Ўзбек халқ эртаклари. Поэтик табиати, талқин мезонлари - Литература - Рефераты

Ўзбек халқ эртаклари. Поэтик табиати, талқин мезонлари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

170.5 KB

Ўзбек халқ эртаклари . Поэтик табиати, талқин мезонлари Режа: 1. Эртакларнинг жанрий белгилари 2. Эртакларнинг сюжет тузилиши 3. Эртакларда сюжет яратувчи мотивлар тизими

Эртак халқ насрининг етакчи жанрларидан бири бўлиб, халқнинг улуғвор ғоялари, дунёқараши, руҳий кечинмалари ижтимоий-сиёсий, оилавий- маиший, диний, ахлоқий идеаллари ўзига хос бадиий акс эттирган мустақил тури. Эртак ҳеч қачон эрмак эмас, ҳамма вақт муҳим маърифий-тарбиявий аҳамият касб этган ҳодисадир. Эртак жанри табиати, поэтик тизимнинг яхлитлиги каби етакчи хоссалари билан алоҳида ажралиб туради. Унинг белгиловчи хоссасини уйдирма ташкил этади. Бинобарин, бу белги иккиламчи, тасодифий белги эмас 1 . У жанрнинг асосий компонентидир. Ана шу қонуниятдан келиб чиқиб , эртакшунос Е.А.Тудоровская ўз фикрини шундай ёритади: «Қаҳрамоннинг нотабиий жасорати сеҳрли эртак асосини ташкил этади 2 . Фикр тўғри, Бироқ, бу белги фақат сеҳрли эртакка мансуб бўлиб, унинг моҳиятини белгилайди. Э.И.Помиранцева фантастикага урғу беради, уни эртак жанрининг белгиловчи, ҳал қилувчи компонент и деб билади ва уни шундай асослайди: «Эртакнинг характерли белгиси унинг фантастикасидир. Бу хосса бадиий уйдирманинг эртакдаги ўрни, функцияси, сифати, даража-миқдори турли хил бўлса ҳамки, жанрнинг асосий белгиси ҳисобланади» 3 . У бу мулоҳазани ривожлантириб, «Фантастика эртакнинг ҳамма турларига хос» 4 деган хулосага келади. Олиманинг мазкур фикри асосан тўғри, Бироқ, аниқлик етишмайди. Маълумки, фантастика маиший эртакларга хос белги эмас, у фақат сеҳрли эртакларда етакчи, холос. Чунки сеҳрли эртак билан маиший эртакларда фантастиканинг шакл-шамойили, мазмуни, даража-миқдори, функцияси бир хил эмас. Сеҳрли эртаклар , хаёлий, маиший эртаклар ҳаётий уйдирмаларга асосланади. В.И.Чичеровнинг эртакка берган таърифи масалага ойдинлик киритади. У ёзади: ҳ айвонлар ҳақидаги эртаклар, сеҳрли эртакларда фантастика асосий, 1 Пропп В. Я. Фольклор и действительность. М., 1976. С.47. 2 Советская этнография. 1965. №2. С.65. 3 Померанцеа Э. М. Русская сказки. М., 1963. С.4. 4 Там же. С. 4.

ҳаётий-саргузашт, ҳажвий эртак, латифаларда фантастик эпизодлар йўқ, уйдирма тафсил деярли учрамайди 5 . Мазкур мулоҳазалардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, эртаклар хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларга асосланади. Бу ҳодиса унинг муҳим, ҳал қилувчи белгиларидандир. А.В.Гусевнинг эртак ҳақидаги таърифида, фикрий изчиллик сезилади. У эътиборни эртак композициясига қ аратиб, уни шундай таърифлайди : жанрнинг асосий белгилари ижтимоий, оилавий-маиший доирада акс этган муҳим коллизия, конфликтларидир. Эртакларнинг бадиий шартлиликка асосланиши, ёлғон на молиги эса унинг иккиламчи белгилари ҳисобланади 6 . Бу фикрга қўшилган ҳолда таъкидлаш жоизки, «уйдирмаларнинг кўзга кўринарли хоссаларини нг бадиий шартлиликка асосланиши, ёлғон деб муносабат билдириши ташкил этади. Уни ҳеч қ ачон ва ҳеч ким ҳақиқат деб қабул қилмайди 7 . Эртакни ёлғон аталиши жанрнинг ўзига хос табиатини белгилайди. Эртак сюжети мураккаб, турли хил анъанавий мотивлар тизимидан ташкил топган. Унинг асоси да қабилавий эътиқод, магия, табу билан боғлиқ урф-одатлар; анимизм, тотемизм, фетишизм каби эътиқодий қарашлар феодал жамоа, матриархат, феодал-патриархал муносабат, қонун-қоидаларга алоқадор воқеа ва ҳодисалар ётади. Қизиғи шундаки, эртак асосини ташкил этган реал тарихий ҳақиқат фантастика, хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларга кўмилиб, унга сингиб, ноаниқликни касб этган. Эртак бу жиҳати билан нақл, латифа, лофларга тенглашади. Реал ҳодиса оғзаки насрнинг афсона, ривоят, демоник ҳикоялар и да нисбатан аниқ кўринади ва сезилиб туради. Сеҳрли эртакларнинг баҳодирлик типида паҳлавон, қаҳрамоннинг зўр куч-қудрати ҳал қилувчи рольь ўйнайди. Сюжет воқеаларида фаол ҳаракат 5 Чичеров В.И. Русское нар о дное творчество. М., 1950. С.272-276. 6 Гусев В.Е. Эстетика фольклора. М., 1967. С.125. 7 Пропп В.Я. Жанровый состав русского фольклора. В кн. Фольклор и действительность. М., 1976. С.50.

қилган қаҳрамон эзгулик рамзи сифатида идеаллаштирилган. У элатни ҳимоя қилувчи унинг жанговар тимсоли, ҳар бир ҳаракати, ғайриоддий кучи бўрттирилган. Баҳодирлик эртаклари («Паҳлавон Рустам», «Қаҳрамон», «Қирон оға») нинг мифологик эътиқод, қ адимий маросимларни ўзида жамлаб, минг йиллар давомида сақлаб келган намуналари зиддиятли жамиятнинг дастлабки босқичларида юзага келган. Фантастика воқеаларни бошқаради, муваффақиятли якунига олиб келади, айни пайтда сюжет йўналишида динамик ҳаракатни таъминлаб, образлар тизимини белгилайди. Шунинг учун ҳам сюжетни хаёлий уйдирмалар асосига қурилгани сеҳрли эртак воқеалари, ҳаётий уйдирмалар асос бўлганини маиший эртак ҳодисалари ташкил этади. Ҳар икки хил сюжет ғоявий-эстетик функцияни адо этувчи хоссалари билан ўзаро фарқланадилар. Бироҳ уларни ҳаёт ҳақиқатидан узилган ҳодиса деб бўлмайди. Аксинча, ҳар икки сюжет ибтидоий дунёқараш, урф-одат, турли хил маросим билан боғлиқ ҳолда келади. Бу уйғунлик бадиий образларда акс эттирилганлиги билан ажралиб туради. Бинобарин, ҳар икки хил типдаги уйдирма образлар мазкур тип эртакларнинг ўзига хос белгиловчи воситаларидандир. Уйдирманинг генетик асослари, функционал жиҳатларини белгилаш эртак сюжети, унинг ў зига хос тасвир воситаларини аниқлаш имконини беради. Бунинг учун, энг аввало, унинг спецификаси, тарихи ҳамда ташкил топган манбаларни ёритиш, поэтик тран с формацияси жараёнида юз берган ўзгаришларни белгилаш зарур. Уйдирма реаллик чегарасида ёки унинг ташқарисида бўлиши мумкин. Бошқача айтганда, уйдирмани ҳақиқатга я қ ин формаси воқеа ва ҳодисаларни ҳаётга мос, табиий ҳолда, реал ифодалайди. Уйдирманинг ҳақиқатдан узоқ формаси эса ҳодисаларни ҳақиқатга зид, ғайритабиий кўламда тасвирлайди ва фантастикани юзага келтиради. Тилсим эса фантастика турларидан бири.

Тилсим арабча сўздан олинган бўлиб, ҳақиқатдан узоқ ҳодисани англатади, нутқда у хаёлий уйдирма аталади. Тилсим ўзбек фольклори, хусусан, сеҳрли эртаклар жони ва қонидир. Илмий тушунчага кўра, сеҳр- жоду нотабиий кучининг ғайриоддий ҳ осиласини ифодалайди. Унинг эпик намунаси нарса ва ҳодисаларнинг йўқдан бор, бордан йўқ бўлишида (олманинг паризодга, паризоднинг олмага айланиши, сирли сув, обиҳаёт магияси билан ўликни тирилтириш, ойнада узоқни, ёрни кўриш, бир думалаб каптар бўлиш, бир газ қиличнинг қирқ газ чўзилиши кабилар) намоён бўлади. Тилсим маъно эътибори билан фантастикадан қисман фар қ қилади. Улар эртакларнинг асосий белгилари, анъанага айланган барқарор мотивлар и ни ташкил этади. Фантастика умумийликни, тилсим хусусийликни англатади . Демак, тилсим ҳаётийликдан ҳоли, сеҳр-жоду кучи билан ғойибдан пайдо бўладиган ғайри муқаррарий мўъжизани англатади. Шуни эътиборга олганда, тилсим фантастика маъносини аниқ, муфассил ифодалай олади. Бинобарин, уйдирма реал нарса, ҳодисани акс эттириш даражасига кўра икки гуруҳга бўлинади, а) хаёлий уйдирмалар; б) ҳаётий уйдирмалар. Фантастика атама сифатида қадимдан мавжуд. Унинг шакли ва функцияси ҳақида биринчи бўлиб , ў рта аср Шарқининг машҳур олими Абу Райҳон Беруний фикр юритган ва уни бадиий восита сифатида таърифлаган. Унинг фикрича, фантастика «бир нарсани ўз ҳақиқатига хилоф равишда кўрсатиш» 8 демакдир. Кейинчалик фантастика фольклоршунос олимлар наздида ҳар хил таърифланди. Уларда фантастика кўпро қ мафкура нуқтаи назаридан таҳлил қилинган бўлиб, бир ўринда «ҳақиқатга зид, хаёлда ташкил топган тасаввур ва образлар» 9 деб талқин этилса, бошқа бир илмий асарда эса унинг ташкил топиб, шаклланган ўрни аниқланади, айни пайтда замон ва макон эътибори билан бир бутун ҳолда тўлиқ, мукаммал таърифланади. У 8 Беруний. Танланган асарлар. 4 - том. Тошкент, 1965. 25-26 - бетлар. 9 Словарь современного русского литературоведческого языка. М., 1964. С.250.

«Илк бор ў злаштирилган реал ҳаёт фактлари заминида туғилган хаёлий тушунчалар, образлар олами» 10 . Фантастика ҳаётни бадиий тасвирлашнинг ўзига хос услуби 11 . Дарҳақиқат, фантастика ҳикоя қилиш нинг ибтидоий услуби . Фантастика ўзига хос генезиси , қизиқарли ривожланиш тарихига эга. Маълумки, нарса ва ҳодисаларнинг ғайритабиий кўринган хусусиятлари ибтидоий инсон онгида сирли куч билан боғланган. Бинобарин, фантастика табиатнинг ибтидоий инсон кўзига ғайриоддий кўринган кучларига эътиқод , афсун таъсирига ишонч синтезидан келиб чиққан. Тилсимнинг баъзи детальлари ш о монлар фаолиятида юз берган дуолар билан ҳам боғланади. Афсунгарлик ҳодисаси сеҳргарликка нисбатан қадимийдир. Афсунгарлик ёки жодугарлик «нотўғри, ёлғон, кўзга кўринмайдиган алоқа, таъсирларнинг табиатда мавжудлигига ишонтириш, айрим ҳолларда кўзга кўринмайдиган таъсир кўрсатиш мумкинлиги ва аксинча, одамларнинг табиатга, шунингдек, бир одамнинг бошқа бир одамга таъсир кўрсата олиш мумкинлигини турли йўллар билан кўрсатишга уринган воқеликдир» 12 . Табиатнинг даҳшатли ҳодисаларига таъсир этиш, ёмғир ёғдириш, кучли шамолни тўхтатиш, ўт-оловни ўчириш, момақалдироқни даф этиш, касални тузатиш ма қ садида ш о монлар дуо ўқиган. Табиат олдида ожизлик нотабиий ҳодисаларга ишончни юзага келтирди. Тилсим эртак атрибути, жанрнинг ёрқин аломати, ўзига хос хусусиятини белгиловчи компонентидир. Тилсим тугун ечимида содир бўлиб, ситуатив мотивларни ташкил этади. Шу маънода «Гул билан Сунбул», «Булбулигўё», «Опа-ука», «Ёрилтош», «Ойнаи жаҳон», «Қилич ботир», «Кенжа ботир», «Гулнора», «Меҳригўё» сингари сеҳрли эртакларда келган тугунлар шакл ва мазмун эътибори билан бир хил: улар қаҳрамоннинг сеҳрли предметларга 10 Тимофеев А.К., Тураев В.В. Словарь литературоведческих терминов. М., 1974. С.432. 11 Краткая литературная энциклопедия. Том 7. 1972. С.887. 12 Косвен В. С. Ибтидоий маданият тарихидан асарлар. Тошкент, 1960. 159-160  бетлар.

дуч келиши муносабатида пайдо бўлади. Демак, эртак сюжетини ташкил этган турли хил мотивлар тугун заминида юзага келади. Тилсим сюжет чизиғида асосий деталь бўлиб, воқеалар ҳаракатини юзага келтиради, қаҳрамон билан боғлиқ ҳодисаларнинг ғайритабиий чиқиши, тугуннинг ғайри муқаррарий ечимини таъминлайди. Тилсим узук, шамшир, ойнаи жаҳоннома, қайнар хумча, ур тўқмок, очил дастурхон, чақмоқтош, сирли чўп, тутатқи, сирли олма сингари сеҳрли буюмлар мўъжизасида амал қилади. Ялмоғиз, дев, аждар, ёвуз куч, пари, семурғ, учар отлар эса қаҳрамон атрофида ёрдамчи куч сифатида фаолият кўрсатиб, эзгуликни ато этадилар, ниҳоят тимсолий образ яратадилар. Ҳаётий уйдирмалар кейинги ҳодиса бўлиб, реал воқеалар замирида ташкил топган. Маълум бўлдики, тилсим асосан образ, турли хил персонажлар қиёфасини конкретлаштиради, унинг жасорати, марди майдон, забардаст куч- қудрат, жанговарлик, ақл-идроки, тадбиркорлигини белгилайди. Энг муҳими, у нотабиий нарса ва ҳодисалар яратиб, қаҳрамон қиёфасини идеаллаштиради. Аммо шуни таъкидлаш керакки, жанр табиатини уйдирманинг ўзигина белгиламайди. Фольклор жанрларини аниқлаш, ойдинлаштиришда асосан уч белгига асосланиш лозим. Улар «жанр поэтикаси, ҳаётий-маиший функцияси, ижро услуби»дир 13 . Эртак мустақил жанр сифатида хаёлий ва ҳаётий уйдирмалари, барқарор сюжети, композицияси, доимий такрорланувчи мотив ва образлар тизими, бадиий услуби ва ниҳоят, ижтимоий-эстетик функцияси билан ажралиб туради. Эртак воқеликни акс эттиришнинг мезонларига кўра алоҳидалик касб этади. Эртакларнинг юзага келишида реал воқеликни ҳиссий қабул қилиш, уни бадиий акс эттиришида амал қилади. 13 Пропп. В.Я. Жанровый состав русского фольклора. С.39.

Эртак сюжети мустақил, бетакрор шаклга эга. Сюжет асосан мураккаб, ҳажман катта ёки содда, ихчам, баъзан кўп планли бўлади. Эртак жанрини аниқлаш ва белгилашда унинг сюжетидаги характерли образ, анъанавий мотивлар тизими алоҳида ўрин тутади. Етакчи образнинг сирли кучга эга бўлиши, ёвуз куч билан жанг қилиши, доимий ғалабаси сеҳрли эртакларнинг қаҳрамонлик типига хос табиатини белгилайди. Маълумки, ибтидоий ва феодал-патриархал жамоа кишилари инсон қобилиятини идеаллаштирган. Дарҳақиқат, идеаллаштириш бадиий образларнинг ибтидоси бўлиб, паҳлавон, баҳодир қаҳрамонларни юзага келтир ган . Мифологик субъект маданий қаҳрамон - баҳодир образининг юзага келишида асос бўлган ядро. Етакчи образнинг нисбатан фаол ҳаракати қаҳрамонлик типидаги эртакларнинг ўзига хос хусусиятини белгилайди. Эпик қаҳрамон халқ идеали, беқиёс куч-қудратнинг образли ифодаси, тинчлик, мустақиллик, мардлик, паҳлавонлик, тўғрилик, меҳрибонлик, адолатпарварликнинг рамзий ифодасидир. Қаҳрамон нафақат куч-қудрат, айни пайтда, юксак ахлоқ, покиза қалб, муста ҳкам ирода эгаси, қўрқмас, жасур, марди майдондир. Эпик қаҳрамон фаолияти муносабатида оғирлик, вазминлик бўртиб туради, шошқалоқлик, исёнкор руҳ кўринмайди. Унинг фаол ҳаракати ягона мақсад, умумхалқ манфаатини ҳимоя қилишга йўналтирилган. Ана шу белгиларнинг анъанавий мотив, эпизодларда намоён бўлиши эпик қаҳрамон қиёфасини ойдинлаштириб, унинг кўламни оширади. Қаҳрамонлар қиёфасида мифологик субъектга мос икки белги сақланиб қолган. Булардан бири, қаҳрамоннинг ғайриоддий туғилиши ва хатти- ҳаракатининг илоҳийлаштирилганида, фаолиятининг идеаллаштирилганида намоён бўлади. Зотан, қаҳрамон, паҳлавонлар тотем ёки илоҳий культ билан боғлиқ ҳолда ғаройиб тарзда туғилади ва ўсади. Белгининг иккинчиси эса мифологик субъектларда бўлганидек паҳлавоннинг элат, қабила, уруғ манфаатини ҳимоя қилишида кўринади. Унинг поэтик трансформацияси эса

анъанавий мотивлар билан боғлиқ ҳолда талқин этилган. Кейинчалик қаҳрамон тарихий тараққиёт жараёнида ҳаётий белгилар билан бойиган, ниҳоят, ҳаётий тус ола бошлаган. Маиший эртакларда тасвирланган қаҳрамонлар реал, ҳаётда мавжуд камбағал косиб, хизматкор, бой, қози, домлаларнинг прототиплари сифатида юзага келган. Демак, эртак қаҳрамонларининг тарихий асослари бир томондан, мифологик образ, аждодлар культига бориб тақалса, иикинчи томондан реал шахсларга бориб боғланади. Эртак ғаройиб ҳодисани мадҳ этувчи мотивлари билан фарқланади. У ёки бу турдаги эртакларнинг ўзига хос хусусиятини белгиловчи анъанавий мотивлар асосан сюжет яратади, қисмларининг ўзаро мантиқий боғланишини таъминлайди. Мотивларнинг ҳаётий ҳақиқат билан боғлиқ ҳолда юзага келиши ҳақида А.Н.Веселовский шундай ёзади: «Мотивни оддий ҳикоянинг бир бўлаги, ибтидоий кузатишнинг турли хил саволларга образли жавоби деб биламан» 14 . Бадиий асарнинг «бир бўлаги» бўлган мотивлар у ёки бу уйдирмадан ҳоли бўлмаса ҳамки, ҳар бир мотив талқинида тарихийлик мавжуд. Мотивлар характери, ўрни ва функциясига кўра турлича номланади. Булар ҳаракат, нутқ, ситуация, боғловчи ҳамда таърифловчи, тушунтирувчи мотивлардир 15 . Дарҳақиқат, эртаклар сюжетининг ташкил топиши мотивларнинг муайян тизимда бирлашишидан бошланади. Демак, ҳар бир сюжет чизиғида мавжуд анъанавий мотивлар тарихий ҳақиқат замирида юзага келган бўлиб, уларнинг фантастика кўламида ифодаланган намуналари сеҳрли эртакларни, ҳаётий уйдирмаларда ифодалангани маиший эртаклар табиатини белгилайди. Эртак сюжетини 14 Веселовский А. Н. Историческая поэтика. М. 1940. С.500. 15 Путилов Б.Н. Сюжет образующие мотива. Типологические исследования на фольклора. М. 1979. С.147.

ташкил этган ҳар бир образ, анъанавий мотивлар тизими фақат орзу-умидлар ифодасигина бўлиб қолмай, балки халқ тарихида из қолдирган, муҳим аҳамият касб этган ҳаёт лавҳалари ҳамдир. Эртак ўзига хос ғоявий-тематик йўналиши, таълимий-маиший функцияси билан ажралиб туради. Мардлик, қаҳрамонлик, адолат ва инсонпарварлик, элат ҳимояси, чин севги-садоқат, вафодорлик, идеал орзулар учун кураш кабилар эртакларнинг ғоявий-тематик йўналишини ташкил этади. Эртакларда ҳикоя услуби тайёр қолипга айланган формулаларга асосланиши, унинг барқарор тайёр қолипга айланган, кириш, бошлама, тугаллама каби анъанавий формулалари ўзига хос белгиларидир. Кириш тайёр, қолипланган анъанавий формула сифатида намоён бўлади. У кўпроқ бошлама олдидан келади. Бироқ,, у сюжет чизиғида доимий ҳодиса эмас. «Эртагиё эртаги, эчкиларнинг бўртаги, қирғовул қизил экан, қуйруғи узун экан, кўк музга минган экан, мурути синган экан», «ғоз карнайчи экан, ўрдак сурнайчи экан, олақарға азончи, қорақарға қозончи, чумчуқ чақимчи экан, тўрғай тўқимчи экан, бўри баковул экан, тулки ясовул экан, эртагининг эри бор, етти кунлик ери бор, етти кунлик ерида думи калта бўри бор» 16 . Кириш анъанавий, айни пайтда рамзий маъно касб этган образларни таъкидлаш, эртакдаги ўрни ва вазифасини эслатиш билан жонлантиради. Унинг асосий функцияси тингловчи эътиборини тортиш, бир нуқтага жалб этиш, қизиқиш уйғотиш, уйдирмалар оламига олиб кириб, эртак тинглашга ҳозирлашдан иборат. Бошлама асосан сюжетнинг инициал қисмида юз бериб, у персонажлар мажмуи, мазмунидан дарак беради, эртакларнинг ўзига хос табиатини белгилайди. «Бир бор экан, бир йўқ экан, Гулзор деган юртда чолу кампир яшаган экан». Бошлама уйдирмалар асосига қурилган бўлса ҳамки, сюжет воқеалари билан боғланмайди. 16 Ф ольклор архиви . Инв №1174.

Бошлама персонажлар тизими ҳақида маълумот беради. Сюжет чизиғида содир бўлиши лозим воқеа ва ҳодисаларнинг ноаниқ замон ва маконда юз беришидан дарак беради, айни пайтда у эртак воқеаларининг ёлғон эканига шама қилади. «Бор экан, йўқ экан, оч экан, тўқ экан, ўтган замонда тоғнинг ён бағрида бир макону манзилда, бу гапим чин эмас ҳазил-да, бир подшо бор экан» 17 . Бошлама икки, бир-бирини инкор этувчи жумлалардан ташкил топиб, кетма-кет келади ва мавҳум, ноаниқ, аслида йўқ ҳодиса ҳақида ҳикоя эканини белгилайди. Тугаллама сюжетининг финал қисмида келади. У содда, айни пайтда, тантанали вазиятни ҳикоя қилади, унда порлоқ ҳаёт қувончлари ҳукмрон эканини таъкидлаб , қаҳрамоннинг қирқ кеча-кундуз тўй бериб, мурод- мақсадига етганини изоҳлайди. «Қир қ кеча-кундуз тўй бериб, ота-онаси билан топишиб, ошларини ошаб, ёшларини яшаб, мурод-мақсадларига етдилар» 18 . Тугаллама демократик, таълимий-дидактик ғояларни ташвиқ этади, энг муҳими, ёвузликни қоралаб, эзгуликни улуғлайди. Ижтимоий-маиший маъно касб этиб, ҳикоя воқеаларининг хулосаси янглиғ намоён бўлади. Сюжет мураккаб, мавзу эътибори билан турличадир. Улар жиддий, масъулиятли, фантастик кўлами, ижтимоий-маиший характери, оддий ва ҳаётий, босиқ талқини билан ажралиб туради, асосан у ёки бу образнинг суврат, сийрати, ўзига хос маъно ташишини белгилайди, тилсим сирларини ойдинлаштиради. Сюжетнинг экспозиция қисми характерлидир. У шакл ва маъносига кўра турлича бўлиб, хаёлий ва ҳаётий уйдирмалар асосига қурилганлиги билан фарқланади. Экспозиция бўлиши мумкин ёки бўлиши мумкин бўлмаган воқеа ва ҳодисалардан дарак беради. 17 Ўша асар. Инв. №181. 18 Ф ольклор архиви . Инв. № 478.

Тугун сюжетининг ана шу қисмида пайдо бўлади, ижтимоий-сиёсий ва ижтимоий-маиший маъно касб этади. У яшаш учун кураш, ёвузлик, зулм ва зўрликка қарши чиқиш, олиб қочилган қизни қутқариш, адолатсизлик, камситишнинг танқиди билан боғлиқ табиий ёки нотабиий воқеаларни ҳикоя қилиш билан ажралиб туради: «Бир йулбарс келиб ўкирибди. Шунда ҳаммаёқ туман бўлиб кетибди. Туман тарқагандан кейин қирқ канизак қараса, подшо қизи йўқ эмиш» 19 . Баъзан у рамзий маъно касб этади. «Тулки оғзида гўшт тишлаб кетаётса, олдидан бўри чиқиб қолибди» 20 . Баъзан эса у ҳаётий тасвирланади. «Қози қиз билан суҳбат қурмоқчи бўлганда эшик тақиллабди 21 . Конфликт ижтимоий, оилавий-маиший маъно касб этган қарама-қарши кучлар ўртасида юз бериб, унинг ечими дев, аждарҳони енгиб ўтиш, зулм ва зўрликни фош этиш каби мотивлар замирида кечади. Унинг ечими ёвузликка қарши чиқиш, мерос учун кураш, ноҳақлик, адолатсизлик, бузуқлик каби салбий хусусиятларни инкор этиб, тўғрилик, мардлик ва жасоратни улуғлайди, фантастик воқеа ва ҳодисаларнинг тасодифан ташкил топишини таъминлаб, сирлилик ва ноаниқликни вужудга келтиради. Конфликт ҳайвон билан ҳайвон тўқнашувидан келиб чиқса, ёки воқеа ва ҳодисалар жиддий , дев, аждар, ялмоғиз билан жанг тусини олганда, тўқнашув, жанг эпизоди масъулиятли кечиб, эпик кўламда юз беради. У маънавий тортишув сифатида юз берганда эса ақлий синов шаклида намоён бўлади. Кўринадики, конфликт асосини ташкил этган фантастика, сеҳр-жоду, ҳаётий уйдирмалар бош қаҳрамон, қарши қўйилган рақиб персонаж табиатини ойдинлаштиради, қолаверса, у бўлиши мумкин бўлмаган ёки 19 Гулпари. Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1969. 179-б ет . 20 Ойжамол. Ўзбек халк эртаклари. Тошкент, 1969. 140-б ет . 21 Хоразм эртаклари. Тошкент, 1961. 82-бет.

бўлиши мумкин бўлган воқеа ва ҳодисаларни ташкил этиб, эртакларга хос хусусиятни ойдинлаштиради. Анъанавий, тайёр қолипга айланган формулалар шакл, мазмуни, бажариши лозим бўлган вазифаларига кўра хилма-хилдир. Бир хили эпик сюжет воқеаларини ўзаро боғлаш вазифасини адо этади. «Энди сўзни бошқа юртдан эшитайлик». Иккинчи хили ҳаракат ва ҳолатни англатади. «Кулса гул, йиғласа дур тўкилибди». Учинчи хили эса у ёки бу қаҳрамон қиёфасини тасвирлайди. «Ой деса оғзи бор, кун деса кўзи бор». Тўртинчиси эпик макон, ўрин-жойни белгилайди. «Гуллар очилган, булбуллар сайраган, сув ўрнига шарбат оққан боғлар». Бешинчиси эпик замон узоқ масофани англатади. «У йўл юрибди, йўл юрса ҳам мўл юрибди, тоғ, саҳроаро чўл юрибди». Эртак сюжети сеҳрли рақамлар талқини билан ҳам ажралиб туради. Уч, етти, қирқ рақамлари асосан анъанавий ҳодисаларни тавсифлайди. «Уч олма, уч йўл, уч дев, уч ака-ука, уч кечаю уч кундуз, қирқ қароқчи, етти мусофир ва ҳоказолар. Учликлар ёки қўшалоқлаштириш, воқеа ва ҳодисаларнинг давомийлигини таъминлаб, эртакларга хос бир хил қолипдаги босиқ ҳаракатни таъминлайди. Учлик эртак композициясини юзага келтирувчи эпик воситалардан бири саналади. Мазкур белгилар эртакларнинг ички турларида янада аниқроқ, ўзига хос шакл ва маъно ташийди. Хулоса шуки, эртакларнинг жанрий ва услубий хусусиятлари унинг ўзига хос табиатини белгилайди. Эртакларнинг сюжет тузилиши Эртакларнинг шакл-шамойили, ўзига хос мукаммал поэтикаси фантастикага асосланган. Воқеа, ҳодисаларнинг ўзаро мантиқий боғлиқлиги бош қаҳрамоннинг рақиб персонаж билан ўзаро тўқнашувини тавсифлаган. Яхлит тизимда шаклланган экспозиция бошлама (зачин) анъанавий формула, тугун, ечим, мотивлар тизими, тугалламалар сюжетининг ранг-баранг қисмлари сифатида ташкил топган.

Сюжет эртакларнинг баҳодирлик типига хос бўлса, тасвирланган воқеа ва ҳодисалар хаёлий, айни пайтда, маҳобатли, жиддий, масъулиятли, фантастик кўламда юз беради, бош қаҳрамоннинг баҳодирлик (алплик) белгиларини аниқ, тўлиқ тавсифлайди. Эртак маиший характерга эга бўлса, акс эттирилган воқеа ва ҳодисалар ҳаётий, содда, ҳажвий маъно касб этиб, етакчи образнинг ақл-идроки, тадбиркор, хушчақчақ кайфиятини белгилайди. Сюжет асосини эгаллаган реал, ҳаётий анъаналар халқнинг қадимги маданияти билан боғлиқ ҳолда юзага келган. Улар мифологик дунёқараш ҳукмрон замонда, ҳаётнинг феодал-патриархал босқичларида пайдо бўлган эл-юрт ҳимояси, оила, уруғ, қабила, ватан, мардлик, қаҳрамонлик, тинчлик, эзгуликни улуғлаш, ёвузликка қарши кураш, урф-одат, маросимларга ишонч, эътиқод, элатпарвар, инсонпарварлик ғояларини мадҳ этган, образларда акс эттирган. Орзу-истак, фикр, мулоҳазалар, одил шоҳ, севги, вафо, юксак ахлоқ, доно, тадбиркорлик, меҳрибон, вафодорлик, дўстлик идеаллари, эстетик муносабат замирида ҳосил бўлган анъанавий мотивлар, барқарор формула, етакчи қаҳрамон, тимсолий образлар хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларга айланган, сюжет компонентлари сифатида ташкил топган. Сюжетнинг инициал қисмини эпиграф, кириш, бошлама, экспозиция ташкил этади. Эпиграф эртакчининг тингловчига айтган мурожаати ни англатади . У асосан маҳоратли эртакчи ижодига мансуб бўлиб, шакл- шамойили турлича ифодаланган. Унинг бир гуруҳи яхши ният билан эртак тинглашга ундайди: «Сизга боғ берсин, бизга ҳаёт» 22 . Баъзан у таълимий маъно касб этган афористик иборалардан ташкил топган. Улар яхши, ёмонни фарқлаш, эътибор бериб англашга чақиради: «Меҳнатнинг роҳати бор, машаққатнинг лаззати, қимматнинг ҳикмати бор, арзоннинг иллати, жаҳлнинг офати бор» 23 . 22 Ф ольклор архиви . инв. № 658. Қўлёзма 1-б ет . 23 Гулпари. Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1969. 1-б ет .

Эпиграф эртак мазмунини ифодалайди, Бироқ, сюжет билан боғланмайди. Кириш сюжетнинг алоҳида қисми бўлиб, унинг мукаммал намунаси, профессионал эртакчи репертуарида учрайди. У бошламадан олдин келади, доимий элемент эмас, анъанавий формула шаклини олган. Кириш эртакнинг тимсолий маъносига ишора қилади. «Эртак эртаги, эчкиларнинг бўртаги, қирғовул қизил экан, қуйруғи узун экан, кўк музга минган экан, мурути синган экан, ғоз карнайчи экан, ўрдак сурнайчи экан, ола қарға азончи, қора қарға қозончи, чумчуқ чақимчи экан, тўрғай чорловчи экан, бўри баковул экан, тулки ясовул экан, эртагимни эри бор, етти кунлик ери бор, етти кунлик ерида думи калта бўри бор» (Ф ольклор архиви . Инв. №174). Функцияси унинг таъсир кучини ошириш, хаёлий фон яратиб, эътиборни эртак тинглашга жалб этишдан иборат. Кириш асосан сеҳрли, маиший эртакларда қўлланади. У бошлама олдида, ўртасида ёки у билан қоришиқ ҳолда келади. «Бир бор экан, бир йўқ экан, бўри баковул экан, тулки ясовул экан, қарға чақимчи экан, чумчуқ чақимчи экан, ғоз карнайчи экан, ўрдак сурнайчи экан, тошбақа тарозидор, қурбақа ундан қарздор экан. Қадим замонларда Гулзор деган мамлакат бўлган экан. Шу мамлакатда доноликда тенги йўқ чолу кампир яшаган экан (Гулпари. Тошкент, 1969, 32-б.). Киришнинг бу хил типи ижодкор эртакчида эмас, оддий ижрочида учрайди. Кириш рамзий маъно касб этиб, ҳазиломуз, тимсолий тўқималарга бойлиги билан ажралиб туради. «Бўри баковул, тулки ясовул, қарға қақимчи, чумчуқ чақимчи, товуқ қаҳ этди, билмадим қаққа кетди» 24 . Кириш ранг-баранг мавзуи, бадиийлиги, сажланган шакл-шамойили, ҳажвий кучи, фикрнинг аниқлиги, рамзий маъно , ўзига хос белгилари билан алоҳидалик касб этган. Унинг асосий функцияси сюжет табиатини белгилаш, аудитория, тингловчи қалбида кўтаринки руҳ, хушчақчақ кайфият 24 Ўзбек халқ эртаклари. Икки томл и к. 1-том. Тошкент , 1960. 29-б ет .

пайдо қилишдан иборат. «Тарақа-туруқ омочу бўйин туруқ, Шомирзои қоққуруқ. Боқи чароқи, баро кўз дарвозабон, ҳайҳот, оғзингга новвот, сийнани сийнага қўйиб, диққина хап ёт, офтобда шайтон кўндаланг, ўрикда маймун типпатик, қонним қоннингга жиппа жип. Аммо лекин, томга бекин, замонларнинг замонида бир подшо бор экан» (Ф ольклор архиви . Инв. № 300. 1-б.). Бошлама 25 (зачин) анъанавий формула шаклини олган, асосан воқеа вақти ва маконини англатади. Вақт ўтган замонда юз беради. Воқеа юз берган жой номи, аниқ маконни ифодалайди. У персонажлар тизими, ҳар бирининг касб- корини белгилайди. «Бир бор экан, бир йўқ экан, қадим замонда бир подшоҳ ўтган экан, унинг учта ўғли бўлиб, уччала ўғли довюрак, паҳлавон экан» (Ф ольклор архиви . Инв. №778. 1-б.). «Бир бор экан, бир йўқ экан, ўтган замонда уч оғайни бор экан, тўнғичи Юлдузсанар, ўртанчаси Дарёбоғлар, кенжаси Қилич қора экан». Бошламанинг шаклий тузилиши барқарор эмас, ўзгарувчан бўлиб, воқеанинг « б ир замонда», «замонларнинг замонида», « б урунги замонда», «кунлардан бир кун», « э ски замонда», « у зоқ ўтган замонда», « қ адим замонда», «ўтган замонда» содир бўлганлигидан дарак беради. Бошлама сюжет воқеалари билан алоқадор эмас. Асосан хабар функциясини адо этади. У сеҳрли эртакларда доимий ҳодиса, бир-бирини инкор этувчи «бор экан, йўқ экан» жумлалари ноаниқ сирлилик, умумйликни англатиб, воқеаларнинг уйдирма эканидан дарак беради. Энг муҳими, эртакчи эртакни ҳақиқат эмас, ёлғон, деб билади. Бу тушунча унинг « в оқеалар чин эмас, ҳазилда» иборасида ойдинлашади. « б ор экан, йўк экан, оч экан, тўқ экан, ўтган замонда тоғ ёнбағрида, бир макону, манзилда, гапим чин эмас ҳазилда, бир подшо бор экан» (Гулпари, 1969. 7-б.). Бошлама баъзан воқеа юз берган макондан хабар беради. Бу ҳодиса эртакнинг пайдо бўлган жойини англатиши мумкин. «Узоқ ўтган замонда, 25 Имомов К. Ўзбек халқ прозаси. Тошкент, 1981. 25-б ет .

қўнғирот, қипчоқ томонда, Қизилқум орқасида, Амунинг ёқасида» ёки «Қадим ўтган замонда, кўҳна Урганч томонда бир подшо бор экан». Бошлама маиший эртакларда ҳажман қисқа, воқеликни аниқ, тўлиқ, мазмунан ҳаётий ифодалайди. «Бир подачи бор экан». Бошламада воқеа юз берган маконни кўпинча конкрет эмас, номсиз, анъана шаклида «бир шаҳар», «бир мамлакат» тарзида тавсифлайди. «Бир бор экан, бир йў қ экан, ўтган замонда, бир шаҳарда бир кал бор экан» (Ф ольклор архиви . Инв. №181. 1-б.). Бошлама сатирик эртакларда персонаж касб-кори, ўзига хос хусусиятидан хабар беради. Воқеа вақтини англатган жумла яқин ўтган замонни билдириб, ҳ а ётийликни касб этган. «Бир замонда бир хасис бой ўтган экан». “ Ўтган замонда бир золим, қонхўр хон бўлган экан» (ФА.инв. №1040, 1-б.) , «Бир бор экан, бир йўк экан, қадим замонда ўнта ака-ука қариндошлар бор эка. Уларнинг тўққизтаси дангаса, бештаси абжир, ҳаммасининг касби аравасоз экан». «Бир замонда Соқи мумсик билан, Боқи мумсик деган икки киши яшаган экан» (Ф ольклор архиви . Инв. №1395. 1-б.) . «Бир қози билан, бир камбағал бор экан. Қозининг лақаби «эшак», камбағалнинг лақаби кал экан». Бу хил бошламалар эртакнинг ҳажвий характерини белгилаган, Бироқ, сеҳрли эртак таъсирида юзага келган. Бошламасиз келган эртакларда ҳаракат воқеликнинг ўзидан бошланади. «Бир подшо якка ўзи овга чиқиб, ов қилиб юриб, узоқда бир нарсани кўрибди». Экспозиция сюжетнинг дастлабки қисмида ташкил топган. Эртак тугуни шу қисмда юз беради. У воқеаларни ҳаракатлантиради, унинг ривожи, ечимини таъминлайди. Тугун оддий, лўнда ифодаланган, воқеаларга сабабчи ҳодисани белгилайди. У маиший эртакларда ҳаётий ифодаланган. Подшонинг ёлғиз бир ўғли бор экан, йиллар ўтиб, подшонинг ўғли улғайибди. Бир куни у

тушида бир қизни кўриб, ошиқ бўлиб қолибди» (Хоразм эртаклари. Тошкент, 1961. 3-б.). Экспозиция эртак қаҳрамонларини тавсифлаб, характерли хусусияти, ахлоқ-одоби, маънавий қиёфасини аниқлайди. Бироқ, воқеа билан боғланмайди, уни ҳаракатга солмайди, фақат юз бериши мумкин ҳодисалардан дарак беради, маълум қилади. Тугун сеҳрли эртакларда хаёлий тасвирланади, у уйдирма воқеалардан ташкил топган, сирли фон яратади, айни пайтда ҳал қилувчи рольь ўйнайди. Бу хил эртакларда тугун сабабини таъминловчи ҳодиса ноаниқ, сезилмайди. Баъзан у ижтимоий-маиший маъно касб этади: «Бир куни кампир Зумрадни ёмонлаб, чолга дўқ урибди: - қ изинг беадаб, ишёқмас, уни ҳайдаб юбор, бўлмаса, сен билан бир нафас ҳам бирга турмайман». Демак, экспозиция эртак композициясининг элементи сифатида сюжет воқеаларига аниқлик, равонлик беради. Тугун эса эртак характери, ўзига хос хусуиятини белгилайди. Тугун сатирик эртакларда воқеа сабабини аниқлайди, конфликт мазмунини белгилаб, юмор яратади. Қирқ бешдан ошганларнинг боши қирқилсин! (Золим подшо. Инв. №164. 2-б.) Тугун ижтимоий-сиёсий маъно ташиб, реал, ҳаётий воқеалар ҳарактининг моҳиятини белгилайди. Уйдирма асосига қурилган тугун сюжет характерини аниқлайди. Конфликт қарама-қарши кучлар тўқнашувида ташкил топади. У эртакларда мураккаб эмас, аниқ ва тўлиқ ифодаланган. Унинг заминида юрт озодлиги, зулм, зўрликка қарши кураш ғоялари ётади. Конфликтлар шаклий тузилиши, маъно, мазмунига кўра икки хил типда пайдо бўлади. Бири ижтимоий, иккинчиси, маиший маъно касб этади. Биринчи хили баҳодирлик типидаги эртакларда юз беради. Конфликтнинг бу типида тўқнашув баҳодир билан ёвуз (аждар, дев) куч ўртасида кечади. «Аждар қуш», «Бектемир ботир», «Рустам», «Бунёд полвон» эртакларида конфликт баҳодир билан

даҳшатли куч (дев, аждаҳо) ўртасида пайдо бўлиб, зиддиятнинг кучайиши ёвуз кучнинг қирон келтириши, каҳрамоннинг жанг қилиши, ҳимоя истагидан келиб чиқади. Жанг шиддатли тус олганда, драматик ҳаракат кучаяди, ботирнинг зўр куч-қудрати билан боғлиқ ҳаракат элементлари аниқ, мукаммал тавсифланади: Рустам ҳар қилич силтаганда, девнинг ботмон гўштини кесиб туширди, шунда дев девор орқасига ўтиб келганда во ажабо, кесилган қўл соппа-соғ, ўз ўрнида тург а нмиш. Дев куч билан ҳамла қила в ерибди. Гурзининг ўткир тишлари Рустамнинг у ер, бу ерини тилибди. Шунга қарамай баҳодир кетма-кет зарбалар бераверибди. Олти кун аҳвол шу тарзда борибди. Еттинчи кун и Рустам девнинг кўзини шамғалат қилиб, шундай урибдики, у қоқ иккига бўлинибди. Қалт-қалт титраб, ҳар парчаси бир ботмонга тенг бўлаклар гурсиллаб ағдарилибди. Унинг бу қулашидан ер ларзага келибди (ФА. Инв. № 53. қулёзма, 4-б.). Конфликт ечимида қаҳрамоннинг мар д лик, жасорати, енгилмас куч қудрати ҳал қилувчи рольь ўйнайди. У сюжет воқеаларини ривожлантириб, ечимига олиб келади. Бу эпик ҳодисанинг таъсир кучини ошириб, қаҳрамоннинг мард у майдон ҳаракати , ўзига хос сирли қудратини белгилаган. Демак, ҳаракат мотиви сюжет асосини ташкил этган. Конфликт маиший эртакларда ижтимоий-маиший маъно ташиб, ҳажв билан йўғрилган. У инсон ва турмуш, камчилиги, донолик, зукколик, эрк, адолат ғоялари заминида юзага келади. Унинг ечимида куч, қудрат эмас, ақл- идрок, тадбиркорлик асосий ҳал қилувчи роль ўйнайди. У ҳаётий тасвирланади , с арой ва қозихона иллатлари ни фош этишга қаратилган. Конфликт ечими тингловчида аччиқ кулги қўзғаб, салбий белги, хусусан, манманлик сиёсатини кулги билан инкор этиб, эркин ҳаёт, тўғрилик ва поклик, донолик ва билимдонликни улуғлайди. Бу хил эртакларда конфликт нутқ мотиви асосига қурилган. У тезлик билан ривожланади. «Ўпка қилоқ» (ФА. Инв. № 739. қўлёзма, 1-б.) эртагида конфликт камбағал қашшоқ билан чоризм вакили миршаб тўқнашувида юз беради. «Миршаб «Ўпка қишлоқ»ни сўраганда, чол киноя қилади. «Ҳозир сиз кекирдакка келдингиз, ўпкага

боришга яқин қолди, дейди. Саволга жавобдан мақсадни англаб, жаҳли чиққан миршаб, қилич кўтариб «чопаман» деганда, чол яна кесатиб, «чопмасдан секин борсангиз ҳам етасиз, - дейди. Конфликт фавқулодда юз бериб ривожланади, кутилмаган ечим билан якунланади. У заҳарханда юмор яратиб, зўравонлик, босқинчилик сиёсатини фош этади. Тугаллама сюжетнинг финал қисмини белгилайди. У сеҳрли эртакларда анъанавий формула шаклини олган тугалламада, тантана, яхши ҳаётга ишонч руҳи ҳукмрон. Бу қисм эртакларда доимо бош қаҳрамон ғалабаси, қирқ кеча, қирқ кундуз тўй, мурод-мақсадга етганлик тавсифланади. Унинг функцияси тингловчи кайфиятни кўтариш, уни ажойибот оламидан олиб чиқиш, завқ беришдан иборат. Унда воқеа вақти бўрттирилган. Тугаллама маиший эртакларда тўй таърифини эмас, адолат тавсифини қисқа, лўнда, ҳаётий ифодалаган. Кўтаринки руҳни касб этган дўстлик, тадбиркорлик ғоялари, таълимий-эстетик вазифани адо этади. «Шу билан Аёз ўзи подшо бўлиб, халқни одиллик билан сўраб, мамлакатда адолат ўрнатган экан» (Ф ольклор архиви . Инв. № 478. қўлёзма, 5-б.) «Зиёд ботир халққа, камбағал, оч-яланғоч, бева-бечораларга ёрдам қилибди. Қамархон шод-хуррамлик билан умр кечирибди (Ф ольклор архиви . Инв. № 187). Тугаллама ёвузликни қоралаб, эзгуликни улуғлайди, ижтимоий тенгсизлик, таълимий-дидактик ғояларни ифодалайди. Оқибатсиз жўралар ўз қилмишларига афсусланиб уялиб қолибдилар (Ф ольклор архиви . Инв. № 1325). «Подшо амри вожиб», - деб ўғрини дордан бўшатиб, ўрнига шоҳни дорга осган эканлар». Тугаллама турли хил нақл мақол, афористик иборалардан ташкил топади: «Яхши етсин муродга, ёмон қолсин уятга, эшитганлар етсин муродга», «Чин дўстнинг қадрига етган мардлар ана шундай бўлади». Баъзан тугаллама воқеликнинг ростлигига ишора қилади: «Йигит бола- чақалик бўлиб, ҳозир ҳам бахтиёр ҳаёт кечираётган эканлар». Сюжетнинг медиал қисмини белгиловчи формулалар воқеаларга хаёлий тус бериб, таъсир кучини оширади, эътиборни жамлаб, хаёл оғушига

тортади, бадиий-эстетик функцияни адо этади. «Қирқта хужра бор, қирқинчисига кирма», «Қилични бир силкитибди, қилич қирқ газ чўзилибди», «эшик очилса ёпилмайди, ёпилса очилмайди». «Тош ёрилиб, қизни ўз бағрига олибди». Бир хил формулалар воқеа ва ҳодисаларни мантиқан боғлаш, давомийликни таъминлаш вазифасини адо этади. «Улар шу ерда турсин, энди сўзни бошқа томондан эшитинг», « э нди гапни бу ерда қолдириб, сўзни қиздан эшитинг», Қодир шоҳ ва унинг йўлдошлари қоронғи зиндонда тураберсин, энди сеҳргардан эшитинг» 26 . «У зиндонда тураберсин, гапни бошқа ёқдан эшитинг» 27 . Баъзи формулалар ҳаракат, ҳолат, характер, хусусиятни белгилайди. «Шоҳнинг қаҳри келиб, илондай захри келиб», « ҳ ақ саломинг бўлмаса, икки ямлаб бир ютардим» кабилар қаҳр-ғазабни ифодалайди. Бир гуруҳ формулалар элатлараро масофанинг узоқ, йўлнинг иссиқ, оғир, ташвишли эканини тасвирлайди: «Йўл юрибди, йўл юрса ҳам мўл юрибди, сувсиз аро чўл юрибди» 28 . «Шаҳзода дўстлари билан йўл юришиб, йўл юришса ҳам мўл юришиб, очқашиб, чанқашиб, тоғ этагида қолишибди» 29 . «Қуш учса қаноти, одам юрса оёғи куядиган чўлдан ўтибди». «У йўл юриб, йўл юрса ҳам мўл юриб, тоғу саҳро, чўл юриб бир шаҳарга етибди . Анъанавий формулалар хаёлий фон яратиб, таълимий-эстетик функцияни адо этади. Анъана узоқ масофани фантастик қисқа вақтда босиб ўтишни белгилайди: « к ўз очиб юмгунча ўзини ёруғ дунёда кўрибди». Тайёр формулалар эпик макон ўлчови вазифасини ўтайди. Йўл юрасан, йўл юрсанг ҳам мўл юрасан, чориғинг ғалвир, ҳ ассанг н ина бўлади, шундан 26 Қари наъматак. Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1977. 5-б ет . 27 Ўзбек халқ эртаклари. Икки томлик. 2-том. Тошкент, 1963. 81-б ет . 28 Донишманд Искандар. Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1994. 43-б ет . 29 Ўша асар. 29-б ет .

кейин юртимга етасан». Чориғ, хасса ҳолати масофанинг нақадар узоқ эканини муболағалаштиради. Портрет тасвирини чизган формулалар: « о й деса оғзи бор, кун деса кўзи бор, шириндан шакар сўзи бор, ўнг бетида чапараста холи бор, неча алвонлар кийган, қирқ кокилига дур жавоҳир таққан бир п аризод ўтирибди», «Сув ичса томоғидан, сабзи еса биқинидан кўринади». Бу хил формулалар қаҳрамоннинг гўзал чеҳра, мукаммал қиёфасини аниқ чизади, образни гўзалликнинг тимсоли сифатида тавсифлайди. «Очиб қараса, жамоли ойдек, қошлари ёйдек, юзлари кундек, сочлари тундек қиз экан» 30 . Анъанавий рақамлар қадимги мифологик дунёқараш ҳукмрон замонда сирли кучга эга деб топилган. Е.М.Мелетинский 31 , В.Я.Пропп 32 уч рақами уч олам ҳақидаги мифологик тасаввур билан боғлиқлигини қайд этишган. Дарҳақиқат, учлик ибтидоий тушунчага кўра осмон, ер усти, ер ости дунёларини тасвирлайди. Осмон илоҳлар, ер одамлар, ер ости ёвуз руҳлар оламидир. «Уч йўл эпик қаҳрамонни уч оламга етаклайди: б орса келар – кўкка, борса хатар – заминга, борса келмас – ер остига 33 . Эпик рақамнинг сирли кучи ёвуз, жоҳил рақибни енгиб ўтиш ёки яхшилик ато этишда ёрдам кўрсатади. Мифологик тасаввур баёнини ташкил этган ёвуз руҳлар олами учликнинг учинчиси билан боғлиқ ҳодисаларнинг ёвуз, даҳшатли куч сифатида тасвирланишига олиб келган: учинчи олма заҳарланган, ака-укаларнинг учинчиси бахтсиз, учинчи дев хавфли, қонхўр, даҳшатли, қаҳрамон уни ҳомий ёрдамида енгади, учинчи кеча оғир, воқеалар қўрқинчли. Учликнинг учаласи етакчи образ жасорати, мардлик, қаҳрамонлик табиатини ёритиб, фарқлаш имконини беради, Айни пайтда сюжет воқеаларини бўрттириб, таъсир кучини оширади. Демак, учликнинг учинчиси ибтидоий тушунчани 30 Ўша асар. 55-б ет . 31 Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. М., 1976. С. 207. 32 Пропп В.Я. Русский героический эпос. Л., 1955. С. 34. 33 Жўраев М. Ўзбек халқ эртакларида сеҳрли рақамлар. Тошкент, 1991. 60-б ет .

тавсифлайди, унинг шаклий тузилиши, мифологик маъноси унут бўлиши билан трансформацияда бадиий ҳодиса, эпик мотивларга айланган. «Қаҳрамон уч ерда уч хил дев билан жанг қилибди: « б ир замон оқ от, оқ ит, оқ бўрон билан оқ дев кўринибди». «Узоқдан сариқ от, сариқ ит, сариқ бўрон билан сариқ дев келаётган эмиш». «Қора от, қора ит, қора бўрон, қора дев келаётган эмиш. Уч хил ранг кучлар нисбатини белгилаб, ўзаро фарқлаган. Учинчи дев нисбатан кучли, у зулм, зўрлик рамзи, ўта қудратли, даҳшатли, ёвуз руҳлар тимсоли сифатида тавсифланган. Бу хил учликлар сюжет воқеаларининг динамик ҳаракатини таъминлаб, қаҳрамоннинг ўта қудратли, мард паҳлавон сифатида идеаллаштиради. Уч рақами билан боғлиқ анъаналар қадимги турк элати, уруғ, қабилаларнинг сирли рақамга муносабати, мифологик эътиқод, дунёқараш, тасаввурлари заминида юзага келиб шаклланган. Демак, мифологик тафаккур, эътиқод, тасаввурлар етакчи мотив, анъаналарнинг тарихий асосларидир. Сирли рақамларнинг эртакдаги ўрни сюжетдаги воқеалар давомийлигини таъминлаш вазифаси таълимий-эстетик фунцияни адо этишидан иборатдир. Анъанавий учликлар сюжет компонентлари бўлиб, воқеалар ҳаракатини бир хил қолипда, сокин давом этиши, уч шартни аниқ ва тўлиқ тавсифланишини таъминлайди. Кенжа уч от ёлидан тутатқи (оқ, қора, саман от) олибди. «Ур тўқмоқ»да чол Хизр олдига уч марта бориб, уч хил нарса олади. Ана шу сирли буюмлар уч хил воқеани ҳикоя қилади. «Булбулигўё» эртагида у ч оға-ини бир манзилга етишибди. Унда уч йўл бор экан, бири борса келар, иккинчиси борса хатар, учинчиси борса келмас. Уч оға-ини маслаҳатлашиб йўлларни тақсим қилишибди. Каттаси борса келарга, ўртанчаси борса хатарга, кенжаси борса келмасга жўнаб кетибди. Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар сюжети ихчам, икки эпизоддан ташкил топиб, кўчма маънони аниқ, лўнда ифодалайди. Воқеалар хаёлий уйдирмалар

асосига қурилган, ҳажвий маъно касб этган. Баъзан сюжет бир эпизод такроридан пайдо бўлади. Бундай ҳодиса образлар ҳаракати, муносабатига урғу беради, марказий ғояни ёритади. Ҳар бир эпизод якунланган. Улар бир- бирини тўлдиради. Воқеалар тўқнашув асосига қурилган. У қарши қўйилган тимсолий образлар қиёфасини тўлдириб, характерли хусусиятини бўрттиради. «Бўри билан тулки» эртагининг биринчи эпизодида бўри бир бўлак гўшт тишлаб келаётган эди. Тулки: б ўривой қаердан келаяпсан? Бўри: Попдан, деб оғзидаги гўштни тушириб юбориши билан тулки илиб кетади. Диалог айёрликни фош этиб, бўридек овсар, аллегорик образни аччиқ кулги остига олади, пайдо бўлган комизм енгилган бўри ҳолатида юз беради. Эпизод такрорланади. Энди тулки гўшт тишлаб келаётган эди. Бўри: - т улкивой, қаердан келаяпсан? д еб, сўраганда у Попдан дейиш ўрнига, гўштни маҳкам тишлаган ҳолда Ғиждувондан, деб қочиб қолади. Тўқнашув такрор эпизодда ўта айёрлик, калтафаҳмлик иллатларини бўрттиради, ҳажв қилади. Бу хил эртакларда қатнашган айрим персонажлар – маълум маънода шаклланган, рамзий типлар. Бўри – лақма, айни пайтда қонҳўр, эчки – оқил, тадбиркор, тулки ўта айёр, қаллоб киши қиёфасини акс эттиради. Рамзий образ талқинида ҳаётий белги билан поэтик тўқима уйғун келади. Бу эса ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг ўзига хос хусусиятини белгилайди. Тулки кучсиз ҳайвон билан тўқнашганда ёвуз, писмиқ, салбий образ сифатида ҳаракат қилади. У бўри билан зид келганда, маккор, тилёғлама, доғули образида пайдо бўлади. Бўри – ёвуз, қонҳўр, Бироқ, лақма. Бу уни мазах қилиш учун қўлланган белги. Эртакдаги танқид масхара қилиш орқали ифодаланган, ҳайвонларга хос ҳаракат билан инсоний муносабатлар уйғунлиги образни аллегорик маъно билан таъминлаб, драматик ситуациялар яратади. Сифатлаш нарса, ҳодиса, образнинг ўзига хос белгиларини аниқлаб кўрсатади. Кириш қисмда таърифланган «серка бобо», «ботир эчки», «айёр тулки», «ола қарға азончи», «қора қарға қозончи», «думи калта бўри бор»,

«оч бўри», «бобоқ хўроз» каби ҳаётий белгилар уйдирма билан ўзаро уйғунлашиб образнинг хулқ-атвори, хатти-ҳаракати , қиёфасининг айрим белгиларини, хусусан, мажозий маъносини аниқ ифодалаш имконини беради. Эпитет мазкур тип эртакларнинг таъсир кучини оширади, мажозий образнинг табиати, ўзига хос хусусиятини ойдинлаштиради, характерли образ яратади. «Шум тулки», «Қўтир эчки», «Қирчанғи от», «Қинғир шох ҳ ўкиз», «Қирқ қулоқли қозон» кабилар. Нарса ва ҳодиса белгиларини ёритиб, мазмунини чуқурлаштиради, таъсир кучини оширади. «Боғнинг торгина омбори бор эди», «кўм-кўк ўт», «тиниқ сувли кўл», «сер ўт кўм-кўк водий», «барра майса» кабилар жонли манзара яратади. Истиора мазкур тип эртакларда кўпроқ қўлланади. Истиора акс этган нарса ва ҳодисаларнинг белги, ҳолатини англатади. «Таҳоратим танг қилиб турибди», «таҳорат турмайдиган бўлди», «ҳар қовурға мана мен деб турибди». Баъзан метонимик ифодалар учрайди. Бунда нарса, ҳодиса ўз номи билан эмас, Бирон бошқа белги, ўзига яқин сўз, иборалар орқали ифодаланади (ориқ) – «Бояги - бояги , бойхўжанинг таёғи», «Шу учта гўшт (эчки, қўй, хўроз) дан қочдикми?» «Чўққи соқолни емоқчи бўлибди (эчки», «Бўйни узун жоннинг бири касал бўлибди» (лайлак), «Таҳоратим бор, юмалаб олақолайлик». Муболаға асосан, баҳодирлик типидаги эртакларга хос воситадир. У қаҳрамонлар қиёфаси, хатти-ҳаракати, воқеа ва ҳодисаларни ҳаётий нормага зид ҳолда орттириб акс эттиради. Демак, у образ яратишда зарурий восита бўлиб, мазмун талабига кўра реал, ғайриоддий ҳодисаларнинг шакл- шамойилини бўрттиради, сеҳрли эртакларга мос табиат яратади, хаёлий уйдирмаларни юзага келтириб, асосий мақсадни тавсифлайди. «Пўлат хасса, пўлат паранжи, пўлат кавуш кийиб , йўл юрасиз, етдим деганда паранжи, кавуш, хассага қарайсиз, пиёз пўстидай бўлиб қолган бўлса, шу етганингиз 34 . 34 Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1961. 10-б ет .

Мазкур муболаға масофанинг узоқ экани, кўп вақт сарфланганлигини англатади, ниҳоят у баҳодирликни фантастик кўламда тавсифлаган, жасоратни, вафодорликка содиқликни белгилаб, воқеликнинг таъсирчанлигини оширган. Муболаға уйдирмалар билан уйғунлашади. У вақт ва тезликни бўрттиради, фантастика даражасида акс эттиради, ўта узоқ масофани қисқа вақтда босиб ўтишни шундай тасвирлайди: «Отнинг туёғи ерга дам тегармиш, дам тегмасмиш, шамолига дарёлар дам музлармиш, дам муздан тушармиш, қушни қувиб ўтибди, шамолни шошиб ўтибди, охири кўз очиб юмгунча етиб борибди» (Ф ольклор архиви. инв. №43). Баъзан у учқир, сеҳрли отни мазмунига зид тавсифлайди, қиёфасини орттиради: «Тўрт одам тўрт томонидан ёпишган бир от кириб келибди». «От ориқлигидан ётса турольмас, турса юрольмас эмиш. Бир одам калласидан, иккинчиси думидан, қолганлари икки биқинидан суяб олганмиш» («Кенжа ботир». 76-б.) Муболағали тасвир ғайритабиий образ яратган. У асосан қаҳрамон қиёфаси, куч - қудратин инг тенгсиз, юксак даражада эканини акс эттиради, унинг ғалабаси бежиз эмас, асосли эканини исботлайди. «Қирон ботир қудуқ оғзидаги юз ботмон тошни улоқтириб ташлади», «Катта қозонни бир хўплаб ошнинг ҳаммасини ичиб қўйибди» (Кенжа ботир, 87-б.) . «Ҳай-ҳайлаган овозидан қамишларнинг қадди букилиб, тўқай толларининг барги тўкилибди» (Кенжа ботир, 80-б.). «Бу бувак 35 нинг оғирлиги бир ботмон, бўйи бир газ экан» («Олмос ботир», 53-б.) . Бундай талқин эртакларнинг қаҳрамонлик типини белгилайди. Муболаға малика портретини қиёслаш билан бир бутун ҳолда тасвирлаб, уни гўзаллик тимсоли, тенгсиз намуна даражасига кўтаради: « о й деса оғзи бор, кун деса кўзи бор, момиқ бадан, қалам қош, сарви қомат экан». «Ҳар тола зулфи олам хирожига тенг қиз». 35 Бувак – чақалоқ .

Ўта муболаға (гротеск) паҳлавон қиёфаси, салоҳияти, тенгсиз куч- қудратини ошириб бўрттиради, қа в артиб акс эттиради: « ҳ ар қўли каттакон дарахт гавдасидай, тик юрганда боши булутга еткан, булутлар сувини шимириб юрган, тўқсон ботмон гурзини тўққиз чақиримга отган қаҳрамон кучли қўллари билан девни қучоқлаб, даст кўтариб, ерга урибди. Дев бўйнигача ерга ботиб кетибди 36 . Воқеликни тасвирлашнинг бундай усули бадиийликни ошириб, мардлик ва қаҳрамонликни мадҳ этади, униннг фантастика билан уйғун келиши сирлиликни кучайтириб, нотабиийликни оширади, хаёлий образ яратади. Ўта муболаға ўхшатиш билан уйғун келади, рақиб образи ёвуз кучнинг даҳшатли кўринишини акс эттириб, тингловчида ғазаб ҳиссини уйғотади, қаҳрамон жасоратини улуғлайди: «Аждаҳо чинордек, кўзлари чақмоқдек ёниб, оғзини ғордек очиб, ерга тушибди-ю, Суҳробни домига тортибди» 37 . «Бўйи саксон газ, калласи қанордай, танаси тепадай, ҳар қўли паншаҳадай, оёғи дўшаға 38 дай, бурни паккининг қинидай, кўкрак жуни ўттиз серка қилидай, кўзи зиғир гулидай» 39 тасвирлашнинг бундай усули образ, воқеа ва ҳодисаларни эртакларнинг баҳодирлик типига мослаштириб, қаҳрамонни идеаллаштиради. Муболаға мазкур талқинда рақиб персонаж тусини бўрттиради, ўхшатиш эса унинг даҳшатли қиёфасини чизади. Бадиий тасвир воситаларнинг ҳар иккиси бир бутун ҳолда образнинг таъсир кучини ошириб, эстетик завқ уйғотади. Муболаға фантастика билан мос келиб, воқеликни хаёлий нормада тасвирлайди. Бири реал нарса ва ҳодисани бўрттириб акс эттирса, иккинчиси сирли ҳодисаларнинг хаёлий образини яратади. «Бир жойим бор, унинг ости ҳам темир, усти ҳам темир, тўрт томони ҳам темир. Шунинг ичида қирқ туя ўтинни мойга ботириб ёқаман, унинг устига яна қирқ туя сазоқ ўтин, қирқ туя йилғин, қирқ туя салин қалаб ёқаман, ким шунинг ичидан омон чиқса, 36 Сув қизи. Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1966. 156-б ет . 37 Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1961. 10-б ет . 38 Душағадай – икки шохдай. 39 Ф ольклор архиви . Инв. № 923.

шунга қизимни бераман» («Кенжа ботир». 43-б.) . Шарт вазифасини ўтаган мазкур ҳодиса реал, бўлиши мумкин бўлган нарса, лекин воқеа муболағали чизилган. Уйдирма билан муболаға бирлиги воқеа ва ҳодисаларга сирли кўлам бахш этиб, тингловчини хаёл оғушига олиб кириб, ў йлаш, мушоҳада юритишга мажбур этади. Муболаға маиший эртакларда образларнинг маънавияти, ақл-идроки, расмиятчи эканини ошириб, ўзига хос тип яратади. «Бировникига ўғирликка кирган ўғри томдан йиқилиб, шоҳга арз қилибди: - Талабинг нима, деб сўрабди шоҳ. Ўғ ри : - Уй эгасига жазо берсангиз, дебди. Шоҳ уй эгасини чақириб сўроққа тутди. Шоҳ: «Томингдан йиқилиб тушгани ростми, - деб сўрабди. Камбағал: - Рост, шоҳим, дебди. Подшо: - Рост бўлса, сени дорга осиш керак» 40 . Эртакларда ўта юзакичилик, бемаънилик, калтабинлик бўрттирилган. Қўлланган муболаға у ёки бу ақлий камчиликни кучайтириб, салбий образ сифатини ёритади, ҳажвий кулги мўлжалига нишон қилиб фош этади. Шунингдек, эртакларда ўжарлик, дангаса, ишёқмас, текинхўр, манманлик каби ахлоқий қусурлар муболағали тасвирланиб аччиқ кулги, тингловчида хушчақчақ кайфият қўзғаб, танқидий функцияни адо этади. - Э ша ҳ аншоҳ, ўғри новчалик қилди, оёғи ерга тегиб ўлмаяпти, - деди. Шоҳ: 40 Ф ольклор архиви . Инв. № 1413.

- Шуни ҳам мендан сўраб ўтирасанми? Агар ўғрининг оёғи ерга тегиб қолган бўлса, гузардан бунинг ўрнига паканароқ бир одамни топиб, ўғри ўрнига осавермайсанми? Шунга ҳам ақлинг етмадими? 41 Демак, образ нарса, ҳодисаларни атайлаб бўрттириш, кучайтириш, катталаштириш ёки кичрайтириш салбий белгини фош этиш, йўқ қилиш, энг муҳими, сюжет воқеаларининг бадиияти, таъсир кучини оширишга қаратилган. Ўхшатиш бадиий тасвир воситаси сифатида сеҳрли, қаҳрамонлик типидаги эртакларда ўзаро ўхшаш икки нарса, воқеа ва ҳодисаларни бирининг белгилари мисолида иккинчисини аниқроқ, мукаммалроқ қилиб акс эттиради, асосан бош қаҳрамон, эзгулик ва ёвузлик кучларининг белги, хусусият, ҳаракат, ҳолатини тасвирлайди. М.А.Шапиро ўхшатиш структураси, унинг бир бутун шаклий тузилишини ташкил этувчи уч хил элементни тадқиқ этган. Биринчи элемент ўхшаган объект , иккинчиси ўхшатилган нарса , учинчиси ўхшаш белгилардир 42 . Масалан: «Унинг ингичка қошлари камончага ўхшаб, гоҳо юқорига кўтарилиб, гоҳо пастга тушарди». Тасвирдаги ингичка қошлари - ўхшаган объект, «камонча» ўхшатилган нарса, «гоҳо юқорига чиқиб, гоҳо тушар» эса ўхшаш белгидир. Демак, ўхшаган объект қиёс қилинган камонча орқали конкретлашади. Қўлланган тасвирий восита қаҳрамоннинг ички кечинма, руҳий ҳолатини акс эттириб, таъсир кучини оширади. Ўхшатиш сеҳрли эртакларда образнинг ташқи сифат, фусункор гўзаллигини бўрттириб акс эттиради: « ж амоли о й дек, қошлари ёйдек, юзлари кундек, сочлари тундек қиз экан». Ўхшаган ҳодиса ўхшатилган нарса орқали кўркамлашади: «Рустам баҳодирларча жанг қилибди». «Девлар момақалдироқдек гумбирлаган овоз билан чақирибди». Бунда ўхшатилган объектнинг қўрқинчли тасвири содир бўладиган даҳшатли жангдан дарак беради. Айни пайтда қарши қўйилган рақибнинг кучайтирилган хаёлий образини яратади. 41 Ўша жойда. 42 Ученые записки. Траспольский гос.пед.институт. Вып. 5. 1957. С. 3-22.

Ўхшатиш қаҳрамоннинг ички кечинма, руҳий ҳолат боши сиқилган илоннинг тўлғанишига кўчир ил ганда , воқелик яна ҳам ёрқин, жонланиб, равшанроқ тасвирланади. «Кенжа боши сиқилган илондек тўлғана бошлабди». Ўхшатишнинг мураккаб формаси қўлланади. Бундай ҳолатда ўхшаган ҳодисанинг хусусияти бирдан ортиқ ўхшатилган белгилар билан келади. «Кийик отган ўқдай визиллаб, учар қушдай париллаб кетаверибди. Мисолдаги «ўқдай», «қушдай» элементлари образ ҳаракати, унинг чопиш тезлигини ошириб, хаёлий образ яратади, воқеликнинг бадиий таъсир кучини оширади. «Боғланган от қулоғини қалам, қуйруғини алам қилиб, ўйнаб турган эмиш». Бу ерда ўхшаган нарсанинг ҳолати от эгасини таниб безовталанганидан дарак беради. Ўхшатиш маиший эртакларда салбий белгини кучайтириб, фош этиш функциясини адо этади. «Бир бой бор экан, ачиб қолган лой экан, сув ўтмаган сой экан, биров минмаган той экан, доғ бўлмаган ёғ экан, одам ётмаган жой экан, булут орасида қолган ой экан» 43 . У олғир, хасис, эзма, манманликни ёритган. Баъзан у лирик оҳанг касб этиб образ ҳолати, кечинмаларини акс эттиради. «Ўгай қиз тавба қилиб, терак баргидек титрарди», «учиб айланган парвонадек бўларди» Баъзан ҳолат комизмини орттиради, фош этувчи кулги яратади; «Қози лаби гезариб, пайшанбадан қайтган ғунажиндай уйга келибди». Подшо лойга ботган эшакдек бошини солиб турибди» 44 . Ўхшатиш хомтама кўнгил, лақмаликни аниқ ёритиб ҳаётий тасвирлайди. Сифатлаш эртак сюжетидаги образ, воқеа, ҳодисаларнинг белги, хусусиятларини тўлдириб, ифода этади. Тасвир воситалари, сўз бирикмалари орасида келади. «Кунботар томонга кета в ерасиз, зулмат шаҳридан ўтасиз, ютар чўлни кечасиз, ёнар тоққа борасиз». Гап орасида келган «зулмат 43 Ф ольклор архиви . Инв. № 674. 44 Ўзбек халқ эртаклари. Икки жилдлик. 2-жилд. Тошкент, 1995. 106 - б ет .

шаҳри», «ютар чўл», «ёнар тоғ» даги сифатлаш нарса, географик жой характерини белгилайди, хаёлий образ яратиб, таъсирчанликни оширади. Сифатлаш ўзи боғланган ҳодиса сифатини белгилаб, маъносини тўлиқ очади. «Бир юртга борса, қоп-қора дарвоза кўринибди. Дарвозани тақиллатибди, қоп-қора кампир очибди. Қараса, қора от, қора ит, қора бўрон билан қора дев келаётган эмиш». У сеҳрли эртакларда рақиб образ нияти, ёвуз табиатини кучайтиради, «қуш учса қаноти, одам юрса оёғи куядиган ер»да эса фантастик макон, ўта иссиқ, қовжираб ётган, инсон қадами етмаган жойни ёрқин акс эттирган, айни пайтда у етакчи образ жасоратини кучайтирган. Эртакларда сюжет яратувчи мотивлар тизими Сюжет яратувчи мотивлар икки хил бўлиб, қисқа, содда тузилгани, маиший йўналгани, узун, мураккаб шакли эртакларнинг сеҳрли, қаҳрамонлик типига мансубдир. Ҳар иккиси моҳият эътибори билан бир хил бош қаҳрамон қиёфасини ёритади. Сюжетнинг мураккаб шакли икки катта қисмдан ташкил топган. Бири эътиборлиси, эпик қисм, иккинчиси саргузашт қисмдир. Ҳар иккиси етакчи қаҳрамон биографияси билан боғланади. Сюжет яратувчи анъанавий мотивлар тизимини бефарзандлик афсонавий ҳомиладорлик, туғилиш мотиви чақалоқни ўғирлаш, ўсиш, болалик, алп аталиш, синов мотиви, от танлаш, жасорат кўрсатиш каби бир қанча мотивлар ташкил этган. Мотивлар қаҳрамон шуҳратини идеаллаштириш учун хизмат қилади 45 . 45 Имомов К. Ўзбек халқ эртаклари. Ўзбек фольклорининг эпик жанрлари. Тошкент, 1981. 71-бет.

Похожие

Ўзбек халқ эртаклари поэтик табиати, талқин мезонлари

Ўзбек халқ латифаларининг поэтик табиати, ҳажв ва юмор

Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар поэтик табиати, услуб мезонлари

Синкретик нақллар поэтик табиати ва акс эттириш мезонлари

Ўзбек халқ афсоналари табиати, мавзу хилма-хиллиги