Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар поэтик табиати, услуб мезонлари - Литература - Рефераты

Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар поэтик табиати, услуб мезонлари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

161 KB

Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар поэтик табиати, услуб мезонлари Режа: 1. Сеҳрли эртаклар 2. Фантастика, ўзга ча услуб, х у с усиятлари 3. Генезис, специфика

Генезис, специфика Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар тарихи, шаклий тузилиши, образлар тизими, кўчма маъно касб этиши, мифологик эътиқод, фантастикага асосланиши билан ажралиб туради. Бу хил эртакларнинг тарихий асосларини ибтидоий жамият қатламлари, овчилик, чорвачилик босқичларида юз берган урф-одат, анимик, тотемик қарашлар, миф қолдиқлари, табу, магия, шомонлик анъаналари, парранда ва даррандаларни муқаддаслаштириш ташкил этади. Анимизм жон (руҳ) тақдири ҳақидаги мифологик тушунчани англатади. Жон абадийлиги, кўчиб юришига ишонч унинг заминини ташкил этади. Қадимги туркий қавмлар тасаввурида жон танани тарк этгач, капалак, пашша, парранда, дарранда шаклида пайдо бўлади. Шунинг учун ҳам «Ибтидоий кишилар, ҳайвон ва одамларни бир нарса ҳисоблашган 1 . Бу тушунчага кўра ўсимлик, парранда, жонворлар марҳумлар жонидан пайдо бўларкан. Шунинг учун бўлса керак Қорақалпоғистонда муқаддас балиқ ўлганда уни кафанлаб кўмишган. Тақводорлардан нега бундай қиласизлар, деб сўрашганда, у фақат ташқи томондан балиқ эди, деб жавоб қайтаришган 2 . Сибирлик қадимги туркий қавмлар «Тайгадаги ҳайвонлар одамларга ўхшаб кетади. Улар инсон нутқини тушунадир» деб ишонишган. Шунинг учун овчилар ов пайтида шартли тилда сўзлашган» 3 . Демак, анимик мифлар ибтидоий инсон ҳаёти, турмуш тарзи, ҳақиқатга онгсиз муносабати замирида ташкил топган. Айрим қолдиқлари афсона, эртак шаклида сақланиб қолган. Бойқиз (қўнғиз) аслида хон қизи бўлган. У камбағал чўпонни севиб қолган. Отаси бу истакка қарши чиққан, ўз қизини «илоё қўнғизга айлан», деб қарғаган. Шу қарғиш тутиб, у қўнғизга айланиб 1 Алексеев Н.А . Р анние формы религии у тюркоязычных народов Сибири. 1980. С. 104. 2 Шахсий архив. Қўлёзма. 1 - б ет . 3 Алексеев Н.А. Ранные формы религии… С. 103.

қолган 4 . Удод қуш қачонлардир гўзал қиз бўлган ва бой қўлида ишлаган 5 . Какку қуш аслида чиойли қиз бўлган. У етим қолганда, қушга айланиб учиб кетган 6 . Тошбақа аввал баққол бўлиб, кишиларни алдаган, тароздан урган. Ниҳоят, у худо ғазабига учраб, тошбақага айланиб қолган. Тароз палласи тош бўлиб, орқасига ёпишган 7 . Бу хил айтимлар этиологик характерга эга бўлиб, бирор белгининг пайдо бўлиш сабабига омил ҳодисани тушунтириш вазифасини адо этади. Мазкур архаик эртаклар асосини эврилиш мотиви, шомонлик, хусусан, сўз магияси (қарғиш) ҳақидаги тушунчалар, энг муҳими, туркий қавмлар орасида шуҳрат топган табу-тақиқ ҳақидаги мотивлар ташкил этган. Мазкур эртаклар асосида ягона мақсад бойқиз, каккуқуш тошбақа аслида одам эди, деган мифик тушунчани таъкидлаш диний эътиқодни улуғлаб, ноҳақликни қоралаш, тўғриликни нақл этиб, идеал орзу билан боғлиқ руҳий кечинмаларни ёритиш вазифасини адо этган. Демак, жон, руҳ тақдири билан боғлиқ тушунча қолдиқлари мазкур мотивлар, ғайритабиий эпизод воқеалар, хусусан, эврилишнинг пайдо бўлишига асос бўлган. Этиологик маъно ташувчи мазкур воқеалар образ ва мотивлар тизими одоб ва ахлоқ ҳақидаги ғоявий мазмунни ёритиш, хусусан, вафодор қизларнинг қушга эврилиши, тошкосанинг пайдо бўлиш сабабларини ойдинлаштириш, энг муҳими, табу-тақиқни бузмаслик, ахлоқ нормаларига итоат этишни ташвиқ этган. Табу-тақиқ эса мазкур тип эртакларда маиший маъно ташиган конфликт қарама-қарши образларнинг юзага келишида ўзига хос бадиий тафсил вазифасини ўтаган. Этиологик маъно афсона финалида ахлоқий хулоса чиқаради, қолаверса, таълимий-дидактик функцияни адо этади. 4 Ўша асар. 107 - б ет . 5 Ўша жойда. 6 Ўша асар. 108 - б ет . 7 Ўша жойда.

Етакчи образларнинг ташкил топишида тотемик миф қолдиқлари алоҳида аҳамият касб этган. Ибтидоий жамиятда ўз тотем ҳайвонига эга туркий уруғ, қабила аъзолари ўша ҳайвонни аждод боши, илоҳий қудратга эга бўлган ҳомий деб билишган, марҳаматига сиғинишган. Буқа ана шундай тотемик эътиқод қолдиқларини ўзида сақлаган муқаддас ҳайвон ҳисобланган. Буқа Ўрта Осиёда яшаган эроний қабилалардан бирининг тотеми 8 . Қадимий ўғизларда ҳам буқа тотем саналган 9 . «Авесто»да муқаддас буқанинг илоҳий қудрати, тотемик моҳияти нақл этилган. Қадимги туркий мифологияда биринчи инсон образи «Гавоморд – буқа одам бўлган 10 . Туркманларда буқа қадимда тотем аталган. Олтой коҳинларидан бири қора буқани «авлодим, уруғ бошим» деб атаган 11 ва у тотем ҳайвон қавмга ҳомийлик қилади, моддий таъсир кўрсатади, ғараздан ҳимоя қилиб, хавф-хатардан огоҳ этади 12 дейди. Буқа афсоналарда мифологик образ сифатида талқин этилган. «Бир киши буқа елкасини яғир қилганда, зағизғон келиб уни чуқурлаштирибди, бўри келиб орқасини еб кетибди, боши қолибди. Киши келганда буқа боши: хафа бўлма, бошимни чақ, икки шоҳимдан топасан, дебди. Чол буқа бошини ёрса, бир шохи тагидан тилла, иккинчисидан кумуш чиқибди 13 . «Ахриман ҳийласидан нобуд бўлган буқа танасидан 55 хил дон, 12 хил доривор ўсимлик униб чиқибди» 14 . Мазкур афсоналарда мавжуд мифологик маъно буқа магияси, илоҳий қуд р ати, яратувчилик хусусияти, шох тагидан тилла, буқа танасидан уруғлар униб чиққанида, ҳомийлик қудрати эса унинг ёрдами, сеҳрли фаолиятида намоён бўлади. Афсонада акс этган мифологик ғоя муқаддас буқа культига ишонч, эътиқодни мустаҳкамлаган. 8 Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. С. 283-341. 9 Пережитки тотемизма – дуальной организации у туркмен. ПИДО. 1935. №9-10. С. 3-40. 10 Трэвер К.В. Топат шохо пикудж. Труды отдела Восток. Тос. Эрмитаж. Том 1. 1940 . С. 81. 11 Золотарев А.М. Пережитки тотемизма у народов Сибири. Л., 1934. С. 34. 12 Штернберг Г.Л. Первобытная религия. М., 1963. С. 198. 13 Вяткин В.Л. Самаркандская легенда. Справочная книжка Самаркандской области. Самарканд, 1897. Вып.7 14 Трэвер К.В. Топатшах – пастух. Қар. Труды отдела Востока. Том 2. Л., 1940. С. 81.

Тотем бўрининг яратувчи, ҳомийлик хусусиятлари эртакда унинг ҳаракати, ғайритабиий муносабати, фаолиятида акс этган. Тотем ҳайвонни аждод боши деб аташ и , унинг илоҳий қудрати, ҳиммати, ҳимоя қилиши, инсоний муносабат билдириши, турк уруғини сақлаб қолишида тавсифланган. Афсонада ифодаланган мифологик ғоя дастлаб ишонч заминида пайдо бўлган, диний функцияни адо этган. Шунинг учун ҳам бўри, ҳ ўкиз, эчки-така каби тотемлар сеҳрли эртакларда ижобий образ сифатида талқин этилган. Дастлабки тотем қолдиқлари, хусусан, яратувчи, ҳомийликнинг айрим элементлари бадиий образларда адолат, тўғрилик, инсонпарварлик каби хусусиятларнинг пайдо бўлишига йўл очган. Ибтидоий уруғ, жамоалар у ёки бу тотем ҳайвон номи билан юритилган. Сибирдаги қадимги турк уруғларидан бири қарға аталган 15 . Туркманларда “о қ копеек (оқ ит), қора ҳ ўкиз, така - эчки каби қабила номларини учратиш мумкин 16 . Бундан ташқари, ит, эчки - така, қўзи - қўчқор, буқа қадимги турк қабилаларидан бирининг тотеми саналган» 17 . Бизгача етиб келган айрим мифологик афсоналар мазкур фикрлар тасди ғ и бўла олади. Буқа, бўри, қарға, ит, така каби муқаддас қуш, даррандалар тарихий тараққиёт жараёнида бир-бирига зид бўлган сифатларни ўзлаштириб мураккаблашган, бадиий кўчим доирасида ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг ўзига хос образларига айланган. Демак, анимик, тотемик миф қолдиқлари трансформация жараёнида мазмуни ўзгариб, ижтимоий-маиший маъно ташиган эртак образларини юзага келтирган ва типиклаштирган, ўзига хос шартли образ сифатида намоён этган. Мадҳ этилган бўри, буқа, эчки каби тотем ҳайвонларнинг эртак персонажига айланиши кейинги ҳодиса бўлиб, яратувчи, ҳомийлик сифатлари бадиий кўчимда халқ манфаати учун фаолият кўрсатуви етакчи, ёрдамчи образларнинг ташкил топишида асос бўлган. 15 Алексеев Н .И. Ранние формы религии тюрко-язычных народов Сибири. 1980. С. 113 16 Сборник Туркмения. Том 1. Л., 1929. С. 28. 17 Толстов С.А. Древний Хорезм. С. 304.

Шундан сўнг балиқ, ит, хўроз, илон, шер, кийик, қалдирғоч каби парранда, даррандалар муқаддаслаштирилди, культ аражасида тавсифланди. Хоразмда ит культига эътиқод алоҳида ўрин тутган. У сув, ҳаво стихияси (бўхрон) билан боғланган 18 . Шунингдек, бу ерда балиқ культининг айрим қолдиқлари сақланган. Хўроз ёвуз кучларга қарши қаратилган покиза махлуқ, марҳаматли илоҳнинг энг яқин ёрдамчиси 19 . Илон қадимий Ўрта Осиё халқлари орасида муқаддас культ сифатида тавсифланган. Қирғизлар оқ илонга топинишган. Қозоқлар эса қора илонга ҳурмат билан муносабат билдиришган, уни илонлар шоҳи ҳисоблаганлар. Шу хил илон оёқларини кўрган киши энг бахтли одам ҳисобланган 20 . «Илон бузғон» жой номининг келиб чиқиши ҳам муқаддас илон культи билан боғланган. Бу хил культ саналган парранда, даррандалар бадиий кўчимда ёрдамчи ҳомий персонаж сифатида тавсифланган. Афсоналарда ҳомийлик мавзуи етакчи персонажлар фаолияти, асосий мазмунида акс этган. Афсона қалдирғоч культига ишонч, ҳурматлаш, улуғлаш каби вазифаларни адо этган. Унинг вазифаси мифологик эътиқодни, қолаверса, воқеаларни ҳақиқат деб билишни тасдиқлаш учун йўналтирилган. Шунингдек, итни муқаддас билиб, культ сифатида топинишнинг айрим белгилари «Авесто»нинг Вендидод сурасида ўзига хос ифодасини топган. Бу китобда ит чинакамига илоҳийлаштирилган… у беозор, ўткир тишли, илтифотли яратилган махлуқ 21 . Унинг ўткир нигоҳи нопок жинсларни даф қи л ади 22 . Қадимги Олтой туркларининг билишича , ит кечаси ёвуз руҳлар яқинлашганини сезар экан. Туваликлар фикрича ой ёки қуёш тутилганда уни қандайдир бир руҳ ўғирлаб кетармиш. Итнинг овози эса ўша руҳни ойга 18 Снесарев С.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. М., 1969. С. 323. 19 Ўша асар. 324 - б ет . 20 Ч.Валихонов. Следы шаманства у киргизов. С. С. Том. 1. С. 485. 21 Авесто. Вендидод XII . 22 Андреев М.С Таджики до лини Хуф. М., 1953. Вип. 1. С. 46.

яқинлаштирмас экан. Шунинг учун улар итни хурушга, овоз чиқариб вовуллашга мажбур қилар эканлар 23 . Анимик, тотемик мифлар ҳамда муқаддас культ аталган ҳайвонларга сиғиниш онгли муносабатнинг юзага келиши билан сусайди ва ниҳоят унутилди. Муқаддас ҳайвонлар эса бадиий кўчим жараёнида шакл, мазмуни ўзгариб, ғайритабиий ифодаланган, инсон нутқида сўзлаб ҳаракат қилувчи рамзий персонажларга айланган. «Тулки : Жовур чол, Жовур чол, мен сенинг ўғлинг бўламан, дебди. Эй, худоё т а вба, тулки ҳам гапирар эканда, деб қўрқибди Жовур чол 24 . Бола ўлиши билан жони қушга айланиб учиб кетибди 25 . Илон чўпон оёғига чирмашибди. Чўпон: нима қилмоқчисан, деб сўрабди. Илон: Мен сени чақаман, дебди 26 . Чўлоқ бўри: берган нонингга рози бўл, - дебди-ю кўздан ғойиб бўлибди 27 . Юқорида таҳлил қилинган мифологик образларнинг ҳаракат, муносабати, ғайритабиий хусусиятлари дастлаб ижрочи ва тингловчи томонидан ҳақиқат деб топилган. Уларнинг эртакка кўчган намуналари эса ёлғон, бадиий уйдирма сифатида қабул қилинган. Асотирнинг ахборот бериш функцияси, ҳомийлик, яратувчилик табиати бадиий кўчим жараёнида етакчи образларнинг одиллик хусусиятига айланган. Муқаддас тотем заминида ташкил топган бўри образи сеҳрли эртакларда сақланиб қолган ва у бош қаҳрамон ҳомийси, ҳимоячи сифатида фаолият кўрсатади. Буқа ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ёрдамчи, така билан қалдирғоч эса етакчи образлар сифатида идеаллаштирилган, ёвузлик, зулм, зўрликка қарши чиқиб, маъновий тўқнашувни бошқарадилар. Демак, эртак образларининг рамзий маъно англатиши қадимий тарихга эга бўлиб, илдизи тотемик тушунча, аниқроғи, қадимги оила, уруғ, қабила 23 Алексеев М.А. Ранние формы религии... С. 9-110. 24 Жовурчи. Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1969. 226 - б ет . 25 Қари Наъматак. Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1977. 93 - б ет . 26 Ойжамол. Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1969. 284 - б ет . 27 Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1960. Том 2. 581 - б ет .

аъзоларининг одам ўлганда руҳи ўз тотем ҳайвонига айланади деган ишончи 28 га бориб боғланади. Муқаддас культ саналган ҳайвонлар замирида юзага келган образлар эволюцияси уларнинг ҳаракати ва муносабатида шумлик, гўллик каби белгиларнинг пайдо бўлишига олиб келган, хусусан, тотем даррандалар (бўри, буқа, така) нинг эртак ка кўчган намуналарида гоҳ содда, гоҳ айёр, ўрни билан хасис, фирибгарлик каби сифатлар юзага келган. Эчки-така доно, гоҳ айёр, содда, хокисор. Бўри ёрдамчи, доно ва тадбиркор, хасис ўта гўл, қонхўр, лақма, буқа сезгир, оқил, ниҳоятда содда, қўрқоқ ифодаланган. Мазкур персонажлар ижобий ёки салбий белги, хусусиятни касб этиб, рамзий образлар сифатида фаолият кўрсатадилар. Бу хил образлар маърифий аҳамиятга эга, қолаверса , улар ахлоқ нормаларини шакллантиришда зарур воситага айланадилар. Анимик, тотемик ва фетишистик мифлар заминида пайдо бўлган персонажлар асосан умумманфаатни ҳимоя қилувчи сифатида ҳаракат қил а дилар. Бундан ташқари, аёл маъбуда санъат асарларида зооморф, антропоморф қиёфаларда акс этган. Унинг образи қуш панжали боши аёл, танаси илон шаклида гавдаланган. Бу хил қиёфалар рамзий образлардир. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг ўзига хос хусусиятлари. Бу хил эртаклар бадиияти, образлар тизими, композицион қурилмаси ўзига мос услубиятга эга. Унинг характерли белгиларидан бири сюжетнинг ҳайвон билан ҳайвон, ҳайвон билан одам тўқнашуви асосига қурилганлиги билан белгиланади. Мухол а фат илдизлари қадимий дунёқараш, мифик тушунча ибтидоий ҳаёт анъаналари, хусусан, дуализм қатламига кириб боради. Унинг замирида ҳаёт ҳақиқати, яшаш учун кураш, қадимги уруғ, қабилалараро зиддиятли 28 Алексеев Н.И. Р анние формы религии... С. 104.

ҳодисалар ётади. Бошқача қилиб айтганда, уруғ, қабила тотеми саналган ҳайвон ва қушлараро тўқнашувларни ҳикоя қилувчи воқеалар уруғ ёки қабилалараро душманликнинг акс садолари ҳисобланади 29 . Мухол а фот эртакларда доимий зиддият , м аъновий тўқнашув жанг тусини олган. Бир қабиланинг иккинчи бир қабиладан ўзини юқори қўйиш анъанаси, камситиши, ўта гўл, лақмаликда айблаши билан боғлиқ мухол а фат бадиий кўчим жараёнида шартли персонажлар, ҳайвон билан ҳайвон тўқнашувига айланган. Тўқнашув рамзий маъно касб этиб, эстетик функцияни адо этади. Кўринадики, киши эътиборини тортган, анъанага айланган мазкур мухолафат илк бор ижтимоий-маиший маъно касб этиб, бадиийлик доирасида ривож топган, ҳайвон билан ҳайвон тўқнашувига айланган. Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар нутқ мотиви асосига қурилган бўлиб, воқеалар осойишта кечиши билан фарқланиб туради. Унинг бадиийлиги, шаклий тузилиши барқарор эмас, турли хил формада товланиб туради. Мотив вақт, замон жараёнида ўзгара боради, Бироқ, моҳият сақланади. Шартли ифодаланган асосий мотивлар синов характерига эга бўлиб, воқеаларни акс эттириши мезони бўрттириш, хаёлий уйдирмаларда ҳикоя қилишга асосланади. Бундай талқин рақиб персонажнинг ўта гўл, ваҳший, қонхўрлигини ойдинлаштиради. Мотив воқеалари маиший, айни пайтда мафкуравий функцияни адо этган. Эртак композициясининг ўзига хос хусусияти конфликтлар характери билан белгиланади. Конфликт тасодифан юз беради ва ижтимоий-сиёсий , соф маиший маъно касб этади. Унинг ечими ёвузлик ва зўравонликни фош этиб, кулги яратиш, маънавий хулоса чиқариш табиати билан фарқланади. Баъзан у ўгит, панд-насиҳат чиқаришга йўналтирилган. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларни мавзуига кўра уч хил типга бўлиш мумкин. 1. Озиқ топиш учун кураш ; 29 Семенов Ю.И. Как возникло человечество. М., 1966. С. 514.

2. Дўстлик, ўч олиш учун кураш ; 3. Яхши натижа учун мусобақа. Бу хил эртакларда мухолафат асосан ҳайвон билан ҳайвон ҳамда ҳайвон билан одам ўртасида юз беради. Конфликтлар мазмуни ижтимоий-маиший маъно касб этади. 1. Озиқ топиш учун кураш мавзуидаги эртакларда конфликт маиший маъно касб этиб, тўқнашув ҳайвон билан ҳайвон ўртасида содир бўлади. Рақиб персонаж ваҳший ҳайвонлар (шер, бўри, тулки) дан ташкил топиб, воқеалар ечими унинг лақмалик, гўллик каби сифатларини қоралаб фош этади, воқеалар ҳажвий характери билан ажралиб туради. Етакчи образлар ўта айёр, рақиб персонажлар содда, ўта гўл, лақма сифатларни ташийди. 2. Дўстлик, ўч олиш учун кураш типидаги эртакларда тўқнашув ваҳший ҳайвон билан уй ҳайвонлари ўртасида содир бўлади. Асосий конфликт ижтимоий маъно ташиб, мухолафат зулм, зўрликка қарши чиқиш, қонхўр, бешафқат ваҳшийдан ўч олиш, дўстлик, ўзаро ёрдамни улуғлаш, ёвузликни қоралаш каби ғояларни ташийди. Конфликт тасодифан пайдо бўлиб, ечим фавқулодда юз беради. Бу хил эртаклар адолат ва ҳақиқат учун кураш мезонларини белгилайди. 3. Яхши натижа учун мусобақа типидаги эртакларда ҳайвон билан ҳайвон, одам билан ҳайвон тўқнашади. Бу зиддиятда одам етакчи фигура, у фаол ҳаракати билан ажралиб туради. Бинобарин. У асосий ва ҳал қилувчи рольь ўйнайди. Қарама-қарши томонлар сюжет яратади, қолаверса, мотивлар тизимини ўзаро боғлаш вазифасини адо этади. Бу хил эртаклар ақлий синов мотивларига асосланиб, рақиб персонажнинг ўта лақма, калтабинлик хусусиятини фош этади, меҳнат ва тўғриликни улуғлайди. Эртак конфликти маиший маъно касб этиб, ғоявий мазмунни ойдинлаштиради, таълимий- дидактик функцияни бажариши билан фарқланиб туради.

Етакчи персонажлар икки хил типда намоён бўлади. Бири ўта содда, қўрқоқ, иккинчиси ўта айёр, доно ва омилкор. Бири пассив, иккинчиси фаол ҳаракати билан ажралиб туради. Ҳар икки типдаги персонажларнинг функционал жиҳатлари асосан ўзи ва ўзгаларни ҳимоя қилишдан келиб чиқади. Бири иштирок этганда конфликт ёрдамчи персонаж фаоллиги, доно ва тадбиркорлиги билан ечилади. Иккинчиси эртакда ҳал қилувчи кучга айланади. У фаол, ўта доно, шум, тидбиркор сифатида ҳаракат қилади (Овчи билан бўри). Кумулятив эртаклар алоҳида гуруҳни ташкил этади. Бу хил эртакларнинг сюжет тузилиши характерли бўлиб, бир хил ҳаракат ёки бир хил воқеа, ҳодисаларнинг бир неча бор такроридан ташкил топади. Бунда фақат бош персонаж борадиган жой ёки тўқнашадиган рақиб номи ўзгаради, холос. Биринчи воқеа иккинчи, учинчи ва тўртинчи марта такрор келган ҳодисаларнинг юзага келишида белгиловчи воситага айланади. Бу ҳодиса кумулятив эртакларнинг асосий хусусиятини ёритади. Шунинг учун ҳам бу хил эртакларни такрор келган ҳодисалари ўзаро занжирсимон уланган сюжетли воқеалар асосига қурилган эртаклар дейилади. Мазкур типдаги эртаклар шакл, мазмун эътибори билан табиат воқеа ва ҳодисаларнинг сабабияти ҳақидаги ибтидоий тушунчаларни таъкидлайди. Конфликт маърифий аҳамияти билан ажралиб туради. Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар воқеаларни ўзига хос акс эттириш мезонига эга. Шунга кўра тасвирлаш хаёлий уйдирмаларга асосланади. Бу хил эртакларнинг образлари кўчма маъно, аниқроғи, рамзий маъно ташийди, ҳайвон персонажлар инсоний нутқда сўзлаб ҳаракат қилади, ўйлайди, муносабатда бўлади. Бўрининг ўта гўл, лақмалик сифатлари, тулкининг айёр, маккорона ҳаракатлари, эчкининг оқил, доно тадбиркорлиги ҳаётий сифатлар эмас, балки ибтидоий тушунчаларнинг бадиий ижод доирасида шаклланган рамзий белгиларидир. Бинобарин, бу хил персонажлар шартли образ сифатида намоён бўлади. Шунга қарамасдан, уларда ҳайвонларнинг ҳаётий

сифатлари, реал воқеалар билан алоқадорлиги сақланган. «От бўрига қарабди, уни искамоқчи бўлганида бўри от тумшуғидан тишлаб олиб тура в ерибди. От шунча уринса ҳамки, бўри қўйиб юбормабди. Бу муносабатда кўчма маъно йўқ. Мазкур воқеа ўз маъносида келган. Отнинг соддалиги, бўрининг айёрлиги ҳаётий белги. Эртакдаги бундай ҳодисалар мазкур тип эртакларни мажозий эмас, ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар деб номланиши учун ҳуқуқ беради. Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар тўрт хил персонаждан ташкил топган. Сюжет тузилиши ўз функциясига эга бўлган мазкур персонажлар асосига қурилганлиги билан фарқланади. Образлар тизимини етакчи (буқа, эчки-така, қўзи-қўчқор, тулки, хўроз), ёрдамчи, рақиб (бўри, қашқир, илон) ниҳоят, буйруқ, ҳукм чиқарувчи (шер, арслон) ҳоким персонажлар ташкил этади. Мазкур тип персонажлар рамзий маъно касб этган. Ижобий персонаж бош қаҳрамон сифатида фаолият кўрсатади. У бу хил эртаклар характерини белгилайди. Етакчи образ ўта оқил, айёр, шум, тадбиркор, фаол ҳаракати билан фарқланади. Бу белги шумлик, айёрлик, доно ва тадбиркорлик каби ахлоқий нормаларни умумлаштиради, типик образ яратади. Етакчи образнинг уч хил типи мавжуд. Бири жисмонан кучли, иккинчиси кучсиз, Бироқ, доно ва тадбиркор, учинчиси эса ўта содда сифат типлардан ташкил топган. Кучли персонажларни шер, буқа, бургут, от, кучсиз персонажларни эчки-така, қўзи-қўчқор, ўта содда типларни эса майна, ҳакка, бедана сингарилар ташкил этади. Мазкур персонажлар ижобий хислати билан ўзаро типологик ўхшашликка эга бўлса ҳамки, эртакдаги ўрни ва функциясига кўра фарқланадилар. Етакчи образларнинг асосий функцияси кучсизни ҳимоя қилишдан иборатдир. Бинобарин, улар ҳимоячи типлар сифатида ажралиб туради. Бу хил образлар гуруҳини эчки-така, қўзи-қўчқор, буқа, кийик, қалдирғоч, тулки кабилар ташкил этади.

Уларнинг ҳимоя мақсади қадимги тотем реликти, аниқроғи, муқаддас ҳайвон билан боғлиқ мифологик код, ҳомийликнинг бадиий кўчими сифатида юзага келиб шаклланган. У ёки бу ҳайвонни аслида одам деб билишни ифода этган мифологик тушунча бадиий рамзга асос солган. Бу хил образлар эстетик функцияни адо эта бошлаганда, мифологик эътиқод , диний функцияси тушиб қолган. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг ўзига хос белгилардан яна бири, у ҳам бўлса, воқеа ва ҳодисаларнинг ҳайвон билан ҳайвон тўқнашувидан ташкил топишидир. Ўзаро тўқнашув сабаби овқат топиш, дўстлик, бирлашишга ҳаракат, ўч олиш, ёвузликка қарши чиқиш, олам ҳақидаги тушунча, тасаввурлар замирида кечади. Эртакларда табиат, фасллар аниқ кўринса ҳамки, эпик замон ноаниқ, воқеа ва ҳодисалар ўтган замонда, бир вақтнинг ўзида содир бўлади. Замон ва макон хаёлий, у ёки бу ҳайвон ҳаёти, муносабатида, воқеа ва ҳодисалар давомийлигида кечади. Эртакларда лирик оҳангни к а сб этган шеърий парчалар образ руҳиятини белгилаб, воқеликка муносабатини ойдинлаштиради. Асосий вазифаси эътиборни тортиш ва эстетик завқ бериш вазифасини адо этади. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг таъсир кучини оширишда эртакчининг рольи алоҳида аҳамият касб этади. Эртакчи воқеа ва ҳодисаларни ўзи кўргандай, кўпроқ болалар аудиториясига мослаштирган ҳолда ёритади. Ўрни билан у ёки бу ҳайвон ҳаракати, ёҳуд овоз, товушларига тақлид қилади. Бу нарса кўпроқ эртак бошламаси, кульминациясида юз беради. Демак, асосий персонажлари рамзий маъно касб этиб, маърифий, таълимий-дидактик ғоя ташувчи ҳикоялар ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар деб аталади.

Мазкур тип эртаклар ўзига хос хусусий белгилари билан фарқланадилар. Бу белгилар биринчидан, эртакларда ҳайвон персонажларнинг шартли қўлланиши, рамзий маъно к а сб этишида кўзга ташланади, иккинчидан, эртак мотивларининг реал ҳайвонлар ҳаракати билан уйғун келганлигида намоён бўлади, учинчидан эса мотив воқеаларида тарихий ҳақиқат, патриархал- уруғчилик тузуми, шарт-шароитлари ҳамда уруғлараро мухол а фатнинг акс этишида намоён бўлади. Бу хил эртаклар фантастика асосига қурилганлиги билан алоҳида ажралиб туради. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда нақл ва ҳатто , масал жанрига яқинлашиб, мажозий маъно касб этган мумтоз намуналари ҳам жой олган. Ана шу типдаги эртаклар таълимий аҳамияти ҳамда панд-насиҳат, салбий хусусиятни фош этиш каби вазифаларни адо этиши билан ажралиб туради. Бу хил эртаклар асосан эртак-нақл, шаклида ифодаланиб, воқеа ва ҳодисалар сабабини инкор этиш ёки маъқуллаш, уни ўрнак деб тасдиқлашга мослаштирилган. Эртакларнинг мажозий маъно касб этган намуналари кейинги давр, ижодкор таъсири остида шаклланган бўлса, унинг нақлга айланган намуналари эса эртакни болаларга мослаштириш, образ ва таълимий- дидактик ғояларни кучайтириш замирида ташкил топган. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг мажозий маъно касб этган, айни пайтда нақл жанрига яқинлашган типи кабилар ҳам эртак қолипида шаклланган кўчма маъноли, мажоз асосига қурилган эртак-нақллардир. Эртакларнинг бу хил типи ўгит асосига қурилган. Юқоридаги фикрлардан қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: 1. Мазкур тип эртаклар ўзига хос хусусий белгилари билан фарқланадилар. Бу белгилар биринчидан, эртакларда ҳайвон персонажларнинг шартли қўлланиши, рамзий маъно касб этишида кўзга ташланади. Иккинчидан, эртак мотивларининг реал ҳайвонлар фаолияти

билан уйғун келганлигида намоён бўлади. Учинчидан эса мотив воқеаларида тарихий ҳақиқат, патриархал-уруғчилик тузуми, шарт-шароитлари ҳамда уруғлараро муҳолафатнинг акс этишида намоён бўлади. 2. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг мумтоз намуналари асосан рамзий маъно касб этиб, қайта ишланган, нақлга яқинлашганлари эса мажозий маъно англатади. Мазкур типдаги эртаклар том маънодаги масал ва нақллардан тамоман фарқланадилар. Бу фарқ образлар тизими, воқеаларнинг мақсад-вазифалари, бадиияти, ғоявий мазмуни, вазифаси ва ҳикоя қилиш услубиятида кўринади. Эртак билан масал жанрлари воқеаларга муносабати ва бадиий акс эттириш мезонлари билан ўзаро ажралиб турадилар. Нақл, масал жанри мажозга асосланиб, воқеаларга сабаб ҳодисаларни изоҳлайди. Ҳайвонлар ҳақидаги эртак эса асосан рамзий маънога асосланиб, воқеаларни хаёлий уйдирмалар ёрдамида акс эттиради. Нақл билан масал воқеалари салбий объектни инкор этиш , ижобий ҳодисани маъқуллаш, уни тасдиқлашга йўналтирилган. Етакчи персонажлар масал жанрида индивидуаллик даражасида ифодаланган бўлса, мазкур тип эртакларда эса типиклаштирилган, умумлашма образ сифатида талқин этилган. Эртакларнинг масалга яқинлашган намуналари мажозий маъно касб этиб, давр ва ижодкор таъсири остида шаклланган бўлса, унинг нақлга айланган намуналари эса эртакни болаларга мослаштириш, таълимий-дидактик ғояларни кучайтириш замирида ташкил топган. Мазкур типдаги эртакларнинг нақлга айланган намуналари қиссадан ҳисса чиқариб, панд- насиҳатни илгари суради.

Сеҳрли эртаклар . Фантастика, ўзга ча услуб, х у с усиятлари Сеҳрли эртаклар фантастикага асосланади. Сюжет тузилиши тилсим, сеҳр-жоду, хаёлий воқеа ва ҳодисалардан ташкил топиб, турли хил ҳажми, бадиияти, мураккаб мотивлари билан ажралиб туради. Ғайриоддий ҳодисалар жиддий, масъулиятли, эпик кўламда намоён бўлади. Сеҳрли эртаклар алоҳида туркум сифатида фарқланади. Унинг миллий характери, ўзига хос шакли, мазмуни, образ, мотивлар тизими, ниҳоят ғоявий-бадиий хусусиятлари алоҳидалик касб этган. Мазкур типдаги эртакларнинг тарихий асосларини мифология, ижтимоий-маиший муносабатлар, қадимги турк қавмларнинг матриархал жамоа, феодал- патриархал тузуми, уруғчилик анъаналари, ёвуз кучларга қарши чиқиш, жанг-жадаллар, никоҳ тартиблари, унинг қонун-қоидалари, элатнинг дунёқараши, маросимлари, урф-одат, маънавияти, жанговорлик фазилатлари ташкил этади. Ана шу ҳаёт ҳақиқатини халқ анъаналари, дунёқарашини ғайри муқаррарий ҳодисалар, хаёлий образ, уйдирмаларда акс эттириши билан ажралиб туради. Энг муҳими, ижтимоий типларни умумлашма образ, мотивларда тавсифлашга ҳаракат қилади. Унинг характерли белгиси ижрочи билан тингловчининг эртакдаги воқеа ва ҳодисаларни ҳақиқат эмас, уйдирма деб билишида амал қилади. Сеҳрли эртаклар воқеларни акс эттириш мезонлари, ҳодисаларни бадиий умумлашмаларда, фантастика қобиғида ёрқинроқ тавсифлаш, ўта муболағалаштириш билан белгиланади. Айтиш мумкинки, сеҳрли эртаклар, ўгай қиз типидаги эртаклар хаёлий уйдирмаларнинг ўзигина бўлиб қолмай, балки илк ижтимоий ҳаёт ҳақидаги тушунчаларининг тимсол ифодаси ҳамдир. Сеҳрли эртакларни мавзуига кўра уч хил ички типга бўлиш мумкин. Булар қаҳрамонлик, сеҳрли ва сеҳрли саргузашт типидаги эртаклардир.

Сеҳрли эртаклар ўзига хос мураккаб композицияси билан ажралиб туради. Бу хил эртакларда тугун фантастикага асосланади, талқини хаёлий, нотабиий ҳодисалар атрофида ташкил топади. «Бир йўлбарс келиб улибди, ҳаммаёқ туман бўлиб кетибди, канизак қараса, подшо қизи ғойиб бўлибди» 30 . Бу хил тугун сеҳрли эртаклар табиатини белгилайди. Асосий конфликт ижтимоий, оилавий-маиший маъно касб этиб, воқеалар ғайриоддий тасвирланади. Улар сюжетнинг экспозиция қисмида ташкил топиб, ёвузлик билан эзгулик тўқнашуви шаклида юз беради. Мухолафат ечимида сеҳр-жоду, хаёлий уйдирмалар ҳал қилувчи рольь ўйнайди. Сеҳрли эртакларнинг қаҳрамонлик типи конфликт ижтимоий-маиший маъно ташийди. Унинг ечими қаҳрамоннинг ғайриоддий куч-қудрати билан ҳал этилади. Уйдирмалар ҳодисаларни бўрттириб, ғайритабиий тасвирлаш имконини беради. Ўхшатиш сифатлаш сингари бадиий тасвир воситалари ёвуз кучни бўрттириб титан шаклда, жиддий, маҳобатли ифода этиш, жангнинг шиддатли тус олишидан дарак беради. «Бўйи минордек, ҳар кифти чинордек, оғзи қопдек, мўйлаби шопдек, бурни мўркону, манглайи қалқондек, бир баҳайбат нарса кирибди». Сеҳрли эртакларда образлар тизимини етти хил вазифани 31 адо эттирувчи персонажлар ташкил этади. Етакчи қаҳрамон – баҳодир. У паҳлавон янглиғ тавсифланади ( Қирон паҳлавон, Ғулом полвон, Паҳлавон Рустам ), фаолият кўрсатади. Паҳлавон ғайриоддий туғилиши, фаол ҳаракати, ғайритабиий куч-кудрати, ўтда ёнмас, сувда чўкмас, қилич ботмас хусусияти билан ажралиб туради. Паҳлавон қудрати рақиб персонажга қарши қ аратилган бўлиб, асосий вазифаси элатга қирон келтирган деб, аждаҳога қарши чиқиш, оила , у р уғ қабила манфаатини ҳимоя қилишдан келиб чиқади. Унинг ўзига хос хусусий белгиларидан зўр 30 Ф ольклор архиви . Инв №923, 3-б ет . 31 Пропп В.Я.. Морфология сказок. М. 1969. С. 79.

куч-қудрати, ғайриоддийлиги, с и новда паҳлавон аталишидир. Унинг бу хусусияти курашда аждар-илон билан жанг-жадалларда ойдинлашади. Паҳлавон мифологик образ демит ург нинг ўзига хос бадиий кўчими сифатида фаолият кўрсата д и. Бош қаҳрамон халқ талаби, эзгу-ният, хоҳиш-эътиқоди билан юзага келган ва идеал қаҳрамон янглиғ шаклланган. Паҳлавон моҳияти унинг ўзига хос босиқ ҳаракатида ойдинлашади. Қаҳрамон ўзида меҳрибон ҳимоячи, адолатпарвар, мард, жасур жангчи сингари ахлоқий нормаларини ташийди. Қаҳрамон паҳлавон, айиқ палвон, хусусан, Ғулом полвон, Қирон полвон, Рустам полвон, Олмос ботир аталувчи намуналари тузилиши, маънодош, вазифадошлик белгилари ўхшашликка эга умумлашма образлардир. Уларнинг генезиси, тарихий илдизлари бир манба, туркий асотир, эзгулик ато этувчи мифлар, ҳомий муаккил Ахурамазда , ярим худоларга бориб тақалади. Бош қаҳрамоннинг ибтидоси идеал паҳлавон, титан, магик куч, беқиёс қудратли баҳодир полвон. Қаҳрамон – «баланд бўйли, гурзи кўтарган бўз ўғлон». У « т ўққиз ботмон гурзини тўққиз чақирим жойга ота оладиган кучли паҳлавон» 32 . Миф, асотирнинг ўзига хос хатти-ҳаракати, фаолияти эртак мотивларида акс этган бадиий образларда ўзгармайди 33 , айнан сақланган. Бинобарин, ана шу эпик паҳлавон, қаҳрамонлар Ўрта Шарқ эпоси учун типологик ҳодисадир. Эпик қаҳрамон маъноси, асотир билан тенглашади. Мифологик образ ҳомий, эпик паҳлавон, ҳимоячи шаклида тавсифланган. Унинг бу вазифаси жанговарлик фаолияти, даҳшатли рақибга қарши жангида амал қилади. Асотирнинг илоҳий қудрати бадиий кўчимда эпик паҳлавоннинг магик кучи, ғайритабиий хусусиятига айланган. Демакки, асотир яратувчи, ҳомий, эртак 32 Хоразм эртаклари. Тошкент, 1961, 38 - б ет . 33 Пропп В.Я. Морфология сказок. С. 23.

қаҳрамони ҳимоячи сифатида ҳаракат қилади. У кўпроқ паҳлавон, баҳодир, подачининг ўғли ёки шаҳзода сифатида фаолият кўрсатади. Асотир мифологик эътиқодни ташвиқ этган, эпик паҳлавон бадиий-эстетик функцияни адо этади. Паҳлавон, баҳодир фаолиятида патриархал муносабат, қабила, уруғ бирлигини ҳимоя қилиш майллари сақланган. Эпик қаҳрамонлар Рустам образида мужассам. У қаҳрамон сифатида маълум ва машҳур бўлиб, Ўрта Шарқ халқлари орасида нақл этилган эпосда паҳлавон янглиғ намоён бўлади. Бу унинг ҳаракати, рақибга муносабатида ойдинлашади. Рустам - мард ва жасур, айни пайтда марҳаматли, қиёфасида шиддатли, куч-қудрат белгилари бўртиб турган жангчи йигит. У бобоси Афросиёб – т уркнинг авлод-аждодидан дир. Туронни ҳимоя қилган. У халқ идеалининг образли ифодаси, э пик паҳлавоннинг ажойиб намунаси сифатида тавсифланган. Рустам соддадил ибтидоий ахлоқ нормалари сингдирилган эпик паҳлавон, элат ва юрт манфаатининг тенгсиз ҳомийси. Қудратли гавда тузилиши образнинг асосий сифатини белгилайди. Рустам атамаси қадимги суғд тилига мансуб бўлиб, Шак паҳлавонини англатади 34 . Бу термин «Авесто»да учрамайди. Атаманинг ибтидоси Рус т ахма, Рустахм 35 бўлиб, икки ўзакдан ташкил топган. Руст - қад-қомат, тахм – қудратли маъноларини англатади. Рустам эса Рустахмнинг фонетик ўзгаришга учраган намунасидир. Рустам образи Ўрта Осиё, Эрон, ва Афғонистонда кенг тарқалган. У бир достонда «Бахманяшта» 36 араб босқинчиларига қарши курашган қаҳрамон, иккинчисида «Шахрихон-Эрон» 37 эса шаҳарлар бунёд этган паҳлавон. Рустам ҳақида яратилган достонларнинг суғдлар орасида мавжуд парчалари бизга девлар устидан ғалаба қилган, Рахш номли жанговар отидан ажралмайдиган Рустам ҳақида дастлабки маълумотларни беради 38 . Маълум бўладики, Рустам 34 Ўзбек тили ва адабиёти. 1979. 41-бет. 35 Брагинский М.С. Из истории таджинской народной поэзии. М. 1956,. С. 9 I . 36 Ўша асар, 130-бет. 37 Ўша асар, 131-бет. 38 Ўша асар, 129-бет.

анъанавий, қадимдан маълум ва машҳур бўлган образ. Ана шу қаҳрамон қадимги Суғд эпосида шундай тавсифланади: «Рустам девларни қувиб шаҳар дарвозасигача боради. Кўп девлар ҳалок бўлади, қолганлари шаҳар ичига кириб дарвозани бекитиб оладилар. Рустам катта ғалаба билан қайтади. У ўтлоқ яйловда тўхтайди. Отини ўтлаш учун қўяди, ўзи эса уйқуга кетади. Рустамдан енгилган сон-саноқсиз девлар жангни давом эттириш учун тайёргарлик кўриб дарвозани очиб йўлга туш а дилар. Улар от-араваларга, фил, чўчқа, тулки, ит ва илонларга миниб олган. Бир қанчаси пиёда, бир қанчаси калхатдай учиб келар эди. Буни кўрган Рахш ўтли нафаси билан Рустамни уйғотади. Рустам уйғонади ва қоплон терисидан кийимини кияди ва отидан сўрайди ... ҳазратим, девлар ўтлоқдадир. Рахш маъқуллади. Рустам Рахшга миниб девларга ташланади, ғазабланиб шердай ҳамла қилди. Девлар тумтарақай қоча бошлади... 39 Маълум бўладики, Рустам – ҳомий, идеал қаҳрамон. У асотирга тенг, беқиёс кучнинг рамзий ифодаси, қудратли қиёфа, тўғрилик, адолатпарварлик тимсоли. Рустам бошлиқ эпик паҳлавонлар фаолияти феодал жамоанинг дастлабки даврларига мансуб ижтимоий муносабатлар билан уйғунлашиб кетган, фаол ҳаракати билан фарқланиб турадиган, содда дил, жасур жангчи, марду майдон, оила, уруғ, қабила, манфаатини ҳимоя қилувчи баҳодир сифатида намоён бўлади. Демак, сеҳрли эртакларнинг қаҳрамонлик типига мансуб етакчи қаҳрамонлар силсиласи ибтидоий тасаввурлар заминида юзага келган ўт билан сув, иссиқ билан совуқ, кун билан тун, ёвузлик билан эзгулик курашини ифода этган мифологик ибтидо, Улеген ёки зардуштийлик динининг асоси ҳисобланган яратувчи муаккил Ахурамазданинг эпик образга айланган ботиний кўчимидир. Ана шу типдаги паҳлавонлар қаҳрамонлик типидаги эртакларнинг ўзига хос хусусиятини белгилайди. 39 Согдийские фрагменты Азиатского сборники инст. Востоковедения. М., 1980. С..61.

Рақиб персонажлар сеҳрли эртакларнинг қаҳрамонлик типида алоҳида ўрин тутади. Шулардан бири аждар, аждаҳодир. Рақиб персонажлар вазифаси бузиш, йўқ қилиш, хавф-хатар ҳосил қилишдан иборат бўлиб, асосан бош қаҳрамон йўлида т ў сиқ вазифасини ўтайди. У рақиб сифатида фаолият кўрсатади. Унинг бош қаҳрамон билан тўқнашуви паҳлавонни типиклаштиради, ўзига хос жасоратини белгилайди. Рақиб эртакларда аждар, аждарҳо, аждар-илон, ниҳоят , илон атамалари остида ҳаракат қилади. Мазкур персонажнинг илон шакли қадимий бўлиб, сувга мансуб илон культи замирида юзага келган. У сеҳрли эртакларда ижобий, гоҳ салбий персонаж сифатида намоён бўлади. Қаҳрамонлик типидаги эртакларда фаолият кўрсатади, асосан салбий белгилари билан фарқланади. Аждаҳо, аждаҳо илон намуналари ёвуз, даҳшатли кучи билан фарқланади. Рақиб персонаж белгилари эртак ва достонларда муболағалаштирилган. Унинг « ҳ ар тарафга ўт сочиб келиши», ўз домига тортганда қамишларнинг таппа ётиши, Чархин кўл сувини бирдан ютиши», п ишқириб аждаҳо дамин олганда, дарёни қорон ғ и тўзон тутиши 40 ниҳоят , ўт- олов пуркаши ўта қудратли экани улкан, баҳайбат, беўхшов қиёфасидан далолат беради. Ўта муболағали тасвир мазкур персонажнинг мумтоз намунасини белгилайди. Шубҳасиз, бундай рақиб қарши қўйилган эпик қаҳрамоннинг паҳлавонлик қудратига ишонч туғдиради. Жанг майдони, томонлар қиёфасини аниқ, тўлиқ таърифланиши жанговарлик, эпик кўламнинг ўта муболағали акс этиши эртак, достонларга хос бадиий услубни белгилайди, қолаверса, у жанг воқеаларини даҳшатли кечишини таъминлайди. Маълумки, рақиб персонаж аждаҳо «Авесто»да Ажи Даҳака 41 , мифологик образ сифатида таърифланган. Ажи Даҳака эпик аждаҳонинг қадимий намунасидир. Унинг маъно, шаклий тузилиши, вазифадошлик хусусияти аждаҳо билан айнан тенг ликка эга. Аждаҳо Ажи Даҳаканинг шакли ўзгарган 40 Ўзбек халк эртаклари. 2 томлик. 1-том. Тошкент, 1956. 7 - б ет . 41 Авесто. Ясна. IX . 8.

қ адимий намунаси. У дуал миф, хусусан, А хр им а н таъсирида юзага келган. Мифологик афсонада у ёвуз куч тимсоли. «Ажи Даҳака – уч бошли, уч оғиз, олти кўзли, минглаб кучга эга бўлган, ҳар нарсага қодир, олам у зра хатарли... баҳайбат маҳлуқ» 42 . Маълумки, рус ва жаҳон халқлари эпосида аждаҳо ўрнида илон қўлланади. В.Я.Пропп и лон образи нинг тарихий асосларини шундай белгилайди. У олов ёлқинларини эслатади 43 . Қадим замонларда ёнғин , оловнинг ўтли ти л лари ибтидоий од ам тасаввурида аждар-илон пуркаган ўт, оловларга қиёсланган. Ажи нотекис, ғадир-будур 44 маъносини англатади, Даҳака – илон демакдир. Ажи Даҳака аждар илон билан тимсоҳ бирикмасидан юзага келган, ғайритабиий тус олган аждарнинг даҳшатли намунаси. Баъзи ёдномаларда аждаҳо Юҳо аталади. «Шоҳнома»да ўт-олов пурковчи илон, қўш қанотли, тавсифланади. Ўт-олов аждаҳонинг асосий белгилари , айни пайтда унинг тарихий асосларидир. Муқаддас илон сеҳрли эртакларда ижобий персонаж сифатида ҳаракат қилади. Маълум даврга келиб, илондаги мифологик тушунча, эътиқоднинг йўқ бўлиб кетиши, уни салбий персонажга айлантирган. Шунинг учун ҳам илон «Авесто»нинг кейинги қисмларида Ажи Даҳакага бирикиб кетган 45 . Аниқроғи, у «Авесто»да аждар илон – Ажи Срвара, салбий хусусиятга эга бўлган мифологик образ – «Ангро-майню» билан боғланган 46 . Бинобарин, илон сеҳрли эртакларда аждар-илон аталган, Шарқ манбаларида Ажи Даҳака ғайритабиий илон, ёҳуд илон-одам шаклида пайдо бўлади. Шунинг учун бўлса керак у қадимги дунё тарихи, миф, афсоналарда Ахримоннинг ўғли.., Ажи Даҳака Византияда подшоҳлик қилган 47 , деб таъкидланади. 42 Ўша асар. Ясна. 8. 43 П ропп В.Я. Исторический корни волшебной сказки. М., 1946. С. 197. 44 П ерсидско-русский словарь. М., 1970. С. 46. 45 Толстов С.П. Древний Хорезм. С. 293. 46 Там же. 47 Тураев Б.А. История древного востока . С. 147.

Аждаҳо ғайритабиий тусга эга бўлган, жони сирли жойда сақланувчи махлуқ, ёвуз кучлар тимсоли сифатида намоён бўлиб, хатти-ҳаракати ўт- оловни айнан акс эттиради. Бадиий талқинда у кўзи оловдай ёниб, оғзидан ўт-олов сочиб 48 келади. Аждаҳо фаолияти бузиш, йўқ қилишдан иборат. Аждаҳо қаҳрамонлик типидаги эртакларда ёвузлик тимсоли сифатида пайдо бўлиб, маҳобатли паҳлавоннинг куч-қудратини белгилайди, уни иделлаштиришга имкон беради. Эртакларнинг сеҳрли-саргузашт типи ўзига хос хусусий белгилари билан фарқланиб туради. Унинг характерли табиати бош қаҳрамон талқинидаёқ аён бўлади. Бу хил эртакларнинг бош қаҳрамони Қилич ботир, Қилич қора, уч оға- ини магик куч, паҳлавонлик қудратига эга эмас, у оддий, доно, қўрқмас, жасур, жанговар ботир, сеҳрли буюм, ғайриоддий персонаж ёрдамида фаолият кўрсатади. Қаҳрамон ҳаракати тушда кўрган, олиб қочилган қиз, маликани излаш, касалга дори топишга йўналтирилган. Саргузашт шахсий манфаатдан келиб чиқади. Сюжет тузилиши ғайритабиий мотивлардан ташкил топган. Унинг мазмунини ўлиб тирилиш, ялмоғиз, сеҳргар, жодугар билан тўқнашув эврилиш, табу-тақиқ мотивлари ташкил этади. Бу мотивлар бош қаҳрамонни идеаллаштиради, эртакларнинг ўзига хос маъно ташувчи, шаклий тузилишини белгиловчи воситаларга айлантиради. Унинг асосий воқеалари тўғрилик, адолат ўрнатишга қаратилгандир. Эртакда саргузашт етакчи ҳодиса, сеҳр-жоду, хаёлий уйдирмалар асосий, ҳал қилувчи роль ўйнайди. Кўпчилик мотив, эпизодларнинг характерли томони шундаки, улар бордан йўқ, йўқдан бор бўлиш, парига эврилиб, қушга айланиш, бўри шаклига кириш, олманинг парига, парининг сичқонга айланиб ғойиб бўлиши каби ғайри муқаррарий вокеа ва ҳодисаларни ҳикоя қилади. Сюжет асосини тахтга ворислик ва ўгайлик мотивлари, шоҳ, шаҳзода, малика, жаллод ёки қаҳрамоннинг тахтга ўтириши, узоқ ўлкалардан қайлиқ, 48 Авесто, Ясна IX П.

дори ахтариш семурғ билан зулмат дунёси, осмон усти, ер юзини кезиб чиқиш, аждар билан тўқнашиб, ялмоғизга дуч келиш, зулмат қаърида ётган узоқ, чексиз чўлни кўз очиб юмгунча босиб ўтишни мадҳ этувчи эпизодлар ташкил этади. Бу хил эркакларда бош қаҳрамон зўр куч-қудратга эга эмас, аксинча у жоду кучига эга бўлган сирли воситалар ёрдамида фаолият кўрсатади. Қилич, узук, ёнар тош, ойна, тороқ, қайроқ, жуволдиз, тўқмок, қовоқ, нина, ойнаи жаҳон, очил дастурхон, қайнар хумча, қирқ ҳужра каби тилсимлар, сирли тўқмок, ёғоч от, пичоқ каби сеҳрли буюмлар сирли воқеа ва ҳодисаларнинг юзага келиши, ғайритабиий ҳаракатларнинг пайдо бўлишида асосий тафсил сифатида хизмат қиладилар. Сеҳрли саргузашт эртаклар ўзига хос образлар тизимига эга. Булар ялмоғиз, шум кампир, мастон, жодугар, сеҳргар, пари, кенжа, шаҳзода, п о дшо, вазир, уломо, ясовул, баковул, малика, савдогар, баққол, полчи, шайх, семурғ, булбулигуё, анқо, хумо, бахт қуши, учар от, кийик, ит, бўри, мушук, маймун, девбачча, илон оға, каптар, олтин бешиклардан иборат. Образ тизимини етакчи, ёрдамчи, рақиб, ҳукм чиқарувчи хоким ҳомийлик вазифаларни адо этувчи Хизр, пирлардан ташкил топган. Бош қаҳрамон – кенжа, шаҳзода, балиқчи, овчи, тўқувчи, наққош, қаҳрамон, ботирлар ижтимоий типлар синтези сифатида ташкил топган. Улар кучсиз, оддий таърифланса ҳ амки, аслида эпчил, тадбиркор қиёфасида тавсифланган. Қаҳрамон зўр кучи билан эмас, тилсимли предметлар, сеҳр- жоду ёрдамида ғалаба қилади. Сеҳрли саргузашт эркаклар ўзида тотем ҳайвон, культ аталган парранда, дарранда ҳақида юзага келган образлар тизимини акс эттирган. Бу хил персонажлар («Айиқ полвон», «Чўлоқ бўри», «Бўри қиз», «Илон пари», «Илон оға») ғайрио д дий воқеаларнинг пайдо бўлиши, ажойиб мотивларнинг ташкил топишига сабабчи бўлади. Улар бош қаҳрамон ҳомийси, идеал

орзулар тимсоли сифатида пайдо бўлиб, мардлик, тўғрилик, адолатпарварлик, чин севги, садоқат, вафодорликни мадҳ этадилар. Сюжет содда, драматик эпизодларга бой, таъсирчан бўлиб уч қисмдан иборат. Сюжетнинг экспозиция қисми характерли, унда тугун ташкил топади. Сюжет тошга айланиш, тош бағрида ғойиб бўлиш, паризодни кўриб хушдан кетиш, жоду кучи билан ҳозир бўлиш и , қизнинг каптарга эврилиши, каптарнинг паризодга айланиш каби ситуатив мотивлардан ташкил топган. Ситуатив мотивлар эртак сюжетида тилсимотни, хаёлий уйдирмаларни юзага келтиради. Энг муҳими, улар сюжет динамикасини таъминлайди. Сюжетнинг эпик қисмида учликка асосланган мотивлар ётади. Уларда уч йўл билан боғли қ воқеалар ташкил топган. Шунингдек, уч оғайни, учта савол, уч кеча-кундуз йўл юриш кабилар сюжет ривожини таъминлашга ҳ исса қўшадилар. Сюжетнинг бу қисми ҳаракат мотиви асосига қурилган бўлиб, сеҳрли предметларни олиб келиш; ялмоғиз, дев билан олишиш, аждарҳони енгиб ғалаба қозониш, ўлиб тирилиши, қуёш олдига чиқиш, ер остига тушиб, ёр билан топишиш каби воқеаларни ҳикоя қилади. Мазкур мотивлар барқарор бўлиб, вариант мотивларнинг юзага келишига сабабчи бўлган. Эртак композицияси ҳам барқарор , б ироқ, мураккаб шаклга эга бўлиб, унинг элементлари (конфликт, ечим) аниқ ва тўлиқ, лўнда ифодаланган. Эртакларда икки хил конфиликт ҳаракатга келади. Бири эртакларнинг қаҳрамонлик типига хос бўлиб, конфликт ижтимоий маъно касб этиб, баҳодирнинг рақиб билан тўқнашувида ташкил топади. Конфликт ғайритабиий кучга эга бўлган баҳодир билан аждаҳо, баҳодир билан дев ўртасида кечади. Баҳодир ёвуз кучни ғайриоддий қудрати билан мағлуб этади. Иккинчиси сеҳрли эртакларга мос бўлиб, конфликтнинг бу хили ижтимоий-маиший маъно касб этади. У асосан ака-ука, опа-сингил, ўгай она,

ўгай қиз ўртасида ташкил топиб, саргузаштга йўл очади. Конфликт маънавий тортишув жараёнида ривожланиб, ғайритабиий предмет, сеҳр-жоду воситасида ечилади. Ғалаба адолат ва инсонпарвар, ақл, тадбиркор томонидан юз беради. Сеҳрли, саргузашт эртаклар реал воқеа ва ҳодисалар, урф-одат, маросимларга нисбатан мафкуравий муносабат натижаси ўлароқ юзага келган ва шаклланган. Тасвирлаш мезони сеҳр-жоду, хаёлий уйдирмаларга асосланиб, таълимий-эстетик функцияни адо этади. Образлар тизими характерли бўлиб, қуйидагича белгиланган. Бош қаҳрамоннинг ажойиб белгилари сюжет йўналиши, хусусан, эпик мотивлар силсиласида яна ҳам равшанлашади. Образлар тизимини етакчи қаҳрамон, шоҳ - фармон берувчи, ҳукм чиқарувчи, топшириқ берувчи, малика - шарт қўйиш вазифасини адо этувчи, семурғ, пир сингари ҳомий кучлар - ёрдамчи, ниҳоят, рақиблар ташкил этади. Бу хил персонажлар бош қаҳрамонни синаш, куч-қудрат, жасорати, ахлоқий қиёфасини белгилайдилар. Сеҳрли саргузашт эртакларда сеҳргар, авлиё, хизр, пирлар қаҳрамонга сеҳр-жодуни ечиш, йўл кўрсатиш, сирли нарса, ҳодисаларни йўқдан бор қилишни ўргатиш, уни учар от, шамшир билан таъминлаш вазифасини адо этадилар. Мазкур персонажлар хаёлий ҳодисалар асосига қурилган мотивлар тизимини ташкил этадилар. Ёрдамчи персонажлар алоҳида ажралиб турадилар. Уларнинг айримлари ҳаётий, қолганлари хаёлий бўлиб, шакл-шамойили, мазмуни, тутган ўрни, хизмат эътибори билан бир неча хил: ака-ука, она, опа-сингил, доя, чопар, жарчи, момо, от, семурғ, Хумо, ит, мушук сингарилардан ташкил топган. Бу хил персонажлар бош қаҳрамон фаолиятида ёрдамчи вазифасини адо этадилар.

Семурғ - қаҳрамон ҳомийси, ғайритабиий қуш. У ер усти, осмон, ер ости оламини бир-бири билан боғловчи. У бош қаҳрамонни осмонга олиб чиқиб, у дунёга олиб тушади, айни пайтда осмон дунёсидан олиб тушиш, у дунёдан бу дунёга олиб ўтиш вазифасини адо этади. У айни пайтда қаҳрамон саргузаштида фаол қатнашиб ёрдам кўрсатади. Семурғ - ёрдамчи персонаж. У қаҳрамон йўлдоши, йўл кўрсатувчи сирдоши, асосий мақсади тугун ечимида ҳисса қўшишдан иборат. Семурғ Кўҳи Қофда, «қуш учса қаноти, одам юрса оёғи куяди» ган чўл белида, улкан дарахт тепасида яшайди. У сирли кучга эга бўлиб, шаклий тузилиши улкан, ғайриоддий қуш сифатида пайдо бўлади. Семурғ фақат ижобий персонаж сифатида фаолият кўрсатади. У икки хил қиёфада тасвирланади. Бири ғайритабиий кучга эга бўлган афсонавий қуш, иккинчиси эса сирли кучга эга бўлмаган оддий қуш. Ғайритабиий қушнинг асосий ҳаракати бош қаҳрамонни ғайри муқаррарий ҳодисалардан воқиф этиш, йўл кўрсатишга йўналтирилган. Семурғ Эрон эпосида икки хил ифодаланган: бирида у марҳаматли, иккинчисида дарғазаб, золим , Элбурза 49 тоғида истиқомат қилади. Ўзбек эртакларида у доимо бир хил, ижобий хусусияти билан ажралиб туради. Семурғ меҳрибон дўст, сафарда ҳ амроҳ, ёвузлик душмани, қаҳрамонни зулмат дунёсига олиб тушиб, олиб чиқадиган фантастик қуш. Унинг бу хусусияти мотив ҳ алқаларида муболағали тасвирланган. «Чақ» этиб чақмок чаққин, алангани баланд ёққин, кун чиқарда сен бўлсанг, кун ботарда мен бўлсам, паримга иссиқ ўтса, кўзни юмиб олгунча, олдингда ҳозир бўламан» 50 , «Етти кеча-кундуз қуйилиб, дарёи Баҳрул азимга тушди, Икки қанотини кўтариб , сувга қараб бир урди, сувлар чор атрофга қопчиб кетди» 51 . Хумо, Анқо ҳам семурғ қатори ёрдамчи сифатида фаолият кўрсатади. Бу қушлар талқинида семурғ таъсири сезилади. Анқонинг барқарор белгилари, 49 П.Шамсиев, С.Иброҳимов. Ўзбек классик адабиёти асарлари учун қисқача луғат. Т ошкент , 1958. 22-бет. 50 Ўзбек ха л қ эртаклари. Т ошкент , 1960, 11 том, 498 - б ет . 51 Ўша асар . 463 -бет .

кўзга кўринмаслик, «танаси, қанот, боши олтин, кумуш, қимматли тошлардан ясалганлиги 52 дадир. Хумо – «бахт, толе, давлат қуши» 53 . У илоҳий қудрат соҳиби, яратувчи хусусияти билан фарқланади. Семурғ ва Хумо қуш маъноси, бажариши лозим бўлган вазифалари типологик ўхшашликка эга. Хумо кимга соя солса, ўша бахтли бўлади. У кўҳна халк тушунчасида муқаддас, сирли қуш, бахт толе ҳақидаги туйғуларнинг хаёлда акс этган инъикоси. Шунинг учун ҳам бу қуш хумо аталган. У сеҳрли саргузашт эртакларда алоҳида ўрин тутади. Бу қуш порлоқ келажак тимсоли бўлиб, «бахт қушини учириш» мотивини кашф этган. Мотив сюжет воқеаларини ўзаро боғлаб, қаҳрамон тақдири, энг муҳими, сеҳрли эртак табиатини белгилайди. Мотив ёвузлик, зулматга қарши кураш, эрк ва озодлик каби асрий орзулар тимсоли сифатида юзага келган. Семурғнинг қадимий турк уруғлари орасида жуда кўп вариантлари мавжуд. Шулардан бири Куктубулғон аталган. Бу қуш Семурғ сингари нотабиий куч-қудратга эга жонзот, тимсолий қушдир. У қадимги турк ёдномаларида шундай тавсифланган: «Бу қушнинг икки қаноти пўлат бўлиб, у қаноти билан тоққа уриб, бир томондан бошқа томонга ўтади» 54 . Демак, Семурғ, Хумо қушларнинг эртак, афсоналарга кўчган нусхалари ғайриоддий хусусиятга эга бўлиб, маъноси, эртак сюжетида тутган ўрни, вазифасига кўра ўзаро айнанликка эга. Улар ўзбек халқининг кўҳна дунё қатламида яшаган аждодлари шуурида юзага келган муқаддас қуш, омад, давлат ва толе ҳақидаги тушунчаларнинг ўзаро узвий боғланишидан келиб чиққан рамзлардир. Бу қушлар фаолияти ижтимоий-маиший маъно касб этиб, инсон саодати, адолатли шоҳ ҳақидаги идеал ғояларнинг бадиий тажассуми, яхши ният, орзу, истакларнинг ўзига хос талқинига айланиб, сеҳрли-саргузашт эртакларнинг ўзига хос табиатини белгилаган. 52 Ўзбекистон тарихи, Тошкент, 1956, 38-бет. 53 Ўша асар. 35-б ет . 54 Махмуд Кош ғ арий. Девону лу ғ атит турк. I том, 1960, 474-бет.

Похожие

Ўзбек халқ эртаклари поэтик табиати, талқин мезонлари

Ўзбек халқ эртаклари. Поэтик табиати, талқин мезонлари

Синкретик нақллар поэтик табиати ва акс эттириш мезонлари

Маиший эртаклар ўзига хос белгилари, сатира ва юмор табиати

Ўзбек халқ латифаларининг поэтик табиати, ҳажв ва юмор