Гулдурсун», «Фарҳод дев», «Искандар», «Ширин қиз» сингари афсоналарда ибтидоий тафаккур, дунёни англаш, табиат ҳодисалари ҳақида со д да тушунчалар хаёлий образларда акс эт ган . Ҳикоя қилинган умумжамоа ҳаёти нафақат маълум бир жанрни, балки ўша жанрга мансуб ранг-баранг мавзудаги воқеалар нинг пайдо бўлишига олиб келган. Ҳар бирига мансуб ҳодиса лар ўзига мос тузилишига эга бўлган ички типлар сифатида яққол кўриниб туради, ўзига мос хос салар эса ўша типлар учун муҳим белги саналади. Шунга қарамасдан, ҳар хил афсоналар тарихий воқеликни умумжанрий белги ларда, хаёлий уйдирмаларда тавсифланган . У нинг ички типлари ўзида тарихий ҳақиқатнинг қайси томонини қандай акс эттирганлиги билан фарқланади. Ҳар бирида воқеликка ўзига хос ёндашиш , ёритиш имкони мавжуд. Демак , ички тип лар реал ҳодисанинг ўзига мос қисмини чегаралаб олиш ва уни ўзига хос тасвир воситаларида акс эттириш имконига эга бўл ади . Демак, афсонани тасниф этишда мазкур ҳодисалардан келиб чиқиш лозим. Унинг ҳар бир типида жанр учун умумийлик касб этган белги – ёвузликни жиловлаган илоҳий қудрат (худо, пайғамбар, авлиёлар) борлигига ишонч, эътиқодни тарихий ҳақиқат сифатида қабул қилинганлиги, ўзлаштирилганлигида акс этади. Демак, афсоналарни ички турларга ажратишда у ёки бу белгининг қайси типга мансуб эканини аниқ белгилаш талаб этилади. Афсоналарнинг ҳар бирида бадиийлик кучсиз, кўпроқ баёнга асосланиши, хабар функцияси, маърифий аҳамияти, ички типлар учун умумий белги экани ҳақиқатдир.

Диний афсоналарда ибтидоий инсон зотининг табиат, жамият олдида ожизлигини тавсифловчи воқеалар мажмуи ўз ифодасини топган. Ана шу ижтимоий-маиший маъно касб этган воқеалар диний эътиқодни кучайтирмоқ, ишончни барқарор этмоқ мақсади билан йўғрилган. Афсоналарнинг тарихий воқеа, тарихий шахс ҳақида ҳикоя қилган намуналарида ҳақиқат тарихий, реал воқеалар етакчи, улар хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларда тавсифланиб, кўтаринки руҳда ифодаланган. Хуллас, бу жанрни ички типларга бўлишда мазкур мезонларнинг қайси типга қарашли эканини аниқ белгилаш масалани тўғри ечилишига олиб келади. Афсоналар таснифида В.Я.Пропп белгилаган уч хил мезонга асосланамиз. Биринчиси – а жратилган белги воқеа ва ҳодисаларнинг аҳамиятли томонини акс эттириши лозим. Иккинчиси – кўрсатилган белги ўзгарувчан эмас, изчил, барқарор бўлиши шарт. Учинчиси – асос учун ажратилган белги аниқ шаклланган, ҳар хил талқинларга майл билдирмайдиган бўлиши керак 7 . Тасниф учун ажратилган мазкур мезонлар асосан афсоналарни ўрганиш, ички турга тўғри бўлиш имконини беради. Шунга кўра фольклоршуносликда амалга оширилган таснифларнинг бири ягона мезон, мавзусига кўра, бошқаси шакл ва мазмуни, қолганлар и эса ҳар икки белгига асосланган. В.Е.Гусев рус афсона ларини уч турга, диний, ижтимоий-хаёлий, тарихий типларга бўлади. Иккинчи гуруҳнинг номи таснифий мезон – белгини аниқ ифода этмайди. Сабаби шуки, ўша ҳодисани бошқа гуруҳларда ҳам кузатиш мумкин. Маълумки, қабила эътиқоди х ристиан динидан анча аввал юзага келган дастлабки диннинг бир кўриниши саналади. Унда тотемик, анимик тушунча, табиат культларига ишонч-эътиқод амал қилади. Биноб а рин, иккинчи 7 Пропп В.Я. Принципы классификация фольклорных жанрах // Пропп В.Я. Фольклор и действительность. М., 1976. С. 35.

гуруҳни «қабила эътиқоди билан боғлиқ афсона лар» деб номлангани маъқул. Шундагина бу хил афсона лар аниқ мавзуи (қабила эътиқоди) билан соф христиан динига мансуб типидан ажралиб туради. Мазкур, таснифда мавзу йўналиши асос қилиб олинган ва типларга тўғри бўлинган. Н. Ҳ отамов, Б.Саримсоқовнинг «Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғатида «Афсоналар тарихий, топонимик, диний, маиший 8 турларга ажратилган. Тасниф тўғри, у мавзу мезонига асосланган. Тўртинчи гуруҳни маиший афсоналарга ажратилганда, касб-ҳунар эътиборда тутилган бўлса керак. У.Жуманазаров ҳам бу жанрни мавзуига кўра уч турга, топонимик, диний ва тарихий афсоналарга 9 бўлади. Тасниф нисбатан тўғри бажарилган. Айни пайтда мазкур гуруҳлар номи тарихни тўлиқ ёритиши билан бир қаторда ўз гуруҳини (диний, топонимик) аниқ ифодалайди. Афсона фақат тарихни эмас, дин, топонимлар ҳақидаги воқеаларни ҳам қамраб олган. Уларнинг бу типларида бадиий-эстетик жиҳат кучсиз ифодаланган. Қозоқ фольклоршуноси Саид Қасқабасов апсана (ҳикоят) ларни мавзуи, сюжетлар таркиби, ғоявий-бадиий тузилишига кўра « т асниф этиб, тарихий-топоним и к, диний-китобий ва ижтимоий-хаёлий ” 10 типларга бўлади. Қозоқ апсаналари асосан тўғри тасниф қилинган. Фақат биринчи гуруҳни ташкил этган тарихий-топонимик афсоналарни бир гуруҳда эмас, икки гуруҳга ажратиб тасниф қилингани маъқул. Хулоса шуки, а ф с о наларни асосан мавзу мезонидан келиб чиқиб , тўрт хил ички типга ажратишни лозим топдик. Булар мифологик афсоналар 3 диний, топонимик, тарихий афсоналардир. Тавсифда хаёлий уйдирмаларга асосланиши, баён усули, хабар функциялари мазкур типлар 8 Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. Тошкент, 1979. 159-160-бетла р. 9 Жуманазаров У. Тарих, афсона ва дин. Т ошкент , 1990. 7-б ет . 10 Қасқабасов С.А. Жанры казахской народной (несказочной) прозы. Автореф. дис. … д-ра филол. наук. М., 1989. С.7. 3 Имомов К. Афсона. Ўзбек фольклори очерклари. Уч томлик. 2-том. Тошкент, 1989, 6-бет.

учун умумийликни касб этган белгилардир. Тўрт хил типнинг тарих билан алоқадорлиги инкор этиб бўлмайдиган ҳақиқатдир.

Похожие

Ўзбек халқ эртаклари поэтик табиати, талқин мезонлари

Ўзбек халқ эртаклари. Поэтик табиати, талқин мезонлари

Ўзбек халқ оғзаки демоник ҳикояларининг табиати, тематик таснифи

Ўзбек халқ латифаларининг поэтик табиати, ҳажв ва юмор

Ўзбек халқ насри таснифи