Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари - Литература - Рефераты

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари Р Е Ж А: 1. Эпик тур ҳақида маълумот. Унинг ўзига хос хусусиятлари. 2. ХХ аср охири ва ХХ1 аср бошларида ўзбек адабиётида эпик тур такомили. 3. Ҳозирги ўзбек насрига Ғарб адабиётига хос хусусиятларнинг кириб келиши ва уларнинг аҳамияти.

Адабиёт ҳаёт кўзгуси, ҳаёт дарслиги дейилади. Чунки у кишилик жамияти ҳаётида рўй берган каттами-кичикми, ҳар қандай ўзгариш ва эврилишларнинг акс-садоси тарзида намоён бўлади, уларни бадиий асарларида акс эттиради. Ҳатто адабиёт ўз ғоялари, мавзуси, яратган қаҳрамонлари, бадиий тасвир йўналиши билан ўша ўзгариш ва эврилишларни (ҳатто инқилобий тарзда) тайёрлашда бевосита қатнашади ҳам. Бунинг учун биз ХХ аср бошларидаги жадид адабиёти намоёндалари илгари сурган маърифатпарварлик, истиқлол ғоялари билан 20-30- йиллардаги шўро адабиёти вакилларининг асарларида ифодаланган социологик курашлар, ҳайбаракаллачилик, совет ҳукуматига садоқат ғояларини таққослаб кўрайлик. Ёки II жаҳон урушига нафрат, Ватан туйғуси... Дастлабки босқичда омма жадид адабиёти таъсирида ўз қадрини англаш, ҳуқуқини таниш ва ҳимоя қилишга киришиб, жасорат билан миллий озодлик қўзғолонига отланган бўлса (1916 йил), кейинги йилларда янги социалистик ҳаёт улуғланган деклоратив асарларини ўқиб, лаққа тушди. Бошида қилич ўйнатса ҳам, дорга осиб, қамоққа олиб, отиб ташласа ҳам лом-мим демади. Уруш даврида партиянинг қулига, хизматкорига айланган адабиётнинг “СССР сенинг Ватанинг, уни ҳимоя қил!” деган чақириғига “лаббай” деб жавоб берган халқимиз миллион- миллион фарзандларидан жудо бўлди ва бу билан фахрланди. Бу адабиёт, сўз санъатининг кучли таъсир воситаси эканлигини исботлайди. Ўтган асрнинг 80-90-йилларидан бошлаб, адабиётда яна халқни уйғотиш истаги пайдо бўлди. Бу вазифани адо этишда эпик тур ҳам лирик тур билан ёнма-ён ва қадам- бақадам ҳамкорлик қилди. Хўш, эпик турнинг ўзига хос хусусиятлари нималардан иборат? Бизга маълум илмий манбаларнинг барчасида “Эпос” номи билан тилга олинган эпик тур кенг маънода – “воқебанд бадиий асар, бадиий адабиётнинг ҳикоявий бир тури”; тор маънода – “халқ эпоси, оғзаки яратилган ва халқнинг қаҳрамонона ўтмишини, орзу-умидларини

ифодаловчи катта эпик асарлар” деб таърифланади (Н.Ҳотамов, Б.Саримсоқов. Адабиётшунослик терминларнинг русча-ўзбекча изоҳли луғати. Т., “Ўқитувчи”. 1979. 356-357-б.). “Эпоснинг спецификаси” ҳақида “Адабиёт назарияси” китобининг II томида шундай дейилади: “Том маънодаги эпоснинг (ёки эпик асарнинг) мазмун ва шаклини даврнинг умумий дунёқараши ва халқ руҳининг объектив ҳолати ташкил этади” (192). “Адабий турлар ва жанрлар” китобининг 1 жилдида “Эпос марказида воқеа туради; эпосда воқеа (инсон эмас) ҳукмронлик қилади. Воқеа, тарих, муҳит, объектив шароит инсондан устунбўлиб, у жамиятнинг тақдирини белгилаб беради. Мазкур воқеалар силсиласига урушлар, қўзғолонлар, инқилоблар, ҳаёт ва тарихнинг турли-туман кичик ва улкан фактлари ҳамда ҳодисалари киради” деб ёзилган (8). Чиндан ҳам эпик асар, аввало, воқеликнинг объектив акс этишидир. В.Г.Белинский ҳам эпик турнинг бу бош хусусиятини алоҳида таъкидлайди: эпосда “воқеа-қаҳрамон-воқеадир”. Эпик асарда ижодкор оддий ҳикоячи сифатида воқелик ортига яширинади. Аммо бу эпик асарда бадиий кечинма бўлмайди дегани эмас. Профессор Б.Саримсоқов айтганидек, “Агар лирикада шахс ва унинг ҳис-туйғуларидан воқеликка қараб борилса (яъни шеърда ҳис- туйғу устивор бўлса – Й.С.), эпосда воқеликдан шахсга қараб борилади” (Б.Саримсоқов. Бадиийлик асослари ва мезонлари. Т., 81-бет.) Эпосда воқелик устивор бўлар экан, унда воқелар тизими турли кўринишларда тасвирланади. Буни сюжет дейилади (лирикада эса сюжет мавжуд эмас). Сиз сюжетнинг таърифини, унинг турлари, таркиби ва элементларини “Адабиётшуносликка кириш”, “Адабиёт назарияси” фанидан ўрганасиз, ўқиб оласиз. Ана шу воқеалар тизими, яъни сюжет ва уларнинг муайян тартибда ўзаро боғланиши композиция деб номланади. (лирикада композиция фикр тартибига асосланади). Воқеалар танланиб, уларни муайян тартибда ва изчилликда бериш учун қаҳрамонлар киритилади. Эпик асарда лирикадан фарқли ўлароқ, персонажлар кўпчиликни ташкил этиши мумкин. Улар иштирок этиши, муаллифнинг ғоявий ниятини

ифодалашига кўра 3 тоифага бўлинади: 1. Бош қаҳрамонлар; 2. Асосий қаҳрамонлар; 3. Эпизодик қаҳрамонлар. Бош ва асосий образлар характер даражасига кўтарилиши талаб этилади. Асар қаҳрамонлари воқеалар тизимини ҳаракатга келтиради ва динамикасини таъминлайди. Эпик асар воқеалари ва уни ҳаракатга келтирувчи кучлар ўзаро тўқнашув – конфликт асосида ривожланади. Конфликт бадиий асарда мотор вазифасини бажаради. Персонажлар ҳаракати ва фаолияти маълум замон ва маконда рўй беради. Буларнинг барчаси бадиий ижод учун зарурий шартлар ҳисобланади. Ушбу шартлар таъминлангач, ижоднинг энг қийин ва оғир босқичи – бош мақсадни аниқлаш жараёни бошланади. Ёзувчи онгини, қалбини чулғаб олган, уни безовта қилган ғояни ифодаловчи барча нарсаларни бадиий адабиётнинг 1-элементи ҳисобланган сўз орқали тасвирлаб ёки ифодалаб бериш қолади. Бу адибдан алоҳида маҳорат талаб қилинадиган жараёндир. “Мана шу жараёнларнинг барчасида ижодкорга эпик кечинма ҳамроҳлик қилади” дейди профессор Б.Саримсоқов. Бу эпик кечинма ўз табиатига кўра бир маромда, узоқ давом этади (лирикада шиддатли, тез, драмада ҳаракатчан; босқичма-босқич). Асарнинг бошидан охиригача давом этадиган бу узлуксиз жараённи Б.Саримсоқов “секин-аста портлашга олиб борадиган минага” ўхшатади. Бу таққоснинг тўғрилигини З.Қуролбой қизининг “Тафаккур”, У.Ҳамдамнинг “Узоқдаги Дилнура” ҳикоялари мисолида исботлаш мумкин. Эпос ҳам худди лирика сингари ўзбек адабиётида жуда қадимдан бошланган. Халқ оғзаки ижодидаги қаҳрамонлик достонлари, ёзма адабиётдаги “Шоҳнома”, “Хамса” каби асарлар гарчи шеърий усулда ёзилган бўлса-да, халқ ҳаётининг катта воқеаларини қамраб олиши билан характерлидир. XV-XVI асрдан бошлаб насрий баён вужудга келди. Эпик турнинг илк намуналарини Н.Рабғузий, А.Навоий, Пошшо Хожа, Бобур кабилар яратди. ХХ аср бошларига келиб эпик тур лирика билан бемалол мусобақа бошлади ва асрнинг 2-ярмига келиб баъзи соҳаларда ундан ўзиб ҳам кетди.

Академик И.Султон юқоридаги уч адабий турнинг фарқини янада аниқроқ тушуниб олиш учун бир хил мавзу ва материалда ёзилган уч хил асарни мисол қилиб келтиради. Буларнинг бири М.Шайхзоданинг “Ўртоқ Навоий” шеьри (бу аслида баллада деб аталади), иккинчиси Ойбекнинг “Навоий” романи, учинчиси Уйғун ва И.Султоннинг “Алишер Навоий” драмасидир. Шоир ўз шеьрида А.Навоий ҳаётининг обьектив ва кенг манзарасини олмайди, балки ўзининг улуғ шоирга, унинг атрофидаги кишиларга муносабатини акс эттиради. Унда Навоий яшаган давр ва шоир тақдири ҳақидаги ўйлар, ҳис-ҳаяжон ва кўтаринкилик устун туради. “Навоий” романида эса ХУ аср ҳаётининг кенг ва обьектив тасвири берилади. Унда ёзувчи Ойбек Навоий ва унинг атрофидаги кишилар ҳаёти, характерлари ва турли тақдирларни батафсил ҳикоя қилади, замон ва макон, табиат тасвирига кенг ўрин ажратилади. Ҳирот ва унинг теварагида рўй бераётган ҳодисаларни худди четдан кузатаётгандек тасвирлайди. Маьлумки, драматик турда автор қатнашмайди, унинг нутқи реплика ва ремаркалар зиммасига юклатилади. Шу туфайли бундай асарда ифодаланаётган воқеа ҳамда кишилар характери фақат уларнинг хатти-ҳаракатлари ва сўзлари орқали ифодаланади. Бундай асар саҳнада қўйиш учун мўлжалланган бўлади. Бу уч асар ҳажми ва баьзи ташқи аломатлари билан ҳам бир-биридан фарқ қилади. Роман ҳажман катта асар, драма ҳам ҳажман романдан катта эмас. Унда рўй берган воқеалар кўпи билан уч соатга мўлжаллаб ёзилади. Шеьр эса ҳар иккаласидан ҳам кичик бўлиб, вазнга солингандир. Бундай асарда ҳис-туйғу ва кечинмалар устун ҳолда ифодаланади. Бу уч адабий турда “вақт ҳисси” (Гегель ибораси) ҳам бошқа-бошқадир. Лирик асарда “вақт ҳисси” инсонга хос ҳис-туйғу қачон ва қайси даврда рўй берган воқелик асосига қурилган бўлишидан қатьий назар ҳозиргина рўй бергандек ифодаланиши билан ажралиб туради. Масалан, Зулфиянинг “Баҳор келди сени сўроқлаб”, Ойбекнинг “Наьматак” шеьрларини эсланг. Эпик турга хос бўлган асарда тасвирланган ҳаёт ҳар доим бўлиб ўтган воқеадек ҳикоя қилиниши билан характерланади. Ундаги баён ўтган замон феьли шаклида

олиб борилади. Драмада эса тарихий воқеа ҳам, замонавий воқеа ҳам кўз олдимизда худди ҳозир бўлиб ўтаётгандек намоён бўлади. Бу унинг тамошабин билан саҳна ўртасидаги масофага асосланганлигидир, айнан воқеани ҳозир кўриб турганлигимиздандир. Эпик асарларда лирик ва драматик турга хос элементлардан ҳам унумли фойдаланилади. Эпик турга хос бадиий асарларнинг учта хусусиятини таькидлаш ўринлидир. Булар: а) тасвирнинг обьективлиги; б) воқеабандлик; в) кўламлилик (буларнинг ҳар бирига алоҳида таьриф берилади). Аслида адабий тур тушунчаси худди “мева” деган сингари мавҳум ва умумий тушунчадир. Меванинг олма, ўрик, нок, беҳи, ёнғоқ, гилос, олча сингари конкрет тушунчани англатувчи хиллари бўлгани каби эпик турнинг ҳам хилма-хил навлари учрайди. Рус тилидаги “род” сўзи ўзбек тилига “тур”, “хил”, “жинс” тарзида таржима қилинган. Шунингдек, В.Белинскийда “вид” сўзи ҳам учрайди. Бу сўз ўзбек тилига кўпроқ “жанр” деб ўгирилган. Биз эпик турнинг жанрларини уч катта гуруҳга бўлиб ўрганишни лозим топдик. Булар: 1. Кичик эпик асарлар; 2. Ўрта эпик асарлар; 3. Йирик эпик асарлар. Кейинги дарсларимизда уларнинг ҳар бирини жанрларга ажратган ҳолда кўриб чиқамиз. Ўтган асрнинг 90-йилларидан кейинги 20 йиллик тараққиёт босқичи ўзбек адабиётидаги эпик тур такомилида муҳим аҳамият касб этади. Бу даврда, аввало, эпик тур жанрларнинг шакл ва мазмунида жиддий ўзгаришлар юз берди. Иккинчидан, янгича инсон концепцияси (қарашлар, фикрлар системаси, англаш, фикр юритиш усули; асосий фикр)га муносабат шаклланди. Учинчидан, мавзу доираси кенгайди ва янгиланди. Тўртинчидан, жанрларнинг синтезланиши ҳодисаси рўй берди (ҳикояда қиссага хос, романда ҳикояга хос хусусиятлар). Бешинчидан, тарихга муносабат ўзгарди. Энди тарихий воқелик ёки тарихий шахсни давр ёки мафкура талабига кўра ифодалаш барҳам топди. Олтинчидан, ўзбек адабиётига эмин-эркинлик билан Ғарб адабиётига оид хусусиятлар онг оқими, абсурд, экзисенциализм, модерн йўналишлари кириб кела бошлади. О.Мухтор, М.М.Дўст,

Х.Дўстмуҳаммад, Ғ.Ҳотамов, О.Отахонов, Т.Рустам, Н.Эшонқул, А.Йўлдошев, З.Қуролбой қизи, С.Вафо каби ўрта бўғин ва ёш ижодкорлар авлоди европача бадиий усулларни дадиллик билан олиб кирдилар ва эпик турнинг ҳам шаклан, ҳам мазмунан янгиланишига муносиб ҳисса қўшдилар. Биз бу адиблар асарларидаги Ғарб адабиётига хос фазилатлар, уларнинг қандай қабул қилиниши, моҳияти тўғрисида эпик турнинг алоҳида жанрлари бўйича ўтадиган маърузаларимизда тўхталамиз. Хўш, модернизм нима? У ўзбек адабиётига нима берди? “Модерн” сўзи “янги”, “модернизм” янгиланиш назарияси деган маънони англатади. Модерн тарафдорлари Аристотель давридан буён ҳукм сурган “тақлид” тушунчасига, яъни санъатнинг вазифаси акс эттирмоқ (инъикос қонуни), тақлид қилмоқ, янаям соддароқ қилиб айтсак, ҳаётдан, табиатдан “нусха” кўчирмоқ деган тушунчага қарши чиқдилар. Уларнинг нияти тақлид қилиш эмас, балки ҳаётни, табиатни, унда умргузаронлик қилаётган инсонни тадқиқ этишдан иборат эди. Шу маънода модернизм оқими ўтмиш адабиётида яралган анъаналардан узилиб қолган эмас, яъни у “йўқ”дан бор бўлмади. Адабиётнинг бош объекти инсон экан, уни зоҳиран эмас, ботинан ҳам тасвирлаш тарафдори бўлиб чиқдилар. Модерн адабиёти бўйича назариячи – адиб (Норвегия) Эспен Ховардсхолмнинг ёзишича, модернчи санъаткорнинг вазифаси “объектив воқеликни таърифлаш ёки тавсифлаш, акс эттириш(гина) эмас, балки ўзининг бадиий оламидан келиб чиқиб, ана шу воқелик билан муносабатга киришмоқ ва шу тарзда соф субъектив санъат асари яратмоқдир” (“Жаҳон адабиёти” жур, № 1, 2001). Модерн ёзувчилари воқеликни қандай яратилган бўлса, шундайлигича қотиб қолган ва ўзгармас нарса деб қабул қилмайдилар. Балки оламдаги турфа хил рангларни “онг кислотасида эритиб, жўнлик қуйқаларидан” тозалайдилар ва соф ҳолда тасвирлайдилар. Бадиий онг шундайки, “унда бадиҳагўйлик (импровизация) ва хаёлот парвози тилдаги ифоданинг аниқлиги ҳамда қуюқлиги учун йўл очиб беради” (Э.Ховардсхолм). ўзбек насрида М.М.Дўст, О.Мухтор, Х.Дўстмуҳаммад, Н.Эшонқул кабиларнинг

асарларида юқоридаги хусусиятларни учратиш мумкин. Бундай саньат асарларида китобхоннинг ўзига ижодий жараёнда билвосита иштирок этишга имконият яратилади, яьни саньаткор ўқувчига ҳамма нарсани айтиб, тушунтириб беравермайди, ақл ўргатмайди. Унинг фикр-ўйларига аралашиб, раҳнамолик қилавермайди. Шунингдек, ёзувчи қаҳрамоннинг хатти-ҳаракати ва ўйларига ҳам аралашмайди. Бу жиҳатдан Ж.Жойснинг “Улисс саргузаштлари”, М.М.Дўстнинг “Лолазор”, Х.Дўстмуҳаммаднинг “Бозор” романларини эсланг. Улардаги қаҳрамонлар Блум, Яхшибоев, Фозилбек бир пайтнинг ўзида нималарни ўйламайди, қаерларда юрмайди?! Саньаткор эса гўё ҳеч нарсани билмагандек тураверади, ўзини холис тутади. Шу хусусияти билан ёзувчи ўз китобхонини муаллиф билан ҳам ҳамкорлик қилишга, кечинмаларини баҳам кўришга чорлайди. Мабодо, китобхон асар муаллифи билан ҳамдарду ҳамкор бўлмаса, кечинмаларини бирга баҳам кўра олмаса, у ҳолда асарда гап нима ҳақида бораётганини тушунишга, ҳазм қилишга қийналади. Хуллас, эпик тур мустақиллик йилларида янгича шакл ва янги мазмун касб этди. Унинг мазмунида синтезлашув ҳодисаси юз берди, тасвир кўлами кенгайди, бадиий нутқнинг янгича кўринишлари юзага келди. Бу фазилатларни алоҳида жанрлар мисолида кўриб чиқамиз.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 6, 9, 10, 11-т. Т., 2002-2006. 2. А.Тимофеев, Н.Венгров. Краткий словарь лит-ведческих терминов. М., “Учитель”, 1963. 3. Н.Ҳотамов, Б.Саримсоқов. Адабиётшунослик терминларнинг русча- ўзбекча изоҳли луғати. Т., “Ўқитувчи”, 1979. 4. Адабиёт назарияси. 2 томлик. Т., “Фан”, 1978-1979. 5. И.Султонов. Адабиёт назарияси. Дарслик. Т ., “Ўқитувчи”, 1981, 1986, 2005. 6. Т.Бобоев. адабиётшунослик асослари. Т., “Ўзбекистон”, 2002. 7. Д.Қуронов. Адабиётшуносликка кириш. Т., “Фан”, 2007. 8. Аристотель. Поэтика. Ахлоқи кабир. Т ., “Янги аср авлоди”, 2004. 9. Й.Солижонов. Ҳақиқатнинг синчков кўзлари. Т., А.Навоий номли ЎМК, 2009. 10. Д. Қуронов, З.Мамажонов, М.Шералиева. Адабиётшунослик луғати. Т., 2010.

Похожие

Эпик тур ва унинг жанрлари

Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари

Лиро-эпик тур ривожи

Ҳозирги ўзбек романларининг ўзига хос томонлари

Абдулла Қаҳҳор ижоди ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда айрим қирралари