Синкретик нақллар поэтик табиати ва акс эттириш мезонлари - Литература - Рефераты

Синкретик нақллар поэтик табиати ва акс эттириш мезонлари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

167.5 KB

Синкретик нақллар поэтик табиати ва акс эттириш мезонлари Режа: 1. Синкретик нақллар 2.Соф нақллар 3. Баҳолаш меъёрлари 4.Соф нақллар асосий функцияси, баҳолаш меъёрлари 5.Демоник ҳикоя атамаси ҳақида 6.Оғзаки демоник ҳикояларнинг жанрий хусусиятлари 7.Оғзаки демоник ҳ икояларнинг меморат шакли 8.Оғзаки демоник ҳикояларнинг фабулат шакли

Ўзбек халқ нақллари эртак, афсона, ривоят, мақолларнинг ўзаро яқин муносабати, таъсир жараёнида юзага келган. Бу хил нақллар ўзида насрий жанрларга хос белги, хусусият, анъанавий формулаларни ташийди, сюжет тузилиши нисбатан қисқа, баъзан мураккаб, ҳажман йирик, воқеа ва ҳодисалар талқини хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларга асосланади. Унинг мажозий маъноси ўгит ташувчи тўқнашувлар давомида маълум бўла боради. Конфликт ақлий тўқнашувга асосланади, таълимий-маиший маъно ташиб ечими зийрак, доноликнинг натижаси сифатида ташкил топган. Бу хил нақлларда эртаклар таъсири кучли, ўзига хос хусусиятлар, фантастика, тилсим намуналари, инсоний нутқда сўзлашувчи ҳайвон, персонажлар, тимсолий образлар учраб туради. Ҳар бирининг ўрнак бўларли хусусиятлари қоришиқ ҳолда келса ҳамки, нақл услубига тенг бўла олмайди, балки улар воқеаларни жонлантиради, хаёлий тус бериб, натижанинг ҳаётий, ғайритабиий ҳолатда юз беришини таъминлайди, ниҳоят бадиийлик даражасини оширади. Нақлда ўзига хос образ яратиш, уни бадиий тасвир воситаларида талқин этиш, хусусан ўгит ташиш, панд-насиҳат қилиш услуби кучли, сезиларлидир. У «Илон бузғон», «Тўти ҳикояси», «Тулки билан кийик», «Ўғривой билан тўғривой» нақлларида алоҳида аҳамият касб этади. Бу хусусият ахлоқ нормаларини ёритади, ўрнак бўларли намуналарини белгилайди, аниқ ва ёрқин кўрсатади. Шунга қарамасдан, бу хил нақллар ўзига хос табиати, таълимий-эстетик функцияси, воқеа ва ҳодисаларнинг ўтган замонга йўналганлиги, сюжетнинг сеҳрли эртакларга хос бошлама - зачини билан ажралиб туради. В оқеалар аниқ ва ноаниқ замонда юз беради. Бошлама образ ларни характерлайди. Хусусан, тўғрилик ва эгрилик, адолат ва разолат, донолик , калтабинлик, меҳнатсеварлик , ишёқмаслик каби ахлоқ нормаларини ташиган тимсолий образлар ни бир-бирига зид қў яди . Бу ҳодиса борада «Яхшилик билан ёмонлик», «Айёр билан содда», «Чолнинг кенжа ўғли» нақллари да аниқ кўзга ташланади ва у ў гит чиқаришда етакчилик қилади. Нақлларда ифодаланган яхшилик ёмонлик, эгрилик ва тўғрилик, ва  2 

соддалик ва айёрлик каби шартли, ўрнак учун қўлланган умумлашма образлар эзгулик ва ёвузликнинг образли ифодаси янглиғ ҳаракат қил ади, ибратли ахлоқ намуналарини белгилайди. Образларнинг бири етакчи, иккинчиси рақиб персонаж, учинчиси ёрдамчи сифатида фаолият кўрсатади. Қарама-қарши образларнинг ўзаро муносабати ақлий тортишув асосига қурилган, ижтимоий дидактик маъно касб этган. Бир-бирига зид қўйилган Тўғривой (Яхшивой, соддавой) йўлда Эгривой (Айёрвой) билан дўстлашибди. Бироқ, Эгривой Тўғривойни алдаб, қийин аҳволга солиб қўяди, кейин ўзи шу ҳолатга тушади. Тўқнашувда сири ошкор рақибнинг оғир вазиятда қолиши, энг муҳими, унинг инкор этилган хулқи, муносабат кишиларни огоҳлантириб, ўгит чиқаради. Синкретик нақлларнинг ривоят замини да юзага келган яна бир намунас и “Й ил номлари ” аталади. Дастлаб нақлга асос бўлган ривоятни келтирамиз, кейин хулоса чиқарамиз. Айтишларича, Турк хоқонларидан бири йилларни аниқлаш мақсадида ўн икки йилга ном берган. У ўз одамларига ҳайвонларни дарё томон ҳайдашни буюрган ва қайси ҳайвон сувдан биринчи бўлиб ўтса, йилнинг биринчисини ўша ҳайвон номи билан атамоқчи бўлган. Дарёдан биринчи бўлиб, сичқон ўтган. Биринчи йил сичқон деб аталган, кейин сигир, йўлбарс, қуён, тимсоҳ, илон, от, қўй, маймун, товуқ, ит, тўнғиз ўтган. Уларнинг ҳар бири бир йил учун ном бўлиб қолди 1 . Ривоят тингловчида ишонч туғдиради. Чунки сюжет воқеалари ҳаётий, айни пайтда мучал йили номларининг пайдо бўлиш сабабини белгиламоқда. Ривоятда ўрнак бўладиган ахлоқий нормани тарғиб этиш ёки инкор этиш, ўгит чиқаришга ишора йўқ, кўчма маъно мажозийлик сезилмайди. Ана шу ривоятнинг ўн аср кейин ёзиб олинган намунаси эса тамоман бошқача, шакл ва маъноси бутунлай ўзгарган. Аниқроқ қилиб айтганда, ривоят тарихий тараққиёт, эволюция жараёнида ўзгариб, мажозий маъно англатувчи ўгит ташувчи нақлга айланган. Энди мазкур ривоятнинг нақлга айланган намунасини 1 Маҳмуд Кошғарий Девону луғатит турк. 1-том. Тошкент, 1963. 330-333-бетлар.  3 

келтирамиз: «Мучалнинг бир йилини бир ҳайвоннинг номи билан атамоқ ниятида ҳамма ҳайвонларни бир ерга чақирибдилар. Қайси ҳайвон кўзга биринчи кўринса, мучалнинг биринчи йили ўшанинг номи билан аталади, деб шарт қўйибдилар. Шунда туя бўйига ишониб, бамайлихотир келаверибди. Сичқон қарасаки, ҳайвонларнинг оёғи остида кўринмай қолиб кетаяпти. У югуриб бориб туянинг бошига чиқиб, қаққайиб туриб олибди. Натижада кўзга биринчи бўлиб сичқон кўринибди. Шундан кейин ўн икки йиллик мучалнинг биринчи йили сичқон номи билан аталибди. Қолган йиллар бирин-кетин кўзга кўринган ҳайвонларнинг номлари билан аталибди. «Туя эса йилдан қуруқ қолибди» 1 . Нақлда ҳикоя воқеалари жонлантирилган, мажозий маъно касб этган. Бу нарса сюжет воқеаларининг насиҳатомуз маъно ифодалашига сабабчи бўлган. Нақл туя мисолида ўз-ўзига маҳлиё, лоқайд, бамайлихотир кимсаларни огоҳлантиради. Уларни туя аҳволига тушиб қолмасликка даъват этади. У қиссадан ҳисса қисмида «Бўйига ишонган туя йилдан қуруқ қолибди» деган ибратли ўгитни илгари суради. Ривоятнинг кейинги варианти рамзий ҳикоя-нақлга айланган. Ривоят содда, қуруқ баёндан иборат бўлиб, персонажлар жонсиз. Унинг кейинги нақлий формаси мажозийлик касб этган, бадиийлаштирилган, персонажлари жонлантирилган, аниқ ва ёрқин ифодаланган. Унинг ривоят шакли ахборот функциясини адо этса, нақлий шакли таълимий-эстетик функцияни бажаради. Ривоятда ҳаётий воқеалар, нақлда хаёлий ва ҳаётий воқеалар устунлик қилади. Шунинг учун ҳам ривоят воқеалари тингловчида ишонч уйғотади. Нақл воқеалари аксинча, тингловчи унга хаёлий уйдирма, деб муносабат билдиради. Сюже т воқеалари дидактик маъно ташувчи ситуациялар асосига қурилган. Булар нақлий шаклнинг кейинги ҳодиса эканини исботлайди. Шунга қарамасдан, ҳар икки жанр ҳам мучал йили номларининг юзага келишига сабабчи ҳодисаларни белгилашга қаратилган. 1 Туркестанские ведомости. 4 февраля 1875 г. Записки Восточн. Отд. Императ. Русского археологического общества. 5 том. Вып.2-4. СПб., 1891. С. 322.  4 

Нақлда донолик маъқулланиб, худбинлик қоралан ган . С ичқон рақиб персонаж сифатида фаолият кўрсатган . Нақллар кишиларни эгри йўлдан қайтариш , огоҳлантириш, тўғри йўлга солиш мақсадида айтил ган . Масалан, «Уч оғайни ботирлар»даги “ Тўти ҳикояси ” аслида нақл бўлиб, эртак ичида, ўринли жойда қўлланган. Кенжа ухлаб ётган шоҳ ёнидаги чақиш учун ҳозирланаётган илонни кўради ва чопиб ўлдиради. У қиличини артаё тг анда, шоҳ уй ғонади , кўнглига ёмон фикр келади. Ҳасадгўй вазир пайтдан фойдаланиб, «У сизни ўлдирмоқчи бўлган», - деб, шоҳ шубҳасини оширади. Ботир зиндонга солинади. Шоҳ бир куни ундан: «Қай кўнгил билан мени ўлдирмоқчи бўлдингиз» 1 , - деб сўра б ди. Ана шу сўроқ шоҳ шубҳасини ойдинлаштириш учун нақл талаб қилади. Нақл ботирнинг намунали муносабатини улуғлаб гуноҳкор эмаслигини тасдиқлаб, ҳақиқий айбдорни аниқла йди . Кенжа ботир фурсатни бой бермай, юқорида номи келтирилган нақлни айтиб беради. Ҳикояни эшитган шоҳ ўз саволига жавоб топади. Рамзий маъно ташиган тўтининг бесабаб ўлими , тимсолий маъно ташиб, кенжанинг сабабсиз зиндонга тушишини англа та ди. Нақл рақиб , вазирнинг гапи билан бажарилган ишнинг ёмон оқибатини уқ т иради ва реал шоҳларни огоҳлантиради, олдин масалани ўрганиб кейин ҳ укм чиқариш лозим, деган ўгитни илгари суради. Эртак таркибида келган бу нақл асарнинг ғоявий мазмунини белгилаган . Бошқа бир нақл асосида ётган панд-насиҳат образлар нутқи , ҳ аракат муносабат и да ойдинлашади. «Етти ўлчаб бир кес» мақолига амал қилма ганнинг нобоп одатини жарга сакрашдан олдин қайтиб чиқишни ўйламаган кийикка ўхшатади: «Тоғда юрган кийик пастг а, булоққа ўзини ташлабди. Сув ичиб атрофга қараса, чуқурликда турган эмиш. Сакраб чуқурликдан чиқа олмабди. Буни кузатиб турган тулки кулибди: -Нима учун кулаяпсан? – дебди кийи к . Тулки: 1 Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1960. Икки томлик. 1-том. 123 - б ет .  5 

-Бу чуқурга тушишдан аввал, қандай қилиб ундан чиқиш керак эканлигини ўйлаш керак эди, - деган экан 2 . Бу воқеа «Ўйламай урушмоқ мияга тўқмоқ» билан тенг ҳодиса. Уни ноқил ўхшамишга йўналтириб, киноя қилади, ҳушёрликка даъват этиб, олдин натижани англаш керак, деган тушунчани уқтиради. Тулки доно, кийик калтабин тимсоли сифатида тавсифланган. У бефаҳмни инкор этиб, эҳтиёткорни улуғлайди, «Ўй ўйласанг кенг ўйла, олди-кетин тенг ўйла» мақоли ўгитни таъкидлаб, зийраклик унутилса, кийик ҳолига тушиш ҳеч гап эмаслигини уқтиради. Кўринадики, калта ўйлашни инкор этиш нақл асосини ташкил этган. Ноқил ва тингловчи нақл воқеасини хаёлий билиб муносабатда бўлган ва уни ҳаётий уйдирмаларда акс эттирган. Нақл мазмунидан келиб чиқадиган дидактик ғоя, ўгит шартли, айни пайтда мажозий маъно ташувчи персонажлар муносабати, мажозий воқеалар замирида ташкил топган. Бойликка хирс қуйиш нақлларда салбий ҳодиса ва у фольклорга хос умумлашма образлар мисолида нақл этилган. Бу нарса бир нақлда биратўла бойимоқчи бўлган киши ҳаракатида ифодаланган. Мазкур персонаж иштирок этган сюжет воқеалари киноя услубида ҳикоя қилин ган . «Илон бузғон» нақли асосини мазкур одат ташкил этади. «Камбағал ғорда аждаҳони кўри б, унинг олдига бир тоғорада сут келтиради. Аждар сутни ичиб тоғорага тилла ташлабди. Шу тариқа камбағал ҳар куни тоғорада сут келтириб қўядиган бўлибди. Аждар эса биттадан тилла ташлай берибди. Камбағал бойибди. Шундан сўнг унинг ноқобил ўғли воқеани пайқаб, билиб олибди. Биратўла бойиш мақсадида ғорга сут қуйиб, нарироқда қилич яланғочлаб бекинибди. Аждаҳо ғордан чиқиб, сутни домига тортибди… Йигит унга қилич солибди. Қилич аждаҳонинг думига тегибди. Ғазабга келган аждаҳо йигитга заҳар сочиб ўлдирибди. Аҳволни кўрган камбағал чол аждарга қараб: б ўлган иш бўлди, алоқамизни яхшилайлик, дебди. Аждаҳо: ў ртамизда дўстлик бўлиши мумкин эмас; сен мени кўрганингда ўлган ўғлинг эсингга тушади. Мен сени 2 Ўзбек халқ эртаклари. Олмос ботир. Тошкент, 1976. 3-бет.  6 

кўрганимда, кесилган думим эсимга тушади. Энди, дўстлик эшиги ёпилди, дебди 1 . Нақл воқеаси ўрнак бўларли ҳодиса, «Беш қўл оғизга сиғмас» мақолига амал қилма ган баъзи кимсаларнинг бойликка хирс қўйиш одати га киноя тарзида тавсифланган. Бу билан у инкор этилган одат оқибатини таъкидлаб, кишиларни огоҳ этади, акс ҳолда очкўз ўғ ил аҳволига тушиб қолиш мумкинлигини уқтиради ва «беш қўл оғиз йиртишини шама қилади. Нақл «очкўзлик офат келтиради» деган насиҳатомуз ғояни илгари суради ва уни икки хил қарама-қарши ахлоқ нормалар ини ифодаловчи тимсолий образлар тўқнашуви мисолида акс эттирган. Бойли к ка хирс қўйиш каби зарарли одат нақл асосини ташкил эт ган ва у ўзига хос образлар мисолида акс эттирилган. Нақл экспозицияси қисқа ва содда бўлиб, воқеанинг ўрни, шарт-шароити, қаҳрамон табиати, вазифаси , рақиб персонаж ҳақида маълумот беради. Унинг бошламаси «нақл қилибдурларким», «ҳикоя қилишларича», «айтишларича» каби анъанавий кириш билан бошланади. Воқеалар кўтаринки руҳда давом этади. Тугун кутилмаганда юз беради. У воқеалар ҳаракатини бошл овчи восита, сюжетнинг таркибий қисми , ниҳоят, ўгит ташувчи ҳ одиса сабабини аниқлаб беради . Ечим тугун натижаси сифатида пайдо бў лади , у хайрли , гоҳо кўнгилсиз кечади , ўгит чиқаради. Нақлларда конфликт маиший маъно касб этади ва у воқеалар оқимида, фавқулодда содир бўлади. Унинг ечими тасодифан юз беради. Конфликт давом этаётган ҳодиса ларнинг кескин ўзгаришида воқе бўлади. У етакчи қаҳрамон билан рақиб персонаж ўртасида кечади ва бирининг оқил , донолиги, иккинчисининг сергак , эҳтиёткор эмаслиги, учинчисининг ёвуз , фосиқ эканлигини аниқлаб беради. Уч хил персонажни белгилаш юқорида таъкидланган нақл услубидан келиб чиқади. Кўмакчи образлар муҳокама қилиниши лозим бўлган ахлоқий норманинг у ёки бу 1 А.Ирисов. Абу Али ибн Сино. Тошкент, 1960. 70-бет.  7 

томонини ёритишда ёрдам беради. Образлар талқини содда , қисқа, а йни пайтда аниқ ифодаланган , бир -бирига қарши қўйилган хусусиятлар бўрттирилган. Бундай талқин идеал одоб ёки ёмон ахлоқни ёритади ва ўгит чиқаради . Нақллар ибратли хулқ ҳақидаги тушунчаларга жавоб бермоққа ёки мисоллар ёрдамида тасдиқламоққа, айни пайтда ноқобилни инкор этмоққа ҳаракат қилиб, тингловчининг ахлоқий норма ҳақидаги фикр, хоҳишини қондиради, у ёки бу ҳаракатни аввал ўйлаб, кейин бажаришга даъват этади. Бу хил н ақллар маъноси ранг-баранг бўлиб, асосан икки мавзу ёритилади: бирида билимдон, тўғри, покиза, мард, тадбиркор, доно, адолатпарвар кишилар улуғланади. Иккинчисида содда, лақма, очкўз, худбин, мунофиқ, дангаса, калтафаҳм, билимига амал қилмаган кимсалар рад этилади. Ҳар икки мавзуни мажозий маъно ташувчи воқеа ва ҳодисалар ташкил этади. Демак, нақллар амалий аҳамияти билан ажралиб туради. Улар ақл билан иш юритиш, доимо сезгир, фавқулодда ҳодисаларга тайёр туриш, зийрак, ҳушёрликни бой бермай, сергак, фаол бўлиш, теран фикрлашга даъват этади. «Бахт, давлат, ақл мунозараси» номли нақл обрў орттиришда зарур воситани аниқлайди. Ун да шартли персонажлар нинг ўзаро муносабати, тортишув масалани аниқлаш, белгилаш имконини беради. Нақлда бахт, давлат, ақл жонлантирилган, тимсол сифатида тавсифланган. «Бир доно йигит подшонинг гўзал қизига уйланибди. Тўйдан сўнг « б ахт, давлат, ақл ўзаро баҳсга киришибди. Бахт: -Бу йигит обрўга фақат мен туфайли эришди, дебди. Шунда давлат: -Йўқ, бу йигитнинг шуҳрат топишига мен сабабчи, дебди. Шунда ақл: -Бу йигит ақлли, шу ақл-фаросати билан давлатманд, бахтли бўлди, дебди.  8 

Давлат ва бахт ўз фикрларида қолиб, ақл айтганини маъқул кўришмабди. Шунда ақл йигитни ташлаб чиқибди. Шу бугун йигит қиз билан қўшиладиган кун экан. Қиз қараса, йигит ўзгариб, бепарво ҳўкиздек ўтирганмиш. Шоҳ воқеани эшитиб, йигитни ақлсизликда айблаб ўлимга буюрибди. Бахт билан давлат йигитни қутқариш учун чора тополмабди. Шунда ақл ёрдамга келибди. Йигит қараса, дор тагида турган эмиш. Қутилишга чора излаб шоҳга: ш оҳим, қизингизга муҳаббатим абадий. Сизни улуғ тутиб, ҳурмат қ ил ганимдан бир кунлик нафсимни тийган эдим, - дебди. Шоҳ йигитни озод қилибди 1 . Никоҳ, қўшилиш кечаси, шо ҳ буйруғи, жаллод фаолиятини ҳикоя қилувчи анъанавий мотивлар нақл асосини ташкил этиб обрў учун зарур ибрат бўларли воситани белгилаган. У шуҳратни бахт, давлат билан боғл ашни инкор этади, огоҳлантиради, шартли персонажлар (бахт, давлат) га насиҳат қилади. Ҳар қандай мушкул вазиятдан пул, бойлик эмас, ақл-идрок қутқаради, деган ўгитни илгари суради. Нақл обрў орттириш, шуҳрат топиш учун ақл-идрок керак эканлигини исботлайди. Давлат ўткинчи, ақл- идрок ҳал қилувчи ҳодиса. Шунинг учун доимо ақл билан иш юритишни маслаҳат беради. Баҳс да тимсолий образлар контраст қўйилади. Бу усул аввало, маънавий қиёфани ёритади, мантиқий хулоса чиқариб, идеал ғояларнинг келиб чиқишига имкон беради. Нақл оқил йигитни улуғлаб, уни объект томон ибратли, ҳикматли ҳодиса сифатида йўналтирган. Икки хил шартли образ ни бир-бирига қарши қуйиш усули «Эгри билан тўғри» эртак-нақлда ёрқин ифодаланган. Юзага келган мажозий ҳодисалар эгрининг бадфеъл, бахил ва разил эканини ёритар экан, нақл шу типдаги кимсалардан огоҳ бўлишни тайинлайди. Шунингдек, тўғри кимсани оқибатли, меҳрибон, адолатга содиқлигини ёритиб, ундан ибрат олишга 1 Шахсий архив. 1-дафтар.  9 

чақиради, Айни пайтда, «ҳийла, диёнат дарахтининг меваси мусибат, фалокатдир» деган ўгитни илгари суради. Баъзи нақл воқеалари нутқ мотиви асосига қурилган. У савол-жавоб шаклида намоён бўлиб, у ёки бу персонаж қиёфасини белгилаш, уни ўрнак бўларли ҳодиса сифатида ёритиш учун имкон яратади. Подшо шоирга: м ендан нима тиласанг, айтабер, бераман, дебди. Шоир: ч аманда булбул тилайман, сиздан қирқта ўғил сўрайман, дебди. Шоҳ уни тўхтатиб: шошма, сўра десам, ҳар сўраганда қирқта ўғил сўрайсан. Мен худоми? д ебди. Шоир: б ў лмаса тақсир, «тила» деманг, дебди 1 . Нақлда бир-бирига зид қўйилган воқеалар ақлий тўқнашувни ташкил этган. У шоҳнинг ўта мақтанчоқ, шоирнинг доно, сўзамол хислатини ёритади, Айни пайтда, у таълимий дидактик маъно ташиб, «Аввал ўйла, кейин сўйла» мақолига амал қилиш лозимлигини насиҳат қилади. Акс ҳолда мақтанчоқ шоҳ ҳолатига тушиб қолиш ҳеч гап эмас. Нақл нутқ мотиви асосига қурилган. Нақл баъзан мақол асосида келиб чиқади ёки аксинча. Ҳар иккиси таълимий-эстетик функцияни адо этади. «Ҳар ким этса ўзига» нақлида «Бир подшо бўзчи кампирни йўқ қилиш пайига тушади ва унга бир коса заҳарланган о ш юборади. Кампир «ҳар ким этса ўзига» деб ошни олиб сўрига қўяди ва бўзини тўқийверади. Ошни ишни тугатгач емоқчи бўлади. Шоҳнинг икки ўғли ўқишдан чиқиб кампирникига кириб сув сўрашади. Сувдан ичиб бўлгач, сўридаги ошни сўраб олиб ейишади. Заҳарли о ш икки болани нобуд қилади. Буни кўрган шоҳ доғда қолади» 2 . Нақл ҳаракат мотиви асосига қурилган, ибрат бўларли воқеа доғда қолган шоҳ мисолида тавсифланган. Рақиб персонаж (шоҳ) нинг ёмон қилиғи нияти бузуқ шоҳларни огоҳ этади. «Ёмон тиртиқ қилар, бутунни йиртиқ қилар» мақоли мазкур мудҳиш воқеадан келиб чиқадиган ўгитни англатади. Бу насиҳат золим шоҳларга қаратилган бўлиб, «Ҳар ким қилса ўзига»нинг мантиқий 1 Ўзбек халқ эртаклари. Олтин олма. Тошкент, 1976. 328 - б ет . 2 Хоразм эртаклари. Тошкент, 1961. 5 - б ет .  10 

хулосасини ташкил этган. Шунингдек, ҳаракат мотиви замирига қурилган «Кўр билан шол» нақли характерлидир. Фалокат босиб ҳамма қишлоқдан қочиб кетибди. Фақат кўр билан шол қолибди. Шол кўрга: м ен юришдан ожизман, лекин тўғри йўл кўрсатишга қодирман. Сен эса йўл кўрсатишга ожизсан-у, йўл юришга қодирсан. Мумкин бўлса, мени опичлаб олсанг, мен йўл кўрсатсам, икковимиз биргаликда ҳалокатдан қутилсак, дебди. Кўр шолнинг айтганига рози бўлибди-да, уни опичиб олибди. Шол йўл кўрсатиб, кетаверибди. Улар ҳалокатдан қутилибдилар. «Бирлашган ўзар, бирлашмаган тўзар» деб шуни айтадиларда 1 . Нақл дидактик маъно ташувчи мазкур воқеани тингловчига ўрнак сифатида йўналтирган. Панд-насиҳат мақол мисолида умумлаштирилган. У ҳар қандай вазиятда бир бўлиш шартдир, деган ўгитни ташвиқ этган. Сюжет ҳаракат мотив асосига қурилган бўлиб, ўгитни аниқ ифодалайди. Соф нақллар асосий функцияси, баҳолаш меъёрлари Бу хил нақлларда эртак анъаналари, мотив, бошлама, тугаллама деярли учрамайди. Сюжет асосини ташкил этган уйдирмали воқеалар мажозий маъно касб этиб, намунали фазилат ёки инкор этилган хислат ҳақида фикр юритади. Ҳар бирида қарама-қарши а х лоқ , одобни ташиган умумлашма образлар фаолият кўрсатади. М ажозий воқеалар асосига қурилган «Шоҳ билан қул», «Хазина топган киши», «Сулаймоннинг қарори», «Одам одам билан тирик», «Кийик билан тулки», «Икки қарға», «Сув излаган балиқлар» соф нақллар гуруҳини ташкил этади. Ўгит соф нақлларда аниқ ва тўлиқ и фодаланган. Ҳикоя қиссадан ҳисса чиқаради, панд-насиҳат қилади. Бу хил нақлларда асосан рақиб эмас, ўз-ўзини фош этувчи персонажлар фаолият кўрсатади. 1 Ўзбек халқ эртаклари. Олтин олма. 34 - б ет .  11 

Одиллик ва холисона иш юритиш, киши ахлоқини безайдиган улуғ хусусиятдир. «Подшоҳ билан қул» аталган қадимий нақл ана шу эътиборли а х лоқ нормаларини шакллантириш, тарбиялашда алоҳида аҳамият касб этади. «Сахий подшони халқ ҳурмат қилади. Унинг бир қули бор эди. Хизмат даражаси баковуллик эди. Кунлардан бир куни овқат вақтида, подшоҳнинг иштаҳаси яхши бўлиб турганда, фалокат босиб, бир тош қулнинг оёғига урилди. Шунда у иссиқ ошни подшоҳ бошига тўкиб юборди. Одамлар: п одшоҳ энди уни ўлдиради. Гуноҳига лойиқ жазо шудиро дейишди. Шоҳ эса қулнинг хафалигини кўриб кечирди, озод қилиб юборди. Вазир: -Эй, саҳийликда беғараз шоҳ: унга тиғдан бошқа нарса лойиқ эмас эди- ку. Шоҳ эса завқланди, лутф билан деди: Х ижолатнинг ўзи уни ўлдириб бўлди. Ҳеч ким ўлган ўликни бошқатдан ўлдирмаган, бошига эса жазо тиғини тортмаган», дебди. Шоҳ юз берган воқеа сабабини аниқлаб, тўғри хулоса чиқаради, ибратомуз муносабат ни кўрсатади. У доно , тадбиркор, айни пайтда одил ва оқил, инсонпарвар киши. У буйруқ чиқаришда шошмайди, масалани обдон ўрганади, билади, тагига етиб англаб олгач, ҳукм чиқаради. Шоҳ доимо ҳ ушёр. Нақл асосини ана шу марказий образнинг ўрнак бўларли ақли, одиллик фазилати ташкил эт ган . Соҳибга содиқ қулнинг ўзига ортиқча баҳо бериб, мақтовларга маҳлиё бўлиши, тошни кўрмай қоқилиши эҳтиёткор, зийрак эмаслиги дан нишона . Бу хусусият унинг айбини белгилайди, ўгит доимо хушёр бўлиш, ҳодисаларни эътибор билан кузатишга ундайди. Асарнинг мазмун-моҳиятини ташкил этган одил ва адолат ҳақидаги воқеа ҳақиқатни англаб етган шоҳ ҳукми г а амал қилади. Ҳукм шоҳ табиати, ажойиб хусусияти, юксак фазилатини белгилайди. Нақл огоҳлик ва эҳтиёткорликни маъқуллаб, панд-насиҳат қилади. Дарҳ ақиқат , «Зийракнинг а қ ли тош ёрар». Нақлларда тўғрилик билан эгрилик, адолат билан хиёнат, донолик билан калтабинлик, эҳтиёткор билан лоқайдлик бир-бирига қарши қўйилган. Бадфеъл, бахил, разил, олчоқ, қаллоб  12 

кимсалар инкор этилиб, ҳ аёли, меҳрибон, одил ва софдил кишилар улуғланади. Нақл тортишувга сабаб ҳодиса, лоқайд, беписандни қоралаб, ҳ ушёр, адолатпарварни ташвиқ этади. Соф нақллар нисбатан кейин, феодал жамияти босқичларида пайдо бўлиб, шаклланган, воқеа ва ҳодисалар ҳаётий тасвирланган. Баъзи нақллар статик мотив асосига қурилган бўлиб, ўгитни яхлитлаштиради. Мазкур мотив қўлланганда, сюжет воқеалари ҳаракатсиз, турғун ҳолатда кечади ва нақл ташиган ўгитни изоҳлаб тасдиқлайди. Бу ўринда «Бугунги жаҳлингни эртага қўй» нақли характерлидир. «Бир ўтинчи икки тангага бир оғиз сўз сотиб олади. У бошқа шаҳарга бориб, ўн беш йил туриб қолади. Қайтгач, уйга киришдан олдин унинг дарчасидан мўралайди. Қараса, хотини бир суқсурдек йигитга чой қуйиб бераётган эмиш. Ўтинчининг қони қайнаб, мен кетгандан кейин хотиним йигитларни уйга олиб келадиган бўлибди» деб, ҳозир уйга кириб иккаласининг бошини танасидан жудо қиламан, дебди. Шу пайт икки тангага сотиб олган бир оғиз сўзи «Бугунги жаҳлингни эртага қўй» эсига тушибди. У туйнукдан қулоқ солибди. Йигит сўз бошлабди: Ойи, дадам кетганларида мен неча яшар эдим». Буни эшитган ўтинчи хурсанд бўлиб, «Икки тангага олган бир оғиз сўзим қирқ минг тиллолик фойда берди, дебди» 1 . Турғун ҳолатни ифода этган мазкур мотив «Бугунги жаҳлингни эртага қўй», «Жаҳл келганда ақл кетар», «Жаҳл дориси – сукут» каби мақоллар асосида юзага келган. Нақл ўгитни жаҳл устида қайнаш одатига мойил кимсаларга панд-насиҳат қилади. «Жаҳл – жоҳил қуроли» деб уқтиради. «Жаҳлни кечиктирган ютар»ни илгари суради. Мазкур нақл ана шу ҳаёт ҳақиқати заминида ташкил топган ва уни объектга ўрнак сифатида йўналтирган. Соф нақллар мажозга асосланиши, ихчам, соддалиги, воқеаларни ишончли талқини билан ажралиб туради. Соф нақлларда панд-насиҳат ва 1 Ў збек хал қ эртаклари. 2 томлик. 1-том. Т ошкент , 1961. 294 - б ет .  13 

ўгит шартли, рамзий образлар нутқида аён бўлади. Бу борада «икки қарға» нақли ўринли, эътиборли мисол бўла олади. Нақл жанрининг ҳаётдан олиб ўзлаштирган мажозий образлар мисолида акс эттирган ва инкор этилган салбий ахлоқ нормаларидан бири текинтомоқлик, айёрликдир. Айб аталган бу одат бежиз тилга олинмаган, нақлга солинмаган. Нақл бу ҳодисани рамзий образлар мисолида шундай ҳикоя қилади. «Бир ўрмонда икки қарға яшар экан. Улар овқат топишга эриниб, ҳийла қилишибди: Мен ҳийла ўйладим, дебди биринчи қарға. Агар ўша ҳийлани ишлатсак, биз текин овқатланиб ётаверамиз, дебди. Қарға гапини давом эттириб, биз бирор қуш уясига борамиз, бир-биримизнинг патимизни юламиз, шунда полопон қушчалар бўлиб қоламиз. Кейин қуш уясидаги тухумларни олиб ташлаб, ўзимиз ўтирамиз. Она қуш келиб, «болаларим тухумдан чиқибди» деб бизни овқатлантира в еради, дебди. Иккинчи қарға: майли, дебди. Кейин икки қарға бир қуш инига бориб, бир-бировининг патларини обдон юлишибди, қип-қизил гўшт бўлиб қолишибди. Индаги тухумларни олиб ташлаб, ўрнига ўзлари ўтиришибди. Ўз уясига келган она қуш ота қушга: Мана, болаларимиз ҳам тухумдан чиқибди, - дебди. Улар ҳар хил овқатларни келтириб бераверибдилар. Бир неча кундан кейин пати юлинган қарғалардан аста-секин пат чиқа бошлабди. Шунда улар яна бир- бирларининг патларини юлиб ташлашдилар. Буни кўрган она қуш болаларига: ҳ еч ерда овқат қолмади, энди ўзларинг ўзларинггизга овқат топинглар, дебди. Шунда улар она қушга қараб: б излар овқат бор жойни биламиз. Шу сойликдан кетаверсангиз бир боққа борасиз, у ерда ҳар хил қурт-қумурсқалар жуда кўп, дебдилар. Она қуш ота қушга қараб: б изнинг болаларимиз ёш бўлса ҳам ҳамма жойни билишади-я, дебди. Қушлар у ердан ҳам овқат келтирибдилар. Кунлар кетидан кунлар ўтибди. Бир куни ўрмоннинг қаеридандир ўт чиқибди. Ўрмон ёна бошлабди. Шунда ҳамма қушлар ўзларини қутқариш учун ҳар томонга учиб кетибдилар. Бу икки қарға  14 

эса патсизликдан учолмай олов алангасида қолиб жизғанак бў л ишибди» 1 . Нақлда мажозий образлар ўзини ўзи фош этиб, аччиқ танқидга нишон қилади. Маккорлик ва текинхўрлик мазкур нақлнинг генетик асосини ташкил этган ва бу иллатлар айёр, қув қарға мисолида акс эттирилган. Ҳикояда айрим кимсаларнинг реал баднафс, текинтомоқлик одати рамзий персонажларга кўчирилган. Нақл «Текинхўрлик – харомхўрликдир» деган ўгитни илгари сурган, унинг оғир оқибатини тимсолий қарға тақдирида тушунтиришга ҳаракат қилган. Нақл ҳаётдаги содда, ўта гўл, шунингдек, олғир, тамагир кимсаларни огоҳлантиради, жизғанак қарғалар ҳолатига тушиб қолмасликни уқтиради. Нақл бесабаб айтилмайди, муҳокамага омил воқеа ва ҳодисанинг сабабини аниқлаб, натижасини кўрсатиш ва ўгит чиқариш учун ҳикоя қилинади. Унинг амалий аҳамияти шуниси билан белгиланади. Баъзи нақллар тарихий шахснинг улуғ иши билан боғлиқ воқеани ҳикоя қилади. Бу ўринда «Сулаймоннинг қарори» номли нақл асосини афсонавий шахснинг ўрнак олса арзийдиган ҳукми ташкил этган. Нақл воқеа сабабини шундай ҳикоя қилади: «Қадимда бир ҳовлида икки аёл бўлиб, иккаласининг ҳам бир вақтда кўзи ёрибди. Аммо , бир аёлдан ўлик бола туғилибди. Тақдир қисматига чидай олмаган аёл ўртоғининг боласини ўғирлаб олади. Бироқ, гўдак бегона аёл кўкрагини олмайди. Ўз онасининг кўксига ҳадеб талпинаверибди. Она, барибир она-да, унинг қалби ўз фарзандини топибди. Лекин болани қайтиб олишнинг иложи бўлмабди. Шундан сўнг шоҳ Сулаймон олдига бориб «Сиз ҳукм қилинг» деб арз қилибди. Шоҳ Сулаймон буларни муросага келтирольмаслигини билиб жаллодга «бола танасини иккига бўлиб, икки онага беришни буюрибди. Шунда боланинг ҳақиқий онаси дод-фарёд солиб шоҳга шундай дебди: «Эй, улуғ Сулаймон, ҳаргиз боламни иккига бўлмагин, майли, мен ундан кечдим. Бола уники бўла 1 Шахсий архив. Қ ўлёзма. 1-3-бет. Айтувчи Рўзибой Алимов. Қашқадарё, Мирани қишлоқ. 1977 йил. Ёзиб олувчи Комил Имомов.  15 

қолсин». Шунда Сулаймон билибдики, боланинг ҳақиқий онаси шу аёл экан. Болани ўз онасига бериб, туҳматчи аёлга кераклича жазо берибди». Ҳаётий ҳодиса, хусусан, хиёнат қилишга одатланган кимса тақдирини ноқил нақл персонажига кўчирган. Уни бола ўғирлаган аёл шаклида тавсифлаган. Нақл воқеадан келиб чиқиб, “ хиёнатнинг таги жазо» эканини шу одатга мойил кимсаларга шама қилади. «Ўғри ўғирлаб йўлга тушар, ахир бориб қўлга тушар» мақоли ўгит сифатида йўналтирилган, панд-насиҳат уларни огоҳлантиради, ёмон оқибатини тушунтиради. Шубҳасиз, ибратли ахлоқ нормаларини ёритиш, айни пайтда образли ифодалашда қарши қўйиш усули ҳ ал қилувчи роль ўйнаган. Бу, ўғрини нақлдаги ўғри билан уришга тенг ҳодисадир. Асардаги афсонавий шоҳ Сулаймон образи доно, холисона иш юритувчи адолатли шоҳ сифатида фаолият кўрсатади. У оғир ва мушкул вазиятда ҳам масаланинг ечимини топади, тў ғ ри ҳукм чиқариб, айбдорни аниқлайди. Нақл реал шоҳларни шоҳ Сулаймондан ўрнак олишга чақиради. Ҳар қандай қийин вазиятда ҳам оқил, адолатли Сулаймондек бўлиш керак, деган ўгитни илгари суради. Мазкур ҳикоялар соф нақл сифатида ташкил топиб, тўғрилик, ҳалолликни улуғлаш заминида юзага келган. Бу фазилат муштипар она тимсолида ўз ифодасини топган. Нақлнинг вазифаси «Ўғрилик солсанг қўйнингга, сиртмоқ тушар бўйнингга» ғоясини илгари суриб, таълимий- эстетик функцияни адо этишдан иборатдир. Воқеа ва ҳодисалар ҳаётий ифодаланган. Етакчи образнинг воқеликка ўрнак олса арзийдиган муносабати, аниқ, тўғри талаби маънавий тўқнашувда ғалаба келтиради, жиноятни аниқлайди. Демак, нақл «Ўғирлик туби хўрлик» эканини таъкидлаб, мудҳиш оқибатини уқтиради. Энг муҳими, у эгри қўл шахсни огоҳлантириб, одил, тўғри бўлишга даъват этади.  16 

Нақллар ахлоқ нормалари, дунёвий тушунчалар ҳақида фикрлаш эҳтиёжи билан юзага келган. Идеал ахлоқ маъқулланиб, ярамаси инкор этилади. Маиший ҳаётда юз берган маънавий гўзаллик, ахлоқ, одоб ўрнак бўларли воқеа ва ҳодисалар нақл учун генетик асос вазифасини ўтаган. Ана шу реал ҳодисалар заминида ташкил топган нақллар ҳаётда бўлиши мумкин ёки бўлиши мумкин бўлмаган воқеалар тарзида ҳикоя қилинган. Хуллас, соф нақллар қисқалиги, бегона белгининг деярли йўқлиги билан ажралиб туради. У мазмунни лўнда ифодалаши, ўзига хос бадиияти, кескин ўзгаришга юз тутган мажозий воқеа ва образларнинг моҳиятини очиш ва ўгит чиқаришга таяниши билан ажралиб туради. Ўзбек халқ нақллари ибратли ахлоқ нормаларини тарғиб этиш, белгилашда, ёмон иллатни инкор этишда тимсолий образларга асосланиши, сифатлаш, ўхшатиш, истиора каби бадиий тасвир воситалари ва контраст усулига таяниши билан ажралиб туради. Нақл жанри ҳақида юритилган фикрлардан келиб чиқиб қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: 1. Нақлнинг мажозий маъно, таълимий-эстетик функцияга эга эканлиги, ўгит чиқариш, насиҳат, тушунча беришга қаратилганлиги, маъқул ёки номаъқул воқеа орқали киноя, шама қилишга асосланганлиги унинг ўзига хос жанрий белгиларидир. 2. Нақл кўпроқ гап орасида, эртак ва достон ичида келиб, номақбул ҳодисанинг келиб чиқиш сабабини ёритиш ва изоҳлашга хизмат қилади. 3. Нақлларда ёвузлик ёки эзгуликни ташиган шартли образлар фаолият кўрсатади. Улар ёмонликни инкор этиб, яхшиликни мадҳ этадилар. 4. Нақл сюжети ихчам бўлиб, нутқ, ҳаракат, турғун ҳолатни ифодаловчи мотивлар комбинациясидан ташкил топган. Мазмуни лўнда ифодаланган ўрнак бўларли хулқ, муомала, акс этган воқеа ва ҳодисалар объектга қаратилган ўгит сифатида йўналтирилганлиги билан ажралиб туради.  17 

5. Воқеликни бадиий акс эттирш мезони шартли образ, хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларга асосланиши билан белгиланади. Ў збек халқ оғзаки демоник ҳикоя ларининг табиати, тематик таснифи Демоник ҳикоя атамаси ҳақида Демонлар ҳақидаги оғзаки ҳикоялар рус ва чет Эл фольклоршунослигида атрофлича ўрганилган. Бу мавзу В.Н.Перец, П.Т.Богатирев, С.А.Токарев, ака- ука Соколевлар, Э.Я.Померанцева, В.Я.Пропп, С.М.Азбелов, И.В.Чистов ва бошқалар 1 томонидан муфассал ёритилган. Шунингдек, тожикистонлик фольклоршунос О.Муродов 2 , ўзбекистонлик Д.Тоғаевалар 3 нинг ушбу мавзуга қарашлари илмий-назарий фикр, мулоҳазалари эътиборлидир. Демоник ҳикоя ўзбек халқ насрининг мустақил жанридир. Демоник ҳикоя рус фольклоршунослигида «биличка» атамаси билан юритилган, алоҳида жанр сифатида баҳоланган. Биличка атамасининг маъноси ўзбек тилида «воқеий ҳикоя»ни англатади. Бу жанр туркий халқ, хусусан, ўзбеклар орасида қадимдан мавжуд бўлиб, «бўлган воқеа», қозоқларда «бўлмыш ҳекаят ва ҳикоя» 4 терминлари билан юритиб келинган. Бу атамалар ҳақиқатда юз берган воқеа маъносини билдиради. «Бўлган воқеа» атамаси «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да воқе бўлмоқ, содир бўлмоқ, рўй бермоқ, юз бермоқ, келиб чиқмоқ маъноларини англатиб, «рўй берган воқеа», ниҳоят воқеий ҳикоя 5 шаклида тавсифланган. Шунга кўра, 1 С.А.Токарев. Религиозные верования восточнославянских народов XIX -ХХ веков. М., 1957. С. 155; Э.А.Померанцева. Русская, устная проза. М., 1985. С. 173; В.Я.Пропп. Жанровый состав русского фольклора. Русская литература. М., 1964. № 4. С. 60; Н.В.Чистов. Прозаические жанры в системе фольклора. Прозаич.жанры фольклора народов СССР. Минск, 1974. С. 6; С.Н.Азбелов. Отношение притчи, легенд и сказок к действительности. Словянский фольклор и историческая действительность. М., 1964. 2 Муродов О. Особенности таджикских демонологических рассказов. Прозаич. жанры народов СССР. С. 204. 3 Тоғаева Д. Ўзбек оғзаки демонологик ҳикояларнинг жанр хусусияти ва бадиияти: Номзодлик дисс. Т., 1993. 4 Каскабасев С.А. Жанры казахской народной несказочной прозы. Автореф. докт. дисс. М., 1989. С. 14-15. 5 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. 1 том. М., 1981. 181-бет.  18 

демонлар ҳақида оғзаки ҳикоя ўрнида жинлар ҳақида «бўлган воқеа» атамасини қўллаш мумкин. Бироқ, у илмий эмас, халқ орасида юзага келган, хабар маъносини англатган атамадир. Биз бу терминни қўллашдан тийиламиз. Чунки у ҳикоя характерини тўлиқ ифодаламайди. Шунинг учун ҳам мазкур термин ҳатто, илмий характер касб этса ҳамки, унинг ўрнида демоник ҳикоя атамасини қўллашга жазм қилдик. Оғзаки демоник ҳикояларнинг жанрий хусусиятлари Демонлар ҳақидаги оғзаки ҳикоялар фанда турлича таърифланган. Хусусан фольклоршунос олима Э.А.Померанцева мазкур жанрни тўлиқ ва аниқ белгилайди. У ёзади: Биличкалар ирим-сирим, хурофот билан боғлиқ ҳикоялардир. Улар инсон зотининг жин, пари, шайтон билан тўқнашуви ҳақида ҳикоя қиладилар, унинг ўзига хос шаклий тузилиши шу нарса билан белгиланади 1 . О.Муродов эса бу жанрни демоник ҳикоялар деб юритади ва у бу ҳикоялар кишиларнинг демонлар билан тўқнашуви ҳақида ҳикоя қилади 2 деб характерлайди. Ака-ука Соколовлар эса уни «алвасти, жин, шайтон, жодугар – бир сўз билан айтганда, ёвуз қора кучлар ҳақидаги кичик ҳикоялар 3 деб таърифлайди. Кўринадики, мазкур муаллифлар ҳикоя характерини унинг персонажларидан келиб чиқиб белгилайдилар. Дарҳақиқат, ўзига хос бу жанр кишиларнинг жин, алвасти, ажина, пари, девга йўлиқиши билан боғлиқ ҳикояни англатади. Фольклоршунослар насрий турни икки гуруҳга бўлиб, ҳар биридаги жанрларни ўзаро ўхшаш ва фарқли жиҳатларини ажратиб кўрсатишга ҳаракат қилишган, уларни тарихийлик принциплари нуқтаи назаридан келиб чиқиб белгилашга уринишган. Хусусан, В.Я.Пропп насрий турни иккига бўлар экан, биридаги (афсона, ривоят, б и личка, б и волшина) биличкаларни 1 Э.А.Померанцева. Жанровые особенности русских былинек. Ист. культ. фольк. и этногр. словян. народ. М., 1968. С. 274. 2 Муродов О. Особенности таджикских демонологических рассказов. С. 204. 3 Ю. ва Б. Соколовлар. Сказки и песни Белзерского края. М., 1916. С. LVII - LVIII .  19 

алоҳида ажратиб кўрсатади. Булар халқ демонологиясини акс эттирган ҳикоялар бўлиб, кўпроқ қўрқ и нчли воқеаларни ҳикоя қилади 1 . Кўринадики, олим тасниф баҳонасида биличкаларни алоҳида жанр сифатида тавсифлайди ва таърифини тўлиқ ёритади. Шунингдек, у ҳар икки гуруҳ жанрларининг ўзаро фарқли жиҳатлари, ўзига хос функциялари билан ажралиб туришини тўғри белгилайди. Дарҳақиқат, насрий турга мансуб жанрларнинг биринчи гуруҳини ташкил этган ривоят, афсона ва демоник ҳикоялар ахборот бериш, билдириш ва тушунтириш функциялари билан ажралиб турадилар. Бинобарин, улар том маънодаги эстетик категория эмас, бадиийлик даражаси иккиламчи эканлиги инкор этиб бўлмас ҳақиқатдир. Иккинчи гуруҳни ташкил этган нақл, эртак, латифа, лофлар эса поэтик табиати эстетик функцияси билан алоҳидалик касб этади. С.Н.Азбелов афсона воқеаларининг ғайриоддийлигини белгилаш мақсадида шундай ёзади: «Афсоналарнинг асосий воқеалари нотабиий ифодаланади. Шундан келиб чиқиб , у демонологик ҳикояларнинг кўпчилик қисми афсоналарга тааллуқлидир» 2 , деган фикрни илгари суради. Бу ғоя айтарли тўғри эмас. Чунки мазкур жанрларнинг ҳар иккиси ҳам ўзига хос табиий белгиларига эга бўлган алоҳида-алоҳида жанрлардир. Шунга қарамасдан, ҳар иккисининг бир-бирига ўхшаш томонлари йўқ эмас. Аввало, ҳар икки жанр фантастикага ассоланиши, реал воқеликни ҳикоя қилишига кўра ўзаро ўхшашликка эга. Бироқ, етакчи персонажлар характери, ҳикоядаги ўрни, позициясига кўра ўзаро фарқланадилар. Демонлар ҳақидаги оғзаки ҳикояларда биринчи шахс воқеа иштирокчиси, бадиий образи, ҳикоя қилувчиси ҳамдир 3 . Ана шу шахс ёдда қолган таассуротни ҳикоя қилади. Бу хил хусусий белгилар ривоят, афсона персонажларида умуман кузатилмайди. 1 Пропп В.Я. Жанровый состав русского фольклора Русская литература. 1964. № 4. С. 58. 2 Азбелов С.Н. Особенности преданий, легенды и сказки и действительности славянских фольклор и историческая действительность. М., 1964. С. 11. 3 Чистов К.В. Прозаические жанры в систему фольклора. Прозаические жанры фольклора народов СССР. М., 1974. С. 22-25.  20 

Тарихийлик мазкур жанрнинг ўзига хос хусусиятларини аниқ ифодалайди. Хусусан, оғзаки ҳикояларнинг генетик асосларини диний эътиқод кучайган муҳит, хурофий шароит, ирим-сиримларга ишонч ташкил этади. Демак, бу хил ҳикоялар инс-жинсларнинг борлигига ишонч заминида юзага келган бўлиб, баёнчи ва тингловчи «воқеа»ни ҳақиқат деб билади. Демонлар ҳақидаги ҳикояларнинг ўзига хос жанрий белгилари воқеаларни ҳикоя қилиш услуби, шаклий тузилиши, образлар тизими, композицияси, бадиий тасвир воситаларнинг қўлланиши билан фарқланади. Ҳикоя ғайритабиий воқеалар асосига қурилган. Унда ғайриоддий воқеа шоҳиди бўлган шахс кўзи кўрган воқеаларни баён усулида ҳикоя қилади. Демак, у ғайри муқаррарий воқеанинг шахсан гувоҳига айланган. Унинг ҳикоядаги ана шу мавқеи мазкур ҳикояни бошқа насрий жанрлардан фарқлаб туради. Ҳикоя қилувчи демонлар ҳақидаги ҳикояларда иштирокчи ёки кузатувчи 1 сифатида фаолият кўрсатади. У иштирок этувчи сифатида келганда, та ас суротни изчил баён қилади. Бунда эпик позициянинг ички шакли мавжуд. Агар у кузатувчи сифатида келганда, ўзга хотирани ҳикоя қилувчи шаклида намоён бўлади. Унда эпик позициянинг ташқи шакли бор бўлади. Шу фикрдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, афсона, ривоят жанрларида етакчи персонаж бундай мавқега эга эмас. Уларда айтувчининг шахсан ўзи эпик воқеада иштирок этмайди. Тарихий ҳодисалар гувоҳи бўлмайди. Ҳикояда замон ва макон ҳаётий-реал тасвирланади. Бу уни сеҳрли эртаклардан фарқлаб ўзига хос жанр табиатини белгилайди. Улар воқеани кўнгилсиз, айни пайтда қўрқинчли кечишини таъминлайди. Воқеа вақтини қоронғи кеча ёки қоқ пешин, шом пайти ёки ярим кеча белгилайди. Эпик маконни, бехосият майдон, гўнг тўкиладиган жой, кам қатнов кўча, тепалик, чалдеворхона, ташландиқ жойлар ташкил этади. Макон кишида шубҳа уйғотади. Воқеа баёнида кимдир чақирган, 1 Ўша асар. С. 22-25.  21 

кулган ёки бир кўриниб ғойиб бўлгандай туюлади 1 . Бу ҳодиса воқеа иштирокчиси  етакчи персонажни ваҳимага солиб ҳаяжонлантиради. Чўчиш, ҳадиксираш эса даҳшатли воқеанинг юз беришига сабабчи бўлади. Воқеа вақти ҳикоя воқеаларининг нотабиийлигини бўрттиради, даҳшатли тус бериб, таъсирчанликни оширади. Тўқнашув тасодифан юз беради. Бу қандай д ир товушнинг эшитилиши ёки ҳодисанинг ғалати ҳаракати, ҳолатида зуҳур этилади. «Кечаси ошхонага кирсам, от олдинги оёқларини кўтариб, безовта бўлаяпти. Қарасам, от устида алвасти ўтирибди» 2 . Демонологик ҳикоя воқеалари яқин ўтмишга, афсона ва ривоят воқеалари, узоқ ўтмишга йўналтирилган. Демонлар ҳақидаги оғзаки ҳикоялар композицион қурилишига кўра ривоят, афсона жанрларидан фарқланадилар. Афсона воқеалари сокин, кетма-кетликка асосланиб, конфликт воқеа давомида ташкил топади. Демак ҳикоя воқеалари фавқулодда содир бў л иб, тўқнашув тўсатдан юз беради ва қисқа муддат ичида, кутилмаганда якун топади. Шу муддат ичида ғайритабиий воқеа юз беради. Бу хил ҳикоялар ўзига хос тафсиллари билан ажралиб туради: «бир маҳал», «қарасам», «тўсатдан» кабиларнинг эпик анъана сифатида қўлланиши мазкур жанрнинг ўзига хос хусусиятини белгилайди. Улар воқеликнинг қўққисдан юз беришини тавсифлайди. «Мен боғ ичида кетаётган эдим, бир маҳал кимсасиз қўрғон ичида чақалоқ йиғлади» 3 . Демоник ҳикоялар ўзига хос образлар тизимига эга. Ҳикояда асосан бир- бирига зид қўйилган икки персонаж фаолият кўрсатади. Бири – етакчи персонаж. У инс-жинслар билан тўқнашувчи сифатида намоён бўлади. У ҳикояни баён қилади, характерлаб беради. Иккинчиси – рақиб персонаж. У етакчи қаҳрамонга таъсир кўрсатиб, фожиали аҳволга солиб қўяди. Рақиблар 1 Померанцева Э.В. Русская несказочная проза. Русская устная проза. М., 1985. С. 181. 2 Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верования и обрядов у узбеков Хорезма. М., 1969. С. 32. 3 Шахсий архив. 2 б.  22 

таркибини жин, ажина, дев, а лвасти пари, шайтонлар ташкил этади. Етакчи персонаж рақибнинг характерли белгилари, ўзига хос портретини чизишга ҳаракат қилади: «Алвасти кичкина бўйли, узун сочли», «шайтон бошида шохчаси, кетида думчаси бор», «жин эса узун бўйли, оқ нарсага ўралган, кўз чаноқлари билан тикилади». Пари антропоморф қиёфада тасвирланади: «ўзи гўзал, оёқлари ўрдак оёқ, дев эса бир кўзли, бурунсиз тасвирланади» 1 . Пари деганда гўзаллик, алвасти деганда сочлари тўзиқ аёл қиёфа жонланади. Демонлар у дунё вакиллари - ёвуз руҳлар, инс-жинсларнинг образли ифодасидир. Улар диний эътиқодни ташвиқ этиш, инсон зотига таъсир кўрсатиш, қўрқитиш, авраш вазифасини адо этадилар. Демонлар ана шу хусусияти билан характерлидир. Ҳикояда ёвуз руҳлар ҳақидаги тасаввур, диний тушунча, мифологик қарашни кузатиш му м кин. Диний тушунча қадимги ажд од ларимизнинг мифологик тасаввурлари замирида юзага келган. Кўринадики, демоник ҳикоялар асосини ёвуз руҳ билан инсон ўртасидаги ихтилоф ташкил этган. Оғзаки демоник ҳ икояларнинг меморат шакли Демоник ҳикоялар воқеалар баёнига кўра иккига бўлинади. Бири ҳикоянинг меморат шакли. Бунда кўз кўрган воқеалар баён қилинади. Иккинчиси фабулат шакли. Унда қулоқ эшитган ҳодисалар ҳикоя қилинади. Бирини иштирок этувчи шахс, иккинчисини ҳодисани эшитган кузатувчи шахс бошқаради. Кўз кўрган воқеа баёни қулоқ эшитган воқеадай бўлмайди. Унинг баёнида дастлабки софлик сақланади. Четдан кирган қўшимчалар бўлмайди. Шахс нимани кўрган бўлса, уни шундайлигича айнан ҳикоя қилади. Унда тасвирий воситаларнинг элементлари мавжуд бўлиб, бадиийлик даражаси кучсиздир. Ҳикояда кўз кўрган воқеаларда биринчи шахс ҳодиса иштирокчиси сифатида ҳаракат қилади: «Ҳовлимизнинг пастқам бурчагида гуллар бор. Ўша жойда ойимникига ўтадиган кичкина эшикча бор. 1 Снесарев Г.П. Реликты … С. 60.  23 

Пешин пайтида ўша эшикчадан ойимникига чиқиб, қайтишимда қарасам, гуллар орасида дўмбоқ-дўмбоқ болачалар ўйнашиб турибди. Улар бир- бирини ағанатар эди, бошларида шохчалари бор, қуллари ғалати, қўйникига ўхшаган туёқча, думчалари бор. Мен қўрқдим, югуриб уйга кирдим, опамга жин болаларини кўрганимни айтиб, чиқиб қарасам, ўша жойда ҳеч нарса йўқ. Бир неча кун қўрқиб юрдим, овқат емай қўйдим. Опам мени домлага ўқиттирганларидан сўнг, ўзимга келдим» 1 . Биринчи шахс, яъни қатнашувчи ғайримуқаррарий ҳодисани «кўрдим» деб тасдиқлашга ҳаракат қилади. Ҳикояда баён устувор. Унинг бош функцияси инс-жинсларнинг борлиги, ростлигига ишонтириш, тушунтиришдан иборат. Воқеаларнинг қўққисдан пайдо бўлиши ва кутилмаганда ғойиб бўлиши, вақт ва макон таърифи (пешин пайти, пастқам бурчак) рақиб персонажларнинг ғайриоддий белгилари (оёқчалари туёқча, бошида шохчалари бор) тингловчида ишонч, руҳиятида ҳайрат, чўчиш, айни пайтда, кучли ҳис-туйғу уйғотади. Кўз кўрган воқеалар асосига қурилган оғзаки ҳикоялар барқарор шаклга эга эмаслиги, ягоналиги, умумлашмаганлиги билан ажралиб туради 2 . Шунга қарамасдан, улар мазмуни, мавзуи эътибори билан алоҳидалик касб этадилар. Ҳикоя мазмунини инсон зотининг демоник образлар билан тўқнашуви ташкил этади. Оғзаки демоник ҳикояларнинг фабулат шакли Ҳикоя қулоқ эшитган воқеалар (фабулат шакли) асосига қурилганида баён этувчи воқеани эшитган, кузатувчи сифатида фаолият кўрсатади. «Акам кечаси, ярим кечада ташна бўлиб, сув ичиш учун уй орқасидаги ошхонага кирибди. «Стрелка» исмли итимиз думини ликиллатиб келиб қолибди. Қоронғи кеча, ҳаммаёқ жим-жит. Қорни очган бўлса керак, деб акам унга овқат бермоқчи бўлибди. Шунда ит ташқарига чиқиб, девор томонга қараб 1 Шахсий архив. Воқеани баён қилувчи Дилфуза Шукурова. Тошкент, Ўқчи кўчаси, 1980. 2 Померанцева Э.В. Русская устная проза. С. 175.  24 

ириллабди-да, яна қайтиб кирибди. У яна ўша томонга қараб ириллашини давом эттирибди. Акам мушукни кўрган бўлса керак, деб ташқарига чиқиб қараса. Узун бўйли оқ нарсага ўралган, ўзидан ёриқ нур таратиб жин турганмиш. Башараси синиққан, кўзи йўқ, катта-катта кўз чаноқлари билан акамга тикилиб турганмиш. У қўрқиб, нима қилишини билмай ошхона деразасидан тушиб уйга қочиб кирибди. У бориб укамни уйғотиб, юр, сенга жинни кўрсатаман, дебди-да, у билан бирга чиқиб ошхона томон бориб қараса, ҳеч нарса йўқ эмиш Иккови қўрқиб кечаси билан ухлолмай чиқишибди 1 . Кўринадики, қулоқ эшитган воқеа баёни кўз кўрган воқеадай бўлмайди. Унда турли хил қўшимчаларнинг қўшилганлиги, баённинг ҳикоя шаклини олганлиги кўзга ташланади. Унинг бадиий-эстетик даражаси ҳам сезиларли. Унда ўхшатиш, сифатлаш, муболағанинг стихия шаклида пайдо бўлган намуналарини кузатиш мумкин. Хуллас, демонлар ҳақидаги оғзаки ҳикоялар диний ҳодиса, жин- ажиналарга эътиқод кучайган шароит билан боғлиқ ҳолда юзага келган. Улар суҳбат орасида, энг муҳими, диний эътиқод билан боғлиқ йиғинларда ҳикоя қилинади. Ғаройиб воқеа нафақат ҳикоя учун, балки инс-жинслар мавжудлигини билдириш, сирли оламдан хабар бериш мақсадида айтилади. Руҳлар оламининг тимсоли билан тўқнашув ҳикоянинг асосий мазмунини ташкил этади. Тўқнашув анимик тушунчалар заминида ташкил топган. Қўрқув ҳ иссига берилиш, ҳадиксираш билан боғлиқ ҳаракатлар ҳодисанинг ҳақиқат эканини тасдиқлаб туради. Бу белги тингловчида ишонч, диний эътиқодга берилиш туйғусини уйғотади, ҳикояда демонологик персонажларнинг иштирок этиши, воқеаларнинг қўрқинчли тус олиши, унинг қисқа муддатда кечиб, якун топиши, шахс билан ҳикоя ўртасида ички 1 Шахсий архив. Айтувчи Дилфуза Шукурова. Тошкент, 1990.  25 

боғланишнинг юз бериши мазкур жанрнинг ўзига хос табиатидан келиб чиқади. Х улоса Насрий фольклорнинг қадимий илдизлари туркий қавмлар, хусусан, ўзбекларнинг бурунги уруғ-аждодлари, дунёқараши, маросим, урф-одат, эътиқодларига муносабатдан бошланган. Ҳар бир насрий асарга асос солган дастлабки реал воқелик, субъектив ҳодисалар, исломгача юз берган мифология, маросим, ижтимоий-иқтисодий, оилавий-маиший муносабат каби тарихий ҳақиқатнинг поэтик трансформацияси алоҳида аҳамият касб этган, айтиш мумкинки, поэтик муносабатга объект бўлган ибтидоий идеал ҳодисалар турли хил сюжет яратувчи мотивлар шаклида ташкил топган. Ўзбек мифологиясини ўрганиш, хусусан, унинг табиати, ўзига хос хусусиятини тадқиқ этиш алоҳида аҳамият касб этади. Буни ёритиш учун дастлаб қадимги манбаларда келтирилган мифологик парчаларни йиғиш, тартибга солиб, ҳар бирининг маъноси, шаклий тузилишини асослаб, гуруҳларга ажратиш, тасниф қилиш, ички турларга бўлиб, ҳар бирининг хусусий белгиларини аниқлаш, таҳлил қилиш ҳозирги кун талабидир. Дарҳақиқат, қадимги манбаларда сақланиб қолган мифологик парчаларда ҳикоя қилинган воқеалар маъносида анимизм, тотемизм, шомонлик, магия тушунчалари билан йўғрилган тўқнашувлар, зиддиятли кечинмалар тарихий тараққиёт жараёнида ижтимоий маъно касб этган коллизияли миф мотивларини вужудга келтирган. Шунингдек, миф парчаларида Ўрта Осиё халқлари, хусусан , ўзбекларнинг қадимги уруғлари мифологиясида юз берган архаик маросим элементлари, дуализм, оташпарастл арнинг сураларини кузатиш мумкин. Улар элатлараро пайдо бўлган маънавий ҳаёт, ибтидоий дунёқараш, овчилик, чорвачилик, деҳқончилик тажрибалари асосида юзага келган. Ана шу ҳаёт ҳақиқати мифологик ҳодисаларнинг пайдо бўлишини  26 

таъминлаган. Шу маънода пайдо бўлган мифик ҳодисаларнинг афсонага айланган намуналарини алоҳида тадқиқ этиш керак бўлади. Рустам ҳақидаги ўзбек халқ эпоси алоҳида тадқиқ этишни талаб этади. Мустақил гуруҳни ташкил этган бу хил эпик асарлар генезиси, ўзига хос хусусий белгилари таҳлилида образнинг юзага келиш ўрни, тарихи қадимги Турон ва Эрон анъаналари билан боғлиқлиги сезилиб туради. Бу нарса паҳлавон талқинида мураккабликни вужудга келтирган. Шунга қарамасдан, етакчи образ тузилиши, шакл-шамойили, локал талқини эпоснинг бир манбадан келиб чиққанлигидан дарак беради. Қаҳрамоннинг ўзбек варианти Турон ҳимояси учун жанг қилади. Бу нарса Рустам эпоси қадимги Турон ўлкаси, икки дарё оралиғидан то Каспий денгизигача бўлган кенгликда яшаган Хунн, Шак, Массагет, Ўғиз қабилалари орасида тўқилган деган фикрни келтириб чиқаради. Шунинг учун ҳам бу масала уни чуқур ўрганишни талаб этади. Рустам тарихий прототипига эга эмас. У – халқ орасида пайдо бўлган умумлашма образ, миф таъсири, эзгулик асотири заминида юзага келиб шаклланган, бадиий кўчим жараёнида мифологик белгилари тушиб қолган, реал қаҳрамонлар таъсирида ҳаётий тус олган идеал паҳлавондир. Унинг қиёфасида мардлик, жасорат белгилари аниқ ва тўлиқ акс этган. Насрий фольклорни тасниф этиш, ёритиш учун уни атрофлича, мукаммал кашф этиш лозим. Бунинг учун Рустам ҳақидаги миф ва эпос намуналарини белгилаш, версияларини ўрганиш, тарихий асосларини аниқлаш, айниқса, «Авесто»ни чуқур тадқиқ этиш керак. Асотирни эпик образга айланишида эстетик муносабатнинг таъсир доирасини кузатиш унинг фольклорда акс этган намуналарини ёритиш имконини беради. Ўзбек халқ эртакларининг Ўрта Осиё минтақасида мавжуд вариант, версиялари ўзаро қиёсий текширишни талаб этади. Айрим миллий вариантларнинг дастлабки намуна билан солиштириб, ўхшаш томонларини ўрганиш уларнинг ривожланиш жараёни, эволюцияси қолаверса, дастлабки намуналарнинг тарихий тараққиётини белгилаш имконини беради. Шунинг  27 

учун ҳам бу масала алоҳида текширишни талаб этади. Моҳир эртакчи ва ўзбек эртакчилигини ўрганиш аҳамиятлидир. Хусусан, профессионал эртакчилар маҳоратини ўрганиш эртакларнинг жанрий белгиларини бир бутун ҳолда аниқлаш имконини беради. Айниқса, шуҳрат топган эртакчилар маҳоратини қадимий анъаналар мисолида таҳлил қилиб ўрганиш яхши натижалар беради. Оғзаки насрий асарларнинг синкретик характерга эга бўлган намуналарини тадқиқ этиш алоҳида аҳамият касб этади. Бу нарса жанрлараро муносабат масаласини текшириш объекти қилиб олиш зарурлигини кўрсатади. Бу иш , аввало , у ёки бу жанрнинг тафовутланиши, ўзига хос хусусияти ва аниқ чегарасини ойдинлаштиради, қола в ерса, бир жанрнинг ташкил топиб шаклланишида иккинчи бир жанрнинг таъсирини тадқиқ этиш ўзаро муносабат доирасини аниқлайди, қолаверса, баъзи жанрлар та қ дирини белгилайди. Маълумки, оғзаки ҳикоя насрий турнинг алоҳида жанри сифатида қадимий бўлиб, жуда кенг тарқалган. Унинг таълимий, эстетик нуқталари аҳамиятлидир. Шунинг учун бу нарса оғзаки ҳикояларни тўплаш, тарихи ва тақдирини ўрганиш жанрий белгилари, ўзига хос хусусияти, ниҳоят , бадиийлик даражаси, ўзига хос тасвир воситаларини аниқлаш зарурлигини тақозо этади. Хуллас, мазкур турга оид жанрларнинг ҳар бирини алоҳида тадқиқ этиш насрий асарнинг номаълум томонларини белгилаш, ниҳоят улар ҳақида тўлиқ тасаввур ҳосил қилиш имконини беради.  28 

Похожие

Ўзбек халқ эртаклари поэтик табиати, талқин мезонлари

Ўзбек халқ эртаклари. Поэтик табиати, талқин мезонлари

Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар поэтик табиати, услуб мезонлари

Ўзбек халқ латифаларининг поэтик табиати, ҳажв ва юмор

Тарду акс