Тарду акс - Литература - Рефераты

Тарду акс

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Тарду акс Тарду акс «тескари қилиб такрорлаш» маъносини ифодалаб, шеърнинг биринчи мисрасида келтирилган икки сўз ёки сўз би-рикмаларини кейинги мисрада ўрнини алмаштириб қайтариш- дан иборат бўлган шеърий санъатдир. Бу хил қайтариш натижа-сида мазкур сўз ёки сўз бирикмалари яна бир бор таъкидланиб-гина қолмай, уларнинг маъноси ҳам янгиланади, мисра мазмуни ҳам такомиллашади. Масалан, Бобур қаламига мансуб Кўнгулга бўлди ажойиб бало қаро сочинг, Шикаста кўнглума эрмиш қаро бало сочинг байтининг биринчи мисрасидаги «бало» сўзи мустақил ҳолда «офат» маъносини, «қаро» сўзи эса сочнинг сифатини ифодала-ган бўлса, иккинчи мисрада бу икки сўзнинг ўрни алмаштири- л и ш и натижасида уларнинг- мазмуни ҳам ўзгариб, «қаро» сўзи «бало» сўзининг сифатловЧисигй айланиб бу сўзнинг маъносини янада кучайтирган, ҳар икки сўз қофиядош бўлганлиги сабабли такрор зулқофиятайн санъатини ҳосил қилган. Бобурнинг Ҳабиб бўлса эди ё рақиб ўлса эди, Рақиб ўлса эди ё ҳабиб бўлса эди, байтида икки сўз бирикмасининг ўрни алмашиниб такрорлан-ган. Оқибатда шу бирикмалардаги фикр таъкидланиб, уларнинг аҳамияти кучайтирилган. Юқоридаги хар икки мисолда сўз ёки бирикмалар айнан, ўзгаришсиз такрорланган. Бобур яратган Не ерда бўлсанг, эй гул, андадур чун жони Бобурнинг, Ғарибингға тараҳҳум айлагилким, андижонийдур байтида биринчи мисрада келтирилган «андадур жони» сўзлари иккинчи мисрада бироз ўзгартирилиб «андижонийдур» тарзида такрорланган. Кўриниб турибдики, бу хил қайтариқ бирикма маъносини кескин ўзгартириб юборган, сўз ўйини ҳосил қилган, байтга айрича бир латофат бағишлаган. Тарду акс санъатининг икки хил кўриниши мавжуд бўлиб, сўз ёки сўз бирикмалари иккинчи мисрада ҳеч қандай ўзгариш-сиз айнан такрорланса,

«акси томм» («тўла акс») деб, ўзгартириб такрорланса, «акси ноқис» («нуқсонли акс») деб аталади. Бобур нинг аввалги икки байти акси томмга, кейинги байти эса акси ноқисга мисол бўла олади. Такрорланувчи сўзлар мисралар бошида ва қофия ўрнида ке-лиши мумкин. Масалан, Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» дос-тонидан олинган Неча жонимға мундоғ кеча ўлғай, Кеча жонимға мундоғ неча ўлғай байтидаги, Бобурнинг Фориғ эрдим қаноатим бор эди, Қони эрдим фароғатим бор эди байтидаги тарду акс шу хилдадир. Такрорланувчи сўзлар мисралар ўртаси ва қофия ўрнида ҳам келади. Жумладан, Бобурнинг Нечаким қилдим вафо, кўрдум жафо, Нечаким кўрдум жафо, қилдим вафо байти шу хил тарду аксга мисол бўлади. Қофиядош сўзларнинг бу хил такрори, юқорида ҳам кўрганимиздек, зулқофиятайн санъатини вужудга келтиради. Баъзан шу хил қайтариқ тарсиъ санъатини ҳам рўёбга чиқариши мумкин. Чунончи, Бобурнинг Ҳар нечук тавр қил, бу жавр этма, Ҳар нечук жавр қил, бу тавр этма байтида «жавр» ва «тавр» қофиядош сўзларининг ўзгаришсиз такрори тарсиъ ҳосил қилган. Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёра» достонйдаги Дашт аро бир қаро кўрунмиш анга, Бир қаро дашт аро кўринмиш анга. ... Мунча меҳнат аро бу фурсат ила, Мунча фурсат аро бу меҳнат ила, «Садди Искандарий» достонйдаги Таку тоз эрди кишу ёз анга,

Қишу ёз эрди таку тоз анга. Хуросон бадандур, Ҳирий — жон анга, Ҳирий — жон, бадандур Хуросон анга каби байтларда ҳам шу санъат қўлланиб, сўз бирикмалари ўрни алмаштирилиб такрорланган. Шеъриятда тарду акс санъатига асос бўлган сўзлар турлича ўзгартириб такрорланади. Масалан, Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» достонидан олинган Ҳусн ичра аёғидин бошн хўб, Бошднн аёғига тегру маҳбуб, Бобурнинг Эй кўнгул, чун яхшидин кўрдунг ёмонлиқ асру кўп, Эмди куз тутмоқ не яъни ҳар ёмондин яхшвлиғ, шунингдек, Юзум бўсоғанга сурсам не яхши айшдурур, Иноят эт эшигингда бу айшни сурайи н байтларида такрорланган сўзлар келишик, шахс-сон ва замон қўшимчалари билан ўзгартирилган. Тарду акс санъати туркий шеъриятда XIV асрдан бошлаб кенг қўллана бошлаган эди. Буюк озарбайжон шоири Имомиддин Hac ^iMjfH ўз ғазалларидан бирини бутунисича шу санъат асосида яряИ »эди. Нўшин лабини лаъли лаъли лабини нўши, Ширин кўрурам жондин, жондин кўрурам ширин. Жоно, юзунгиз ойи, ойи юзунгиз, жоно, Рангин чу гули ахмар, ахмар чу гули рангин. Ҳар кимса сани кўрмаз, кўрмаз сани ҳар кимса, Қандин чекадир ҳижрон, ҳижрон чекадир қандин байтлари билан бошланган бу ғазалда мисралардаги сўз бирик-малари тескари такрорланиб, уларда ифодаланган фикрлар таъкидига эришилган. Бу

хил усулни Насимийдан беш аср сўнг узбек шоири Ҳабибий янгича бир кўринишда такрорладн. Унинг Жону жаҳоним ўзинг, ному нишоним ўзинг Ному нишоним ўзинг, жону жаҳоним ўзинг. Қоши камоним ўзинг, зийнати ҳуснужамол, Зийнату ҳусну жамол, қоши камоним ўзинг. Шавкату шоним ўзинг, бахтим улуг давлатим, Бахтим улут давлатим. шавкату шоним ўзинг. байтлари билан бошланган ғазали шундай асар эди. Ҳабибий ўзининг «Аввал баҳор» деб номланган ғазалида сўз бирикмала-рини кейинги байтга хам кучириб такрорлаш билан ўзига хос янги усул яратдики, Меҳнаткаш элни шод этар авал бахррини кўринг, Аввал баҳрр иш бошлаган кенг пахтазорнни кўринг. Кенг пахтазор майдонида бир-бирга ҳамкору рафиқ, Бир-бирга ҳамкору рафиқ ёри мадорини кўринг. Ёри мадори қаҳрамон меҳнатга моҳир соф юрак, Меҳнатга моҳир соф юрак расму шиорини кўринг каби ажойиб мисралар фикримизнинг дал ил и бўла олади. Бу хил тескари такрор байтларни бир-бирига жипс улаб, чиройли зан-жир ҳосил қилганлиги кўриниб турибди. Мисоллар: Турфа рухсорингки, ҳусн ичра эрур гулзордек, Турфароқ будурки гулзор эрмас ул рухсордек. (Навоий) Ҳусн ичра аёғидин боши хуб, Бошдин аёғига тегру махбуб. (Навоий) Неча жонимға мундоғ кеча бўлгай, Кеча жонимга муг.дог иеча бўлгай.

(Навоий) Нетиб ўлмайки, сабрим оздин-озу , ш авқ кўпдан-к ўп, Ул оннинг ҳусни куцдин-кўл, Hiiqjoai о'>ди»-оз армии;. (Навоий) Ё раб ул кун шум толеъдин манга бўлғаймукнм, Жонима ором ул оромижондин кургачен. ( Бобур) Юзум бўсоғанга сурсам не яхши айшдурур, Иноят эт эшигингда бу айшни сурайин. (Бобур) Эй кўнгул, чун яхшидин кўрдунг ёмонлиқ асру кўп, Эмди куз тутмоқ не яъни ҳар ёмондин яхшилиғ. (Бобур) Нечаким қнлдим вафо кўрдум жафо, Нечаким кўрдум жафо қилдим вафо. (Бобур) Ҳар нечук тавр қил бу жавр этма, Ҳар нечук жавр кил бу тавр этма. (Бобур) Фориғ эрдим қаноатим бор эди, Қаниъ эрдим фароғатим бор эди. (Бобур)

Похожие

Синкретик нақллар поэтик табиати ва акс эттириш мезонлари

Шеърий санъатлар ҳақида айрим мулоҳазалар

Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романида миллий урф-одатларимизнинг акс эттирилиши

Шеърий нутқ ҳақида

Адабий йўналиш ва оқимлар