Абдулла Қаҳҳор ижоди ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда айрим қирралари - Литература - Рефераты

Абдулла Қаҳҳор ижоди ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда айрим қирралари

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Абдулла Қаҳҳор ижоди ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда айрим қирралари Режа: 1. АБДУЛЛА ҚАҲҲОР ИЖОДИДА МИЛЛИЙЛИК 2. АБДУЛЛА ҚАҲҲОР УСЛУБИНИНГ АЙРИМ ҚИРРАЛАРИ ҲАҚИДА a. АБДУЛЛА ҚАҲҲОР АСАРЛАРИДА ХАЁЛ МОТИВИ

Сўзлардаги турфа товланишларни чуқур ҳис этган, ҳар бир сўзнинг залворли юки ва масъулиятини қалбида туйган, ёзиш техникаси ва тасвир маданияти юқори бўлган Абдулла Қаҳҳор асарларида маънавийлик ва миллийлик қимматли хислатлардан ҳисобланади. Абдулла Қаҳҳор ижтимоий ҳаётга фаол аралашган, ундаги муаммоларни чуқур англаб, нозик англата олган ёзувчи сифатида миллий турмуш воқелигидаги барча мураккабликлар, зиддиятлар - инсоннинг ранг- баранг ички дунёси, дард-ташвишлари, орзу-умидларини бадиий таҳлил қилади. Унинг асарлари шакл ва мазмун жиҳатидан халқчиллиги ва миллийлиги билан ажралиб туради. Бу ҳолат, айниқса , адибнинг пеъсаларида яққол кўзга ташланади. “ Аяжонларим ” драмаси ҳам бундан мустасно эмас. Ёзувчи миллатимизга хос бўлган миллий турмуш тарзи, анъана ва урф-одатларни асарнинг мантиқ ва моҳиятидан келиб чиқиб акс эттиради. Икки ёшнинг бир-бирига муҳаббат қўйиши ва турмуш қуриши каби табиат қонунига айланган ҳодисалар умуминсониятга хос бўлган туйғу ва ҳаёт тарзи бўлса-да, уларнинг юзага чиқиши ҳар бир миллатда ҳар хил кечади. Шунингдек, ўзбек миллатида ишқ кечинмалари ва уларнинг намоён бўлиши бошқа миллат кишиларидан мутлақо фарқ қилади. Айтайлик, рус ёки бошқа ажнабий халқлар миллатига мансуб хонадонларда оиладаги ўзаро муносабат ҳам, ота-она билан фарзандлар ўртасидаги муомала ҳам бошқача - фарзанд улғайгач, шу фарзанд ўз тақдири, шахсий ҳаёти ва келажагини ўзи бошқаради, гўёки бунга ота- онанинг ҳаққи йўқдай бўлиб қолади. Айниқса, турмуш қуриш масаласида бундай «мустақиллик» яққол кўзга ташланади. Йигит билан қиз бир-бирига кўнгил қўйдими, бас, тўйдан аввалоқ ўзларининг севги шодликларини ҳамманинг олдида ҳеч бир тортинмай баралла намойиш қилишлари, ҳатто тўй кунини ҳам ўзлари тайин этишлари табиий ва одатий ҳол ҳисобланади. Аммо ўзбек миллати кишилари бу юксак туйғуни бошқачароқ қилиб билдиришни маъқул кўрадилар. “Аяжонларим” асаридаги конфликтли ҳолатнинг юзага келиши ҳам ўзбек миллатига хос бўлмаган воқеа – Каримжон билан Умидахоннинг

“етаклашиб” кириб келиши, бундай лавҳага қарши билдирилган реакциядан Умидахон ўзига келиб олиши ва тафтини босиши учун “муздаккина сувда ювиниши”дан бошланади. Асарнинг мазмуни кўпчиликка таниш. Ёзувчи “Аяжонларим”да оддий ўзбек хонадонидаги ҳаётнинг бир парчасини тасвирлайди. Бўстон “бир кўз” билан боқиб катта қилган ўғли Каримжонга қўшниси Тўтинисонинг “ҳусн деса тортиб қўйган суратдай, соч деса тақимига тушадиган, пазандамисан, пазанда” бўлган Хайрихонни олиб бермоқчи, “тўрт қоп гуруч дамлаб, Мукаррамахону, Ҳалимахону, Тамарахонларни” машинада олиб келиб, “чаккасига” “ўз қўли” билан “пул қистириб”, “бор бисоти”ни сарфлаб, тўй қилмоқчи эди. Бу ўринда ёзувчи икки хил ўзбек аёлининг табиатини уларнинг нутқ жараёни орқали очиб беради. Каримжон билан Умиданинг фавқулодда бирга кириб келиши ва турмуш қуришлари ҳақидаги таклифи Каримжоннинг онаси Бўстонбувини қанчалик ҳайратга солган ва асабийлаштирган бўлса, бу янгиликдан аввалроқ хабар топган, қизини “сути билан эмас, меҳри билан боққан” Умиданинг онаси Шакарни эса сира хавотирга солмайди, аксинча, “ишқ, муҳаббат!... Ҳозирги ёшлар тенгини ўзи топгани маъқул” дея хотиржам тортади. Ҳар икки она ҳам фарзандига ёмонликни раво кўрмайди. Бўстон Каримжонни отасиз катта қилди, ўқитди, ўсдирди, энди “таъбидаги қиз”ни олиб бермоқчи. Шакар ҳам қизига “тикилган тиканга кўз қорачиғи”ни тутиб “гулдай қилиб ўстирди”. У ҳам қизининг қишлоққа кетишини истамайди, аммо “насибаси Каримжоннинг насибасига қўшилган”, “Каримжон кўкрагига тақиб олган” экан, “бир муҳаббатинг ўн бўлсин” дейишдан бошқа чораси йўқ. Бу икки онанинг хатти-ҳаракатлари, гап- сўзлари, бир-бирларига қилган муомаларида ҳам миллатимизнинг ўзига хос хусусиятлари намоён бўлади. Бўстон кутилмаганда кириб келган Умидадан қанчалик жаҳли чиқаётган бўлса-да, унинг онасини чиройли мулозамат билан қарши олади, ҳатто Шакарнинг “медаллик Бўстонбувини ким ҳам танимайди” деган мақтовидан бу содда, дилкаш аёл бирпасда эриб, Шакарга ҳам “онангиз яхши от қўйган эканлар” деб ширинсуханлик билан жавоб

қайтаради-да, “қани, ошга қаранг! Биз янгиттан еган эдик, ҳали унча совимагандир” дея ўзбекона лутф қилади. Шакар ҳам унинг кўнглига боқиб “Ростини айтсам, қорним оч, бултурги ош бўлса ҳам ейман” деб кўнгил олади. Зеро, ҳар қандай вазиятда ҳам меҳмонни улуғ билишлик, олдига дастурхон ёзиб, борини баҳам кўришлик, чиройли мулозаматлар билан кўнгил олишлик – буларнинг бари ўзбек миллати, ўзбек хонадонининг, қолаверса, ўзбек аёлининг табиатида азалдан бор бўлган, қон-қонига сингиб кетган ва ҳеч қачон йўқолмайдиган улуғ фазилатидир. Адиб ўз миллатига хос бўлган хусусият ва жиҳатларни қаҳрамонлар табиатида, уларнинг дунёқарашлари, ҳаракат ва ўзини тутиш ҳолатларида, бир-бирлари билан бўлган мулоқотларида ишонарли ва жонли ифода қиладики, бу албатта, асарнинг миллийлигини таъминлашда бош омил бўлиб хизмат қилади. Чунончи, Каримжон онасидан “таъбимдаги қизни олиб бермасам кўзим очиқ кетади” деган ўзбек аёлларига хос норозилик кайфиятидаги қарорини эшитганда бу қарор унинг кўнглига қанчалик оғир ботмасин, бу хилдаги жанжаллардан нечоғлик “тоқати тоқ бўлмасин” онасига нисбатан тик боқолмайди, терс жавоб айтолмайди, аксинча, “аяжон, сиз мени боққансиз, ўстиргансиз...Мен сизни бошимга кўтараман, бор- йўғимни оёғингизга тўкаман! Икки кўзим, бутун вужудим сизники” дея фарзандлик меҳри ва садоқатини билдираёзиб, ўзбекона андиша ва одоб билан ялинганнамо ва илтимоснамо оҳангда “лекин кўнглимни ўзимга қўйиб беринг! Жон аяжон!” дея ўз муҳаббатини ҳам ҳимоя қилишдан чекинмайди. Каримжон ҳар қандай усул - ялиниш билан ҳам, илтимос қилиш билан ҳам, чапани ўзбек йигитларига хос «тажанг»лик билан ҳам, таъвозелик ила “ювошлик” билан ҳам аясини йўлга сололмайди. Йигит икки ўт орасида. Бир томонда онаизори, онага қарши боришга ботинолмайди, унинг розилигисиз турмуш қуришни эса қабул қилолмайди, иккинчи томонда севгиси, ундан ҳам воз кечолмайди. Нима қилсин?! Шундан кейин Каримжон онасининг табиатини яхши билганидан уни тўғри йўлга солиш учун кутилмаганда бир “усул”дан фойдаланади. Бўстон Умидани кетишини

астойдил истаб турган бир пайтда “Ая, Умидахонга қўшиб неварангизни ҳам ҳайдаяпсиз-а! қорнида боласи бор!” деб юборади. Бу эса ўзбек хонадони учун, айниқса, Бўстонбуви учун жуда катта номус эди. Бўстонбуви учун номус - жондан ҳам қиммат. У оила номусини сақлаб қолиш ва номусини азият чектирмаслик йўлида ҳар нарсага тайёр. Номус туйғуси ва тушунчаси Бўстон аяни тўғри изга солади. Ўғлидан бу ғайритабиий “янгилик”ни эшитгач, “А!” дея ичидан бир сесканади-да, дарҳол ўзини қўлга олиб, ҳеч иккиланмай шиддатли буйруқ оҳангида “қайтар! қайтар! Ҳов, Шакарбуви шошилманг, қизингиз боласини туғиб кетсин!” дейди. Бўстонбуви қанчалик табиатан қизиққон бўлмасин, унинг виждони бор, виждони эса ичдаги номуси, номуси - унинг асл гўзаллиги. Бу – фақат ўзбеккагина хос бўлган жиҳат. Абдулла Қаҳҳор миллатнинг ана шундай улуғвор хусусиятини ҳаммадан кўра тўлароқ ва мукаммалроқ илғайди, асарнинг тагқатламига сингдиради, ёрқин бўёқларда ифода этади. Абдулла Қаҳҳор айрим қаҳрамонларининг ўз ҳаёти, келажаги ҳақидаги ўй-хаёлларини келтириш орқали ҳам уларнинг феъл-атвори, шахсий қусур ёки фазилатларини кўрсатиб беришга ҳаракат қилади. Масалан, «Сароб» романи бош қаҳрамони Раҳимжон Саидий Мунисхон билан илк учрашувдаёқ шундай деб ўйлайди: «Унинг бошидаги фикрлар аралаш-қуралаш бўлиб кетади: буларнинг ичидан биронтасини ажратиб олса, ўша ҳам хаёлга айланиб кетар эди: «Шу қизнинг бошига бир фалокат тушса- да, қутқарадиган киши ягона мен бўлсин», дер эди». Мана шу ўй- хаёлларининг ўзида Саидий характеридаги худбинлик белгилари илк маротаба кўзга ташланади. Саидий ёзувчи сифатида танила бошлагач ундаги худбинлик ва шуҳратпарастлик янада илдиз отади. Одамлар билан ўзаро муносабатда, персонаж нутқида тўла акс эттиришнинг имкони бўлмаган пайтларда адиб қаҳрамонидаги худбинлик психологиясини унинг ўй-хаёллари, ҳавойи орзуларини ифодалаш орқали унинг ҳаёт тарзидаги ўзгаришлар,

характеридаги зиддиятларни асослашга ҳаракат қилади. «Саидий баъзан кечалари кўрпада уйғоқ ётиб туш кўради. У оламшумул ёзувчи: Америкалик машҳур муҳаррир сингари ҳар куни бир стунлик нарса ёзиб, йилига ўн икки минг олтин маош олади; турли мамлакатлардан франк, доллар, рупиялар келиб туради; шундан сўнг бу серғавғо, серазият шаҳардан кетиб, шимолий Америка адиби Торо сингари табиат қучоғига киради; водийнинг энг баҳаво, энг гўзал ерига солган қасрида ўтириб, хотини Ариаднанинг роялда қилган машқига қулоқ берар экан, бутун водий ва ундаги ўтлаб юрган қўй-қўзилар, йилқилар, тоғ ён бағирларида ўсган писта, арча, кўм-кўк ўланлар ва уларнинг орасидан илонизи бўлиб оққан қуёшнинг нурида кумуш тасмадай ярқираган ариқ ва ариқчалар кўриниб туради. Унинг қасри орқасида ер юзидаги ҳамма мевалардан топиладиган катта боғ бўлади...» Кўринадики, Саидийни ёзувчилик ишининг, тўғрироғи, ёзувчиликдан келадиган шон-шуҳратнинг фақат ташқи, ялтироқ томонларигина қизиқтиради. Аввалига Мунисхон учун университетга кирган, бойлик орттиришга интилган Саидий («университет уни Мунисхоннинг кўзи тушадиган йигитлар қаторига қўйиши керак эди...Мартаба, бойлик - уни бошқа ҳамма эркаклардан ажратиши, Мунисхоннинг диққатини жалб қиладиган ўринга қўйиши керак эди») учун эндиликда бойлик ва мартабанинг ўзи ҳаётий мақсадга айланиб қолади. Қизиғи шундаки, Мунисхоннинг хаёллари ҳам худди Саидийники каби ўта ҳавойи ва худбинлик асосида келиб чиқади: «...икки кундан сўнг онасидан Мухторхоннинг бойлигини эшитиб, хаёл сурди. Мухторхон бориб- бориб тўлишади, чинакам йигитга ўхшаб қолади, қаср солади, қасрнинг орқасида кичкина боқча - истироҳат ва хаёл суриш ўрни бўлади. Боқчанинг ўртасидаги мармар ҳовузда олтин балиқлар сузиб юради. Шаббода эсганда дарахтлардан мусиқа товуши чиқади...» Мунисхоннинг хаёлларида ҳам худбинлик белгиларини кузатиш мумкин. Шу билан бирга Мунисхон Мухторхонга турмушга чиқиш у қадар фожеа эмаслигига ўзини

ишонтирмоқчи бўлади, ўзи тушиб қолиши мумкин бўлган вазиятнинг афзал томонларини ўйлаб, ўз-ўзига таскин беришга интилади. Муаллиф қаҳрамонларининг ўй-хаёлларини беришда маълум бир нуқтаи назардан ёндашади. Бунда муаллифнинг яширин истеҳзоси, персонажга салбий муносабати сезилиб туради. Саидий ва Мунисхондаги уларнинг ўзи мағрурлик деб ўйлаган худбинлик ҳар иккаласининг фожеасини тайёрлайди. «Сароб» романи худбинлик ва муҳаббат ўзаро сиғишмайдиган тушунчалар эканлигини яна бир бор исботлайди. Ижодкор ҳаётини ўрганишда автобиографик асарларнинг ўрни каттадир. Абдулла Қаҳҳорнинг «Ўтмишдан эртаклар» қиссаси автобиографик асар бўлиб, унда адибнинг болалигида рўй берган воқеа- ҳодисалар асос қилиб олинган. Қиссадаги воқеалар, ҳақиқатан ҳам, адибнинг болалигида бошидан ўтган. Уларнинг мазмуни асосида Абдулла Қаҳҳорнинг таржимаи ҳолига оид ўринларни топиш, ўрганиш мумкин. Ўтмиш ҳақида асар ёзишнинг мураккаблиги шундаки, унда ёзувчи ҳаёт ҳақиқатига бадиий ҳақиқатнинг мувофиқ келишини таъминлаши керак бўлади. Шу билан бирга воқеаларни реалистик тасвирда акс эттириш мобайнида бадиий тўқиманинг ишонарли чиқишига эришиш ҳам зарур. Абдулла Қаҳҳор ўтмиш ҳақидаги асарларида шу жиҳатларга эриша олган адиб эди. Адибнинг «Бемор», «Анор», «Даҳшат», «Ўғри» сингари асарларида ҳам «Ўтмишдан эртаклар» қиссасидаги сингари ўзбек халқининг ўтмишдаги ҳаёти тасвирланади. Лекин мазкур ҳикояларда адиб аслида ҳаётда рўй бермаган, аммо реал ҳаёт ҳақиқатига зид келмайдиган воқеаларни ўзи ижод қилган. Мазкур ҳикояларда адиб томонидан қўлланган деталлар, сўз

танлаш усуллари, ёзувчининг Чеховга хос услуби (хусусан, лаконизм) кабилар ҳақида мақолалар ва тадқиқотларда мулоҳазалар айтилган. Биз эътибор қаратмоқчи бўлган жиҳат шундаки, ёзувчи ҳаётда камдан-кам учрайдиган воқеани, фавқулодда ўзига хос нотипик ҳодисани «Даҳшат»да тасвирлайди. Додхонинг Унсинга ғайриоддий шарт қўйиши - қоп-қоронғу тунда қабристонда чой қайнатиб келиш (қабристонда олов ёқиб, чой қайнатиш! Чой қайнагунча вақтнинг ўтиши-чи!) китобхон кўз олдида яққол намоён бўлади ва дастлаб бунга ишонқирамаётган бўлса-да, сўнг ҳақиқатда бундай воқеа бўлиши мумкинлигига амин бўлади. Чунки додходек золим одамнинг қиёфаси, характери ҳикояда бир-икки ишора ва жумладаёқ ёзувчи томонидан маҳорат ила очиб берилган. Ҳаётда камдан-кам учрайдиган лавҳаларни асарларига асос қилиб олишининг боиси адибнинг услуби бўлса, иккинчи томондан унинг характерида ҳаётда ҳам ўзига хос такрорланмас нарсаларни маъқул кўрганлигидан деб изоҳлаш мумкин. Ёзувчининг турмуш ўртоғи Кибриё Қаҳҳорованинг эсдаликларидан бунга кўплаб мисоллар топиш мумкин. Абдулла Қаҳҳор ҳаётда ҳам худди ҳикояларидаги сингари оҳори тўкилмаган, теша тегмаган, образли гапларни қўллаган, ўзи шундай сўзларни эшитиб қолса ён дафтарига ёзиб юрган. Ҳатто, Кибриё Қаҳҳорованинг келтиришича, унинг вафоти олдидан айтган сўнгги сўзи «Гапа мухтасар кунед» («Гапни қисқа қилиш керак») бўлган. Бу адибнинг, таъбир жоиз бўлса, шахс сифатидаги ўзига хос принципи ва ёзувчиликдаги услуби дейиш мумкин. Хулоса қилиб айтганда, Абдулла Қаҳҳор асарларини, унинг ёзувчи сифатидаги услубини ўрганишда таржимаи ҳоли, шахсияти, сажияси ҳам муҳим ўрин тутади.

А d а b i yo t l а r SHаrаfiddinov O. Аbdullа Qаhhor. T., “Yosh gvаrdiya”, 1988. Qo`shjonov M., Normаtov U. Mаhorаt sirlаri. T., Bаdiiy аdаbiyot nаshriyoti, 1968. Qo`shjonov M. Аbdullа Qаhhor mаhorаti. T., G`.G`ulom nomidаgi Аdаbiyot vа sаn`аt nаshriyoti, 1988. “Аbdullа Qаhhor zаmondoshlаri хotirаsidа”. T., G`.G`ulom nomidаgi Аdаbiyot vа sаn`аt nаshriyoti, 1987. Qаhhorovа K. Chorаk аsr hаmnаfаs. T., “Yosh gvаrdiya”, 1986. Sаnjаr Sodiq. So`z s а n` а ti jozib а si. T., “O`zbekiston”, 1996. www.ziyonet.uz

Похожие

Сирлар оламига саёхат- (Абдулла Қаҳҳор ижоди)

Абдулла Қаҳҳор 5

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Ўзбек тили ва адабиётини ўқитиш назарияси ҳамда методикасининг мазмуни, ўзига хос хусусиятлари

Абдулла Қодирий ижоди ( Абдулла Кодирий)