Маиший эртаклар ўзига хос белгилари, сатира ва юмор табиати - Литература - Рефераты

Маиший эртаклар ўзига хос белгилари, сатира ва юмор табиати

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

126.5 KB

Маиший эртаклар ўзига хос белгилари, сатира ва юмор табиати Режа: 1. С атира ва юмор табиати 2. Сатирик эртаклар 3. Маиший эртаклар 4. Енгил ю мористик эртаклар туркуми

Маиший эртаклар алоҳида, ички турга мансуб бўлиб, ўзига хос мезони, кулги яратиш хусусияти, ранг-баранг мавзуи, сюжет тузилиши, характерли композицияси билан фарқланади. Сюжет тузилиши ихчам, икки, уч эпизодларнинг мантиқий уйғун келишидан ташкил топган. Унинг экспозиция қисми содда, равон, ёрқинлиги билан ажралиб туради. У воқеа ва ҳодисаларнинг аниқ, баъзан ноаниқ замон ва маконда кечиши, қаҳрамонларнинг характери, ўзига хос хусусиятларидан хабар бериш вазифасини адо этади. «Бор эканда, йўқ экан, оч эканда, тўқ экан, Зомин юртида бир бой бор экан. У бойнинг бир новчаси 1 бор экан 2 . Маиший эртаклар композицияси мураккаб эмас. оддий, ҳаётийдир. Тугун ва конфликт сюжетнинг таркибий қисми бўлиб, ижтимоий-маиший муносабатдан келиб чиқади, айни пайтда улар воқеа ва ҳодисалар ривожига ҳисса қўшади. Тугун воқеалар динамикасини ташкил этиб, баъзан жиддий, баъзан сокин ҳодисалар, кулгили, ўйноқи, пичинг, истеҳзоли ҳолатларда кечади. «Кунлардан бир куни бой бир нарсадан таъби хира бўлиб, новчасини койибди 3 . Конфликт ижтимоий-маиший маъно ташиб, ечими якуний эпизод, ихчам мотивларни ўзаро боғлаш вазифасини адо этади. Сюжет ҳаётий уйдирмалар асосига қурилган бўлиб, хаёлий уйдирмалардан ҳоли. Унинг (асосий) эпик қисми сатира, юмор, хусусан, кулги яратувчи нутқ, ҳаракат ва ҳолат мотивлари асосига қурилган. Нутқий мотивлар синов шаклида келади, тадбиркорликни белгилайди. Бу хил мотивлар шакл, мазмунига кўра икки хил бўлиб, монолог, диалог шаклида келади ва куч-қудратни эмас. маънавий қиёфа, доноликни аниқлайди. Эстетик функцияни адо этади. Нутқ мотивлари асосига қурилган эртаклар топишмоқ, новелла шаклида тажассумини топган. 1 Новча – хизматкор. 2 Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1963. 85 - б ет . 3 Ўша асар. 86-бет.

Ҳаракат ва ҳолат мотивлари эса енгил юмор яратади, баён этилган найранг, ясама, ёлғон муносабатлар кулгили, қарама-қарши образларни белгилайди. Мотивлар танқидий маъно ташиб, сюжетнинг барқарор, анъанавий элементларини аниқлайди. Ҳар бир мотив қаҳрамон ҳаётининг муҳим нуқталари, ақлан етуклик даврини тавсифлайди, ақл-идрок, тадбиркорлик хусусиятини идеаллаштиради, Айни пайтда, эртакларнинг ғоявий мазмуни, танқидий йўналишини ойдинлаштиради. Хусусан, улар у ёки бу камчиликни аччиқ кулги фонида танқид қилади. Энг муҳими, чуқур ижтимоий-сиёсий маъно касб этиб, ҳукмрон табақа позицияси, зулм, зўрлик сиёсатини фош этади. Шумлик асосига қурилган мотивлар характерли бўлиб, маиший эртакларнинг ўзига хос хусусиятини белгилайди. Эртак асосини ташкил этган гўл, калтабин, дангаса, ўжарлик каби ахлоқ нормаларини ифода этган воқеа ва ҳодисалар кулгили, нутқ, ҳаракат, ҳолат мотивлари замирида пайдо бўлади, салбий ҳодисани енгил кулги фонида танқид қилади. Юмор воқеалар моҳиятини кучайтиради, идеал ғояларни илгари суради. Мазкур мотивлар сюжетнинг асосий қисмини ташкил этиб, маиший эртакларнинг фарқли жиҳатларини ойдинлаштиради. Демак, маиший эртакларнинг юмор асосига қурилган типи маиший ҳодисаларни ҳаётий тасвирлайди, образ ва тўқнашувларни юмор фонида тавсифлаб, кулгили воқеалар даражасида ифодалаш билан ажралиб туради. Бу хил эртак мотивлари турли хил шаклларда акс этса ҳамки, маъно жиҳатдан бир-бирига яқин, шартли воқеаларни ҳикоя қилади. Бундай талқин қарама-қарши қиёфалар мазмуни, тўқнашув мақсадини ойдинлаштиради. Энг муҳими, тингловчи диққатини жалб этиб, енгил ёки аччиқ кулги яратади. Айтиш мумкинки, шартли ифодаланган воқеалар асосига қурилган мазкур мотивлар оилавий-маиший, ижтимоий-сиёсий маъно касб этган эртакларнинг ўзига хос хусусиятини ёритади.

Сюжет содда, ягона планли бўлиб, топишмоқ, синов мотивларига асосланган. Кўчма маъноли нутқ, ҳаракат ва ҳолат мотивлари сюжет ечимида ҳал қилувчи вазифани адо этиб, воқеаларни ўзаро мантиқий боғланишини таъминлайди. Маиший эртакларнинг ўзига хос композицияси содда қурилган, асосий, ҳал қилувчи компонентлари бош қаҳрамон фаолиятини идеаллаштиради. Маиший эртакларда асосан уч хил типга мансуб образлар фаолият кўрсатади. Улар мақсад-вазифаларига кўра бир-биридан фарқланиб туради. Булар бош қаҳрамон, ёрдамчи ва рақиб персонажлардир. Бош қаҳрамон шартлиликка асосланган бўлиб, гоҳ тентак, гоҳ айёр типида талқин этилган. Улар сеҳрли эртакларда бўлганидек, ботир, паҳлавон, жангчи эмас, оддий, ҳаётий сўзамол, сезгир, аммо ўта шум, доно, тадбиркор, ёлғон-яшиқ фикрлашга мойил тавсифланган. Бош қаҳрамон фаоллиги, ҳазилга мойил, ақл-идроки, эзгуликка интилувчан ҳаракати, баъзан айёр, баъзан тентакона муносабати билан ажралиб туради. Шунинг учун ҳам у фаол ҳаракат билан тенгсизликка қарши чиқиб, камчиликни танқид қилади ҳамда ёвузлик, зулм ва зўрликни қоралайди. Бош қаҳрамон доимо айёр, тентак кал қиёфасида ҳаракат қилади, енгил кулги яратиб , адолатсизликни танқид қилади. Унинг ҳукмрон табақа билан маънавий тўқнашувларда қўллаган ясама ҳаракат, ҳолати, ёлғон муносабати ҳал қилувчи кучга айланади. Бош қаҳрамоннинг айёр, тентак кал типлари шартли ифодаланган бўлиб, ҳажвий кулги яратиш, вазифасини адо этади. Киноя асосига қурилган айёрлик, тентакона ҳаракат ва ҳолат, кўчма маъноли нутқ, танқидий муносабат воқеалар ривожини таъминлайди. Улар мураккаб, қарама-қарши майллар билан узвий боғланган. Ҳар бир ҳаракат, руҳий кайфият билан алоқадор.

Қаҳрамон шахсий номга эга эмас, ном ўрнида лақаб қўлланади. «Кал» сўзи ном эмас, қадимги табу (тақиқ) замирида юзага келган атама, лақаб маъносини англатади, у ижтимоий маъно касб этган ўткир зе ҳ н, одил, адолатпарварликдан дарак бериб туради. Демак, кал сўзи қаҳрамоннинг маънавий қиёфаси, хусусан, одил, айёрлигини шарҳлайди. Унинг ижтимоий келиб чиқиши камбағал-қашшоқ, мақсад, вазифалари зулм, зўрликни фош этиш, камчиликни қоралаш, ақл-идрок, тадбиркорликни улуғлашга қаратилган. Ёрдамчи персонаж сеҳрли эртакларда бўлганидек, сирли нарса, ҳодиса, парранда, дарранда, набо т от олами, сеҳрли предмет, тилсим воситалари билан эмас, балки оддий кишилар – доно хотин, меҳмон, ўтинчи чол, қиз, гадой, моччойи, ниҳоят ҳаётий ифодаланган воқеа ва ҳодисалари билан алоҳидалик касб этади. Бу хил персонаж ёрдамчи вазифасини адо этиб, бош қаҳрамон фаолиятида кўмаклашади. Рақиб персонаж сеҳрли эртакларда бўлгани каби х аёлий эмас, ҳаётийдир. Улар золим шоҳ, мўлтони домла, қози, ғирром бой каби ижтимоий ҳукмрон қатлам вакиллари сифатида намоён бўлиб, ёвузликнинг тимсоли янглиғ фаолият кўрсатадилар. Рақиб нутқида киноя, қатъий буйруқ оҳанги сезилиб туради, асосий вазифалари зулм, зўрликка амал қилиш, ҳукмрон сиёсатни юргизишдан иборат. Мазкур образларни аниқлашда бўрттириш, бир-бирига қарши қўйиш услуби етакчилик қилади. Бу услуб бош қаҳрамон, рақиб персонажни ойдинлаштиради. Маиший эртакларда асосан донолик, айёрлик, ёлғон ҳаракат ва ҳолат бўрттирилган. Муболағали тафсирнинг мақсад-вазифалари зўр куч, қудратни эмас, балки кулгили қиёфа, ҳолат орқали ҳақ билан ноҳақни ажратишдан иборатдир.

Муболаға сеҳрли эртакларда ғайритабиийликни ю з ага келтириб , хаёлий образ яратса, маиший эртакларда образ, воқеа ва ҳодисаларнинг ҳаётийлигини таъминлаб, бўрттиришга ҳаракат қилади. Маиший эртакларда ўхшатиш сеҳрли эртакларда бўлгани каби хаёлий, айни пайтда даҳшатли қиёфаларни эмас, балки ҳаётий образлар қиёфасини белгилаш, аччиқ кулги яратиш, фош этиш вазифаларини адо этади. Сифатлаш эса сеҳрли эртакларда сирлилик, беқиёс куч-қудратни аниқласа, маиший эртакларда ақл-идрок, кинояли ҳаракат, ҳолатни белгилаб, енгил кулги яратади. Бу унинг воқеалар талқинида танқидий руҳ бахш этиш хусусиятидан келиб чиқади. Демак, мазкур бадиий тасвир воситалари маиший эртаклар табиатидан келиб чиқиб қўлланган ва улар тўқнашувларни ҳаётий, ай н и пайтда кулгили тасвирлаш имконини берган. Маиший эртакларда кўпроқ турли хил маъно ташувчи мақол, топишмоқлар қўлланади. Улар воқеа ва ҳодисалар билан уйғун келади, бадиий образ яратади. Мақол фикр, мулоҳазаларни жонли, бадиий чиқишини таъминлаб идеал ғояни мантиқан асослаш, салбий ҳаракат ва ҳолатни инкор этиб, эзгуликни маъқуллаш учун ишлатилган. Мақол кўпроқ гап орасида, воқеалар давомида келади. «Бўйнидан боғланган ит овга ярамас», «Эрнинг дови уч, ундан кейин пуч», «Юрт қўриган ўзар, қўримаган тўзар»,. Бу хил мақоллар воқеалар ривожининг босиқ кечишини таъминлайди, ғоявий мазмунни ойдинлаштиради. Баъзан мақоллар қиссадан ҳисса чиқариш учун қўлланади. «Қарға қарға кўзини чўқимас», «Сабр таги сариқ олтин», «Қиш ўчоғи тор, тур уйингга бор». Уларнинг сарлавҳа тарзида қўлланган и эртак мазмунини изоҳлайди, уни таъкидлаб туради. «Эрни эр қиладиган ҳам хотин, қаро ер қиладиган ҳам хотин», «Ҳар ким этса, ўзига».

Маиший эртакларда топишмоқ ва жумбоқлар қўлланган. Бадиий шаклланган, ўз топилмасига эга бўлган соф топишмоқлар нисбатан кам, унинг тўлиқ шаклланган, истиора шаклида келган намуналари кенг қўлланган. Соф топишмоқлар персонажлар нутқида келади. Улар донолик, тадбиркорликни белгилаб, воқеа ва ҳодисаларнинг эстетик таъсир кучини оширади. Соф топишмоқ ишлатилганда, топил м а билвосита аниқланади. Топишмоқлар у ёки бу персонажнинг донолик даражасини синаш вазифасини адо этади. Энг муҳими, соф топишмоқда топилманинг белгилари аниқ ва тўлиқ акс этиб туради. «Малика: Қамич учи қалтироқ, игна учи ялтироқ, Кал: «Қамич учи қалтироқ» шамол анинг эмасми, Игна учи ялтироқ» чироқ анинг эмасми. Шоҳ: Шириндан ширин нима ширин, Аччиқдан аччиқ нима аччиқ. Қиз: Шириндан ширин – бола ширин. Аччиқдан аччиқ ўлим аччиқ. Топишмоқлар кўчма маъноли сўз ва сўз бирикмаларидан ташкил топган. Маиший эртакларда топишмоқларнинг тўлиқ шаклланмаган истиоравий жумбоқ шакли кенг қўлланади. Бунда жумбоқ топилмаси бевосита аниқланади. Қиз: Хон менинг қалинимга йигирмата барра, ўттизта арслон, қирқта қоплон. Олтмишта ахта, етмишта нўхта берса рози бўламан. Жумбоқ топилмасида қиз нияти ойдинлашади, у «йигит йигирмада етилади, ўттизда арслон, қирқда қоплон кучига эга бўлади. Олтмишда ахта чолни бошимга ураманми, деган инкор жавобни истифода этади. Тугун ечимини кўчма маъноли жумбоқ ҳал этади.

Аёз «Узоқ йўлни яқин қилайлик», «От бўлмаса той миниб кетайлик». «Шу тобутда ётган ўликми, тирикми». «Бу буғдойлар ейилганми ё ейилмаганми». «Узоқ йўлни яқин қилайлик, дегани, гаплашиб кетайлик, дегани. От бўлмаса той миниб кетайлик, дегани, қўлингизга ҳасса қилиб берай, дегани. «Тобутда ётган ўликми ё тирикми, дегани, бу кишининг кетида фарзанди қолдими ё бефарзанд дунёдан ўтдими, дегани. «Бу буғдойлар ейилганми ё ейилмаганми» дегани сотилганми ё сотилмаганми, дегани. Кўринадики, ҳар бир жумбоқ топилмаси воқеа ва ҳодисаларга аниқлик киритади. Жумбоқлар оддий, савол-жавоб шаклида келади. Улар бадиийликни ошириб, воқеалар ривожини таъминлайди. Демак, топишмоқ ва жумбоқ эртак воқеаларини ташкил этиб, қаҳрамон тақдири, қолаверса, мазкур тип эртакларнинг ўзига хос хусусиятини белгил а йди. Маиший эртаклар хусусий бошламалари билан ажралиб туради. Бошламаларнинг асосий намуналари «Бир бор экан, бир йўқ экан, бир йигит бор экан», «Бор экан, йўқ экан» тарзида келади ва воқеаларни ҳақиқий эмас, уйдирма эканлигини таъкидлайди. Бошламанинг бу хил шакллари анъанага айланган бўлиб, туркий халқларда кенг қўлланади ва асосан тингловчини эртак эшитишга ҳозирлайди. Бошламалар сюжет воқеалари билан алоқадор эмас, боғланмайди. Маиший эртакларда мазкур бошламанинг шакли ўзгарган намуналари кўпроқ қўлланади. Ҳар бир бошлама у ёки бу қаҳрамон ҳақида, унинг табиати, аниқ вақт ёки ноаниқ замонда, яшаб ўтганидан дарак беради. Бу хил бошламалар турли хил шаклларда келади. «Бир замонда Соқи мумсик билан Боқи мумсик деган икки киши яшаган экан». «Қадим замонда бир подшо ўтган экан», «Ўтган замонда бир қози ўтган экан». Баъзан эртакларнинг воқеа ва ҳодисалари бошламасиз бошланади. Бу ҳодиса маиший эртаклар учун типик ҳодисадир.

«Кунлардан бир куни подшо ўз элига иккита савол берибди». «Бир деҳқон қўш ҳайдаб турган экан». «Бир куни етти аҳмоқ бозорга чиқишибди». «Болтабой акаси Тешабойни очликдан ўлдирган золим бойдан ўч олиш учун бойнинг ҳовлисига қараб йўл олибди». Эртакларда бошламанинг мураккаб тури ҳам қўлланади. Бу хил бошламалар қўшалоқлаштирилган персонажлардан дарак беради. «Бир бор экан, бир йўқ экан, қадим замонда бир шаҳарда бир чол билан кампир бор экан». Бу хил бошламалар сюжет воқеаларини ҳаётийликдан узоқлаштиради. Маиший эртакларда тугалламанинг аниқ, қисқа, лўнда ифодаланган намуналари қўлланади. «Шундай қилиб , Маматбой мурод - мақсадига етибди» ва бошқалар. Улар доимо кўнгилга маъқул, тингловчига хуш келадиган тарзда талқин этилади. Баъзан тугалламанинг мураккаб, қўшалоқ намуналари қўлланади. «Шундай қилиб , қиз подшоваччани енгган экан, мурод-мақсадига етган экан». «Улар ҳайдаб кетган экан, муродига етган экан», «Тўғрибой тўғрилигидан мақсадига етибди, Эгрибой эгрилигидан жазосини тортибди». Бу хил тугалламалар таълимий-дидактик ғояларни ташиши билан характерланади. Хуллас эртакларнинг мазкур типи ижтимоий-маиший маъноси, юмор яратиш табиати билан ажралиб туради. Маиший эртакларнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб қ у йидаги хулосаларга келиш мумкин: 1. Маиший эртакларда реал воқеликни бадиий акс эттириш мезонлари хаёлий эмас, ҳаётий уйдирмаларга асосланади. 2. Маиший эртакларда ҳаракат билан боғлиқ воқеалар кам асосан киноя, ҳазил-мутойибага асосланган нутқий ҳаракат ва ҳолат мотивлари етакчи, сюжет тузилишида ҳал қилувчи вазифани адо этадилар.

Маиший эртаклар ғоявий мазмуни, вовқеликни ҳаётий уйдирмаларда акс эттириши , танқидий йўналиши, воқеликни бадиий акс эттириш мезонига кўра икки хил турга бўлинади. Бири – ноҳажвий эртаклар, иккинчиси – ҳажвий эртаклар. 1. Эртакларнинг н оҳажвий тури саргузашт характерида бўлиб, ўзида танқид элементларини ташиган ҳолда жанговарлик, севги, садоқат, вафодорлик ғояларини ташийди, манманлик, зўравонлик, адолатсизликни инкор этади. Бу гуруҳни «Маликаи Ҳ уснобод», «Мусофирбек», «Уч оғайни», «Озодачеҳра», «Тоҳир ва Зуҳра», «Фарҳод ва Ширин», «Золим подшо», «Ту ҳ матга учраган келин», «Аёз», «Давлатмирза», «Давлатли келин», « Ҳ усниябо н у» ва бошқалар ташкил этади. Унинг жанговарлик типида элат ва юрт мудофааси, озодлик бош масала қилиб қўйилади, мардлик, жасорат, инсонпарвар, одамийлик идеаллаштирилган. Сюжет нисбатан мураккаб, аниқ ва тўлиқ ифодаланган бўлиб, асосан ҳаракат, нутқ мотивларининг ўзаро боғланишидан ташкил топган. Нақл этилган ҳодисалар, оғир, мушкул шарт, мардлик, жасорат ҳаётий уйдирмалар фонида тавсифланган. Қаҳрамон ҳаётий, реал тасвирланган, жанговар йигит сифатида ҳаракат қилади. Улар магик куч, сирли нарсалардан ҳоли, Бироқ, иродали, жанговар, оқил, покиза қалб, тадбиркор, тўқнашувда мард-майдон, жасур тавсифланади, ақл-идроки ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ҳар бир ҳаракатда исёнкор руҳ, элатпарварлик ғоялари сезилиб туради. Ана шу белгилар ноҳажвий эртакларнинг жанговарлик типини аниқлаб, мавзуини белгилайди. Ноҳажвий эртакларнинг жанговарлик типида ижтимоий кураш биринчи планга чиқади, тинчлик, мустақиллик, ғоялари нутқ, ҳаракат ва ҳолат мотивларида ойдинлашади, саргузашт типида эса вафодорлик мавзуи етакчлик қилади. («Зиёд ботир», «Сўлмас гул ва вафодор хотин», «Маликаи

Ҳуснобод», «Туҳматга учраган келин») Ишқ-вафо, туҳмат азоби порлоқ орзулар қанотида ифодаланган. Севги-садоқат, соф муҳаббат ғоясини ташкил этиб, ёр фироқи йўл азобига мансуб воқеа ва ҳодисаларда сарсон- саргардонлик етакчи хотимани оптимистик руҳ бошқаради, гоҳо у фожиа билан якун топади. Бу нарса ишқий саргузашт эртакларнинг ўзига хос табиатини белгилайди. Унинг воқеалари лирик оҳангда тавсифланган. Эртакларнинг ҳ ажвий типи алоҳида гуруҳни ташкил этади. Бу хил эртаклар турли хил ахлоқ нормалари ҳақидаги воқеа ва ҳодисаларни қамраб олиб, ижтимоий-сиёсий, ижтимоий-маиший маъно касб этган. Унинг танқидий характери асосий, ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ҳажвий эртаклар новелла типида бўлиб, оддий, мантиққа хилоф фикр (алогизм) айтиш йўли билан кулги яратади. Пайдо бўлган аччиқ ёки енгил кулги худбинлик, манманлик, очкўз, таъмагирликни фош этиб танқид қилади. Новелла типидаги эртаклар сюжети ҳажман қисқа бўлиб, ақлга сиғмас, ёлғон айтиб, кулгили воқеаларни баён этади, энг муҳими, ижобий белгини улуғлаб, салбий ҳодисани кулги ёрдамида фош этади, таълимий-эстетик функцияни адо этади. Сюжет кулгили ҳодисаларни (контраст) зид қўйиш услубига асосланган. Бу услуб турли хил вазият, ҳаракат, ҳолат комизмини вужудга келтиришда асосий, ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ҳар бир мотив, эпизодлар жонли, эмоционаллиги, танқидий объектни конкрет ифодалаши билан ажралиб туради. Бу хил эртакларнинг ички турларини белгилаш кулгининг ўрни, мазмуни, даража, миқдорини ёритиш имконини беради. Ҳажвий эртаклар комик қаҳрамони билан ажралиб туради.

Етакчи қаҳрамоннинг - айёр кал, тентак кал, новча, доно йигит, маччойи каби намуналари нобакор қози , шайх, эшон, мулла, бой, қассоб, миршаб каби социал типларга қарши қўйилган. Янгича дунёқараш билан ўз умри, ҳукмронлигини сақлаб қолишга интилаётган феодализм мафкураси таъсири да келиб чиққан тўқнашувлар ҳикоя қилинади. Тугун ечими янгиликнинг ғалабаси, эскиликнинг кулгили мағлубияти билан якунланади. Ҳажвий эртакларнинг шакл ва мазмуни сюжет йўналишида тутган ўрни, функцияларига кўра турлича бўлиб , ўзаро бир-биридан фарқланади. Кулги мазмун эътибори билан икки хил. Бири демократик тараққиёт душманларига қарши, иккинчиси - индивид ҳаёти, табиатида мавжуд шахсий камчиликлар танқидига қаратилган кулги. У лар маиший маъно ташувчи кулгилардир. Кўринадики, ҳар икки кулгида салбий хусусиятларни айблаш, қоралаш мавжуд. Бири фош этиш, йўқ қилишга даъват этувчи, иккинчиси эса енгил ачиниш, хайрихоҳлик билдиришга, даъват этувчи кулгидир Бу хил кулги лар синфий зиддиятни эмас, балки енгил, маиший, хушчақчақ кулгини билдиради. Айни пайтда, у беғараз, ачиниш маъноли кулги бўлиб, фош этишни эмас, балки енгил, хайрихоҳликни англатади. «Икки ўжар», «Етти дангаса», «Гаранг», «Икки аҳмоқ», «Куйг а н чол» каби эртакларда мавжуд кулги ўжарлик, дангасалик, соддалик, нўноқлик каби шахсий камчиликларни танқид қилиб, инкор этади. Биринчи - ижтимоий-сиёсий маъно англатувчи вазият ва ҳолатни акс эттирган мотивларда пайдо бўладиган, зулм, зўрликни фош этувчи аччиқ, заҳарханда кулги. Ҳажвий эртакларда мавжуд киноя, қочириқ, шама, қаҳқаҳа чақирувчи айрим сўзларга урғу бериш, атайин паузали талаффуз қўллаш кабилар унинг талқин услубини белгилайди. Улар вазият ва ҳолат комизмини юзага келтиради.

Ҳажвий эртакларни ғоявий мазмуни, мавзуи, образлар тизими, кулгининг ўрни, маъноси, танқидий кучи, асарда тутган ўрни, функциясидан келиб чиқиб сатирик ва юмористик эртакларга бўлиш мумкин. Сатирик эртаклар . Бу хил эртаклар антифеодал, антиклерикал мотив ва эпизодлардан ташкил топган. Сюжет контраст воқеа, контраст образлар асосига қурилган, сюжет ҳажман қисқа, ихчам, жонли, икки, уч эпизоднинг ўзаро мантиқий бирикувидан юзага келган. Сатира ҳал қилувчи роль ўйнайди, юмор эса ёрдамчи элемент сифатида иштирок этади. Демак. сатирик эртаклар ижтимоий-сиёсий маъно англатган забардаст ҳажв кучига эга. Эртак детальлари кўчма маъно касб этиб, пичинг ташийди. Эртакда қўлланган қочирим зўравонлик, босқинчилик сиёсатини мўлжалга олади, ҳажв тиғига нишон қилиб, фош этади. Аччиқ кулги танбеҳ воситасида юзага келади, пичингни кучайтиради. У масхара воситасида юзага келиб, кўпроқ синфий душман талқинида намоён бўлади. Эртакларда айёрлик, текинхўрлик, зулм ва зўрлик, кўпроқ ғирром қиёфа тасвирида пайдо бўлади: «Худди боқма тўнғиздек, хуппа семиз, егани ба р ра кабобу, ичгани қимиз, юришлари ғоздай, ранги хўроздай, қорни қовоқдай, башара товоқдай, соқол-мўйлови бурган супурги, ҳар бир сўзи куйдирги, бит кўз, ҳамак бурун бой лапанглаб чиқиб келди». Тасвирдаги масхара усули бош конфликтни мантиқан асослайди. Сатирик эртакларда у ёки бу образни типиклаштиришнинг фольклорга хос содда ифодаланган намуналари мавжуд. Типиклаштириш калтабин, дангаса, порахўр, эгри қўл, хасислик каби иллатларга эга бўлган образлар талқинида намоён бўлади, аччиқ кулги халқнинг ҳаёт ҳақиқатига танқидий муносабатидан келиб чиқади. Айтиш мумкинки, умумлашма ҳажвий образлар талқинида халқнинг ҳукмрон табақага қарши муносабати, пайдо бўлган исёнкор руҳи сезилиб туради.

«Анжуман кал чиғириқ қўшиб, бойнинг ерига сув чиқараётган экан. Қараса, ёв босиб келаяпти. «Ортга хабар қилиш керак» деб чиғириққа қўшилган отни бўшатиб минибди. Боласини соғиниб энтикиб турган байтал кални опқочиб кетибди. Нима қилишини билмай совутга осилган экан, таги чурук совут илдизи билан қўпорилиб кетибди. Кал совутни ташлашни эсдан чиқариб, бир қўли билан байталнинг бўйнидан ушлаб кетаверибди. Буни кўрган ёвнинг лашкарбошиси талвасага тушиб: Бу қандай офат, бир қўли билан шундай дарахтни томир-помини билан суғуриб олди, бизларни ҳам муҳмал қилиб ташлайди, деб аскарлари билан орқага қараб қочибди» 4 . Бу эпизодда ҳаракат ва ҳолат бўрттирилган. Калнинг совут кўтариб чопиши ҳолат комизмини юзага келтирса, ёвнинг қочиши аччиқ, заҳарханда кулги қўзғайди. Кулги ёвнинг босқинчилик сиёсатини фош этади. Кулги яратган ҳаракат ва ҳолат комизми қатъийлик, жасорат, ақл, идрокнинг ажойиб намуналарини улуғлаб маъқуллайди. Баъзи эртакларда сатира билан юмор уйғун келиб зиддиятни кучайтиради ва унга ижтимоий-сиёсий маъно юклайди. «Ўғри» эртагида сатира асос, юмор эса ёрдамчи восита. Бу эртакда аччиқ кулги яратиш учун эртакчи калака усулидан фойдаланади. Бунда танқидга объект лоқайд, калтабин шоҳ ҳолати, аччиқ кулги қўзғайди. Калака қилишда қаҳрамон оддий нарса, ҳодисадан жанжал чиқаради: «Шоҳим, мен катта ўғрилардан бўламан, шу кеча бировникига ўғирликка бориб эдим, томини бордон билан омонат ёпиб қўйган экан, ўпирилиб кетди, мен уй ичига йиқилиб тушдим, оёғим синишига сал қолди». Шоҳ: «Ҳа, талабинг нима? деб сўрабди. Ўғри «уй эгасига жазо берсангиз», дебди. Шоҳнинг айбдор қолиб беайбга жазо бериши, калтабинликнинг айнан ўзи. Бу ҳодиса заҳарханда кулги қўзғаб, фош этади. Калака, кулги объектини аниқлайди, бефарқ шоҳ образи (шоҳ) нинг сатирик характери қисқа, лўнда, содда, ортиқча тафсилотларсиз ифодаланган. Сатирик эртакларда қўлланган уйдирма, муболағалар шартли бўлиб, у ёки бу персонажнинг умумлашма қиёфасини ҳаётий, ишонарли қилиб тасвирлаш имконини беради. 4 Хоразм эртаклари. Тошкент, 1961.

Демак, мазкур тип эртакларда сатира асосий, ҳал қилувчи, юмор эса қўшимча элемент, ёрдамчи восита. Эртаклар ижтимоий-сиёсий маъно англатувчи кучли ҳажв чизиғига эга. Сатирик эртакларда комик қаҳрамон фаолият кўрсатади. Бу хил қаҳрамон (айёр кал, новча. маччойи, доно ва тадбиркор аёл ва бошқалар) воқеалар давомида исёнкор, доноликнинг ажойиб намуналарини кўрсатиб, маънавий ғалабага эришади. Қарши қўйилган персонажларни шайх, мулла, эшон, подшоҳ, вазир, қози, уламо, ғирром бой ва бошқалар ташкил этади. Улар ижтимоий-сиёсий ҳамда маънавий тўқнашувларда фош этилиб, аччиқ кулги мўлжалига нишон бўладилар. Иккиюзламачи, порахўр, очкўзлик, тамагирлик каби иллатлар очиб ташланади. Воқеалар асосини ташкил этган сатира фош этиш функциясини адо этиб, порлоқ келажак, истиқболга ишончни ифодалайди. Сатира комик қаҳрамоннинг хушчақчақ табиати, оптимистик руҳи, енгилмас, исёнкор кучини тасдиқлаш вазифасини ўтайди. Кураш доимо доно, тадбиркор, тажрибакор, адолатли халқ вакилларининг ғалабаси билан якунланади, аччиқ кулги эса салбий образ қиёфасини ҳажв объектига айлантиради. У асосан салбий образнинг ҳаракат, муносабати, руҳий ҳолатида содир бўлади, айни пайтда, кулги воқеа ва ҳодисаларни қуюқлаштиради, ижтимоий маънони ўткирлаштириб, асар ғоясини кучайтиради. Хуллас, кулги яратувчи ҳаракат ва ҳолат комизми сатирик эртакларга хос табиатни белгилаб, танқидий функцияни адо этади. Кулгили қиёфа тасвири воқеа ва ҳодисаларнинг контраст қўйилишидан келиб чиқади, бундай усул салбий хусусиятни белгилаб, таъсирчанликни оширади. Кулгили тасвир салбий қиёфанинг ички дунёсига мос чизилади. Айниқса бой, қози, босқинчи, қароқчилар тасвирида ёвузлик, ярамас ахлоқ намуналари тўлиқ, аниқ ифодасини топиб, кулги объектига нишон бўлган.

Бундай кулги аввало, сатирик эртак руҳига мос, қолаверса, фольклорга хос типик хусусиятни аниқлаб бош конфликтнинг келиб чиқиш сабабини мантиқан асослайди. Хуллас, ўткир ҳажв ва юморни ў зида акс эттирган ихчам сюжетли, ижтимоий-сиёсий маъно касб этган сатирик эртаклар маиший эртакларнинг алоҳида ички туридир. Енгил ю мористик эртаклар туркуми . Бу хил эртакларда енгил кулги ҳал қилувчи рольь ўйнайди. У юмшоқ, хушчақчақ кайфиятни юзага келтиради ва жузъий камчиликни айблайди, айни пайтда шахсий нуқсонни танқид қилиб қайта тарбиялайди. Демак, енгил кулги таълимий аҳамият касб этади. Юмористик эртаклардаги комик қаҳрамон аслида ижобий хусусиятга эга бўлса ҳамки, шахсий камчиликлардан ҳ оли эмас. Енгил кулги ва ҳазил- мутойиба ана шу жузъий камчиликни мўлжалга олади. Танқид қилинаётган персонаж хавфли эмас, у фақат дангаса, ялқов ёки ўжар, холос. Юмористик образнинг ўзига хос хусусияти шундаки, унинг мазмуни юмор билан суғорилган. У кўпроқ қизиқчи, латифагўй, аскиячига ўхшаб кетади. Аскиябоз хуш таъб киши, кал ва кўса образлари ҳам шу типдаги образлардир. Масалан, кал билан кўса ёки кенжа ўғил дастлаб киши кўзига содда, ношуд кўринади. Тўқнашувда сўзамол, тадбиркор чиқади. Қаҳрамоннинг ана шу хусусиятлари маънавий зидлашувда айни муддао. Кулгили ҳаракат, ҳолатдан пайдо бўладиган тасодифий вазиятлар уни масхара қилмайди, балки маъқуллайди. Чунки кулгили ҳаракат остида оқилона мақсад ётиб ди . Шунинг учун ҳам қаҳрамон қийин, оғир аҳволга тушиб қолган пайтда ҳам чора топади, тадбиркорлик намуналарини кўрсатади. Бу жиҳатдан «Шум бола» ёки «Тум сағирлиғим» эртаклари характерлидир. Кулгили воқеа ва ҳодисалар юмор типидаги эртакларда ҳаётий тасвирланади. Енгил кулги доимо унинг асосини ташкил этиб, ҳал қилувчи

рольь ўйнайди. Бу хил эртакларда кулги яратувчи кесатиқ, қочириқ, ҳ азил, мутойиба кабилар унинг ҳикоя қилиш услубини белгилайди. Ана шу стилистик приёмлар дангаса, ўжар, ялқов, эзма, нўноқ, калтафаҳмлик устидан кулги ҳосил қилиб, саводсизликни йўқотиш, эзгуликка интилиш каби ғояларни илгари суради. Мазкур тип эртаклар меҳнатсеварлик, оқилона фикрлаш, тадбиркорликка интилиш каби илғор фикрларни маъқуллайди. Юмористик эртакларда маълум ижтимоий доирага мансуб кишиларнинг хусусий, айни пайтда жузъий камчиликлари енгил танқид қилинади. «Тўрт ялқов», «Куйган чол», «Етти аҳмоқ», «Уч кўкнори», «Кў к нори хаёл», «Икки ўжар», «Айёр билан содда», «Гаранг», «Эр-хотин ва ўғрилар», «Соқи мумсик билан Боқи мумсик», «Икки аҳмоқ» каби эртаклар юмор характеридаги эртаклар туркумини ташкил этади. Мазкур эртакларда оддий кишилар ҳаёти, табиатидаги жузъий камчиликлар: дангасалик, аҳмоқлик, ўжарлик, гиёҳвандлик каби иллатлар енгил кулги объектига нишон бўлади. Демак, юмор типидаги эртакларда енгил кулги аввало хусусий нуқсон, маънавий, жисмоний қусурлар талқинида пайдо бўлади. Кўринадики, шахсий камчилик енгил юмор яратади. Бундай эртакларда инсонни улуғлаш билан бирга унинг ҳолатига ачиниш, тузатишга чақириш ғоялари етакчилик қилади. Юмористик эртак персонажлари ялқов, эзма, ўжар, хасис, дангаса, калтафаҳм, ўта содда ва жисмоний нуқсонлари лақабга айланган кишилардан ташкил топган. Бу хил эртакларда сюжет ихчам, кулгили вазият ва ҳолатдан ташкил топган мотивлар асосига қурилган. Унда диалог, ҳаракат, ҳолат комизм и характер, хусусият талқинида муҳим аҳамият касб этади. «Икки аҳмоқ» эртагида кулгили диалоглар функцияси у ёки бу персонажнинг хусусий камчиликларини аниқлаш ва инкор этиш, мазмунига юмористик ранг бериб, таъсирчанликни оширишдан иборатдир.

Эртакдаги кулгили вазият ва ҳолат воқеликни қуюқлаштиради, бўрттиради, ниҳоят у ёки бу қиёфанинг тўлиқ очилишига имкон беради. Кулгили ҳодиса комик қаҳрамон ҳаракат, ҳолатида содир бўлади. «Кўкнори хаёл», «Уч кўкнори» каби эртакларда ҳаракат ва ҳолат комизми б анги баёнида юз беради. Кулги беғараз, айни пайтда гиёҳвандликни инкор этади. Ҳаракат ва ҳолат комизми жисмоний нуқсон баёнида юз беради ва у сюжет чизиғида ҳал қилувчи рольь ўйнайди. «Гаранг» эртагида енгил кулги, гаранглик оқибати, тескари жавоб, ноўрин, кулгили ҳаракатлар , бир-бирини инкор этувчи савол-жавоблар, тушунмаслик, гаранглик натижаси ўлароқ юзага келади. Гарангнинг қовушмаган нутқи, муносабати хушчақчақ кулгини қаҳ-қаҳага айлантиради. Қози билан гаранг ўртасида юз берган конфликт кулгили вазият, ҳолатни кучайтиради, айни пайтда, ўжарлик, қўполлик, жаҳолат, жоҳиллик каби ярамас иллатларни кулги объектида ёритиб, инкор этади. Ниҳоят, у эртак ечимини ташкил этган, гаранглик тимсолида расмиятчиликка асосланган қози, қозихона иш услубини танқид қилади. «Тўрт гаранг қозига арз қилишибди. Қози ҳам гаранг, у ҳеч нарсани эшитмаса ҳамки, қаршисидаги одам лаблари қимирлаётганини кўриб, калласини лиқиллатиб турибди: Гапларинг мазмунидан шуни билдимки, иккиталаринг янги ой кўрган бўлсаларинг, иккиталаринг гувоҳликка ўтгани келгансанлар. Бўлмаса, ўзларинг бориб карнайчига хабар беринглар, эшони, қози рухсат бердилар, бугун арафа бўлсин, - дебди 5 . Гаранглик ташкил этган кулгили вазият ва ҳолат заминида феодал ҳокимиятга хос суд органи, қозихона ва унинг иш услуби, юзакичилик танқид қилинган. Демак, мазкур тип эртакларда енгил кулги сатира билан уйғунлашиб, социал маънони бўрттиради. Бироқ, эртакда юмор асосий ўринни эгаллаган. Комик қаҳрамон ҳолатидан келиб чиқадиган енгил кулги кутилмаганда юз беради ва тугун ечимини ташкил этади. «Хўжа танбал», «Тўрт ялқов», 5 Олтин олма. 152-бет.

«Етти а ҳ моқ» каби эртаклар ҳолат комизми асосига қурилган. «Етти а ҳ моқ»да ўта танбал кишилар қатиққа нон ботириб ейишмоқчи, Бироқ, қўл ювишга эринишади. Ўртада с а нсаларлик бошланади. «Жим» ўйнашади, ким гапирса, ўша қўлга сув қуйишни шарт қилиб қўйишади, ҳаммаси жим ўтираверадилар. Хонага гадой кириб нон сўраса, ҳеч ким жавоб бермайди. Гадой қатиқ билан нонни еб, идиш юқини индамай ўтирганлар башарасига суриб чиқади. Гадой кетгач, ит кириб, қолган ушоқларни ейди, улар индамайди. Ит бир чеккадан олти аҳмоқнинг башарасидаги қатиқни ялаб, еттинчисининг юзини ялаётганида, тили аҳмоқ оғзига кириб кетади. Шунда аҳмоқ «кет» деб юборади. Эпизодларда юз берган комик ҳолат аввало, руҳий кечинмани, қолаверса, енгил, хушчақчақ кулги қўзғаб, тугун ечимини юмор билан безайди. Кулги персонажлар қиёфасини тавсифлаб, таъсирчанликни оширади, танқидий функцияни адо этади, танбаллик, ношудликни танқид қилади. Юмористик эртакларда ялқовлик, эзмалик, нўноқлик, калтафаҳм, саводсизлик каби ахлоқий нормаларга зид белги, хислатлар енгил, айни пайтда ачиниш маъноли кулги яратади, унинг замирида меҳнатнинг тарбиявий роли юқори баҳоланад и. Ҳ аракат ва ҳолат комизми беозор, хушчақчақ кулги ҳосил қилади. Шубҳасиз, бу кулги таълимий аҳамият касб этади. Мазкур тип эртакларда у ёки бу комик қаҳрамонни тавсифлаш учун унинг хатти-ҳаракати бўрттирилади, кулгили вазият ва ҳолатни акс эттирган мотивларга эътибор берилади. Талқиннинг бу жиҳати эртакларни халқ драмасига яқинлаштирган. Бу хил эртакларда эртакчи изоҳи қисқа, лўнда ифодаланган. Воқеаларда уч персонаж қатнашади. Образларнинг кулгили ҳаракати, ноўрин қилиқлари, мантиқсиз нутқлари эртак мотивларига кулгили тус беради, драматизмни кучайтиради. Бу жиҳатдан «Куйган чол», «Етти аҳмоқ», «Гаранг» эртаклари характерлидир.

Кулгили вазият ва ҳолат акс этган мотивларининг юзага келишида бадиий детальь, кулгили нутқ, ҳаракат ва ҳолатлар алоҳида аҳамият касб этади. Сюжет воқеалари ноаниқ замон ва маконда юз беради. Юмористик эртаклар, аския жанрида бўлганидек, ақлий тортишув асосига қурилган. Улар аскиянинг тутал турига яқин туради. Тутал сўзамоллик бобида тортишувни англатади, танқидий белги шама қилинганда пайдо бўладиган енгил кулги мўлжалига нишон бўлади. Кал лақабли камбағални ақлий тортишувда енга олмаган қози уни шариат бўйрасига ўтказади ва «инна атайнакал кавсар фасалли лираббика ван ҳар» сурасини ўқитиб, «калкавсар» сўзларини унинг кал эканига шама қилади. Бу билан у рақибидан ўч олмоқчи. Бироқ, кал сура охирида келган «ванҳар» сўзига, айниқса, сўз охирида келган «р» га урғу беради харр-харр деб ўқийди. Тортишувда тасодифий кулги юзага келади ва у бирининг кал, иккинчисининг «эшак» лақабини ошкор қилади. Эртакдаги зукколик, ҳозиржавоблик, сўзамоллик, аскияда мавжуд тарафкашларни эслатади. «Икки ўжар» эртагида ўжарлик, тажанглик бўрттирилган. Натижада, икки ўжар тингловчи олдида тажангликнинг типик намуналари сифатида намоён бўладилар. Кал – бардам, шўх, оптимизм билан суғорилган комик қаҳрамон. У истиқболга ишонч кўзи билан боқади. Унинг ҳар бир ҳаракати, воқеликка муносабати тингловчида қувноқ кулги қўзғаб, танқид қаратилган объектни ойдинлаштиради. Хуллас, сатира ва юмор типидаги эртаклар тингловчида эстетик завқ уйғотиб, аччиқ кулги, хуштаъбликни юзага келтиради, ниҳоят, фош этувчи ёки енгил, ҳаётбахш кулги яратади. Бош конфликтнинг кескин ривожи, фавқулодда ечилиши билан ажралиб туради ва у адолатсизликка қарши кураш, рақибдан ўч олиш, тенгсизликни инкор этиш каби ғояларни илгари суради. Бу ҳодиса ўзига мос образ яратган. Подшо билан кал, бой билн қашшоқ, мўлтони, фирибгар билан содда

ўртасидаги тўқнашув ижтимоий-сиёсий маъно касб этган конфликтлар асосига қурилган бўлиб, тенгсизлик, адолатсизлик қораланади, ақл-идрок, доно, тадбиркорлик улуғланади. Подшо: «Кимки, ўлса, эгаси уни мозорга томма-том элтиб қўйсин. Агар шундай қилмаса, боши ўлимда, моли талонда!» - дебди». Мазкур тип эртакларда конфликтлар икки хил, ижтимоий-сиёсий ва оилавий-маиший маъно ташиган. Ижтимоий-сиёсий маъно касб этган конфликтлар тенгсизлик, адолатсизлик мавзуидаги воқеа ва ҳодисаларни, оилавий-маиший маъно касб этганлари эса одоб, ахлоқ билан боғлиқ маънавий-маърифий масалаларини баён этган. Демак, бир гуруҳ маиший эртакларда бош конфликт ижтимоий-сиёсий, иккинчисида эса оил а вий-маиший маъно касб этади. Ҳар икки гуруҳ эртаклардаги бош конфликт асосини ғайритабиий ҳодисалар мўъжизаси эмас, балки маънавий тортишувлар мажмуи ташкил этади. Ҳар бир тўқнашув қарама-қарши ғоялар замирида кечади. Воқеа ва ҳодисалар нутқий ҳаракат ва ҳолат мотивлари асосига қурилган. Ҳажвий эртакларнинг ижтимоий-сиёсий маъно касб этган типи ҳажвий характери билан фарқланади. Эпизод мотивларда ижтимоий адолатсизлик, ҳ уқуқий тенгсизлик фош этилган. Ҳажвий эртакларнинг бу хили ўткир , танқидий кучи, ғоявий-сиёсий йўналиши ва танқидий-эстетик функцияни адо этиши билан ажралиб туради. Ҳажвий эртакларнинг оилавий-маиший маъно касб этган конфликтлар асосига қурилган типи эса юморга асосланиши, жузъий камчилик, хусусан, ахлоқий нуқсонларни танқид қилиш, енгил, хушчақчақ кулги қўзғаб, таълимий-эстетик вазифасини адо этиши билан фарқланади. Конфликт ечими енгил кулги, фош этувчи ҳажв билан йўғрилиб, ечими конфликт натижасини ташкил этади, у ҳажв йўналтирилган белгини ойдинлаштиради.

Похожие

Ўзбек халқ эртаклари поэтик табиати, талқин мезонлари

Ўзбек халқ латифаларининг поэтик табиати, ҳажв ва юмор

Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар поэтик табиати, услуб мезонлари

Ўзбек халқ эртаклари. Поэтик табиати, талқин мезонлари

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари