Абдулла Қаҳҳор 5 - Литература - Рефераты

Абдулла Қаҳҳор 5

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

АБДУЛЛА ҚАҲҲОР (1907-1968) Ўзбек адабиётининг йирик сўз санъаткорларидан бири Абдулла Қаҳҳор 1907 йили Қўқон шаҳрида туғилган. Унинг болалик йиллари Қўқон атрофидаги қишлоқларда ўтган. Абдулла Қаҳҳор ижоди 1924 йилдан бошланган. Дастлаб «Муштум» журналида унинг ҳикоя ва фе ь летонлари босилган. 1938 йилда ёзувчининг «Олам яшаради» номли биринчи ҳикоялар тўплами нашр қилинган. У йирик эпик жанрда «Сароб» романини ёзган. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Абдулла Қаҳҳор ўзбек жангчиларининг ватанпарварлиги, мардлигини, халқимизнинг фронт ортидаги жасоратли меҳнати ҳамда матонатини ёритувчи «Асрор бобо», «Дардақдан чиққан қаҳрамон», «Кампирлар сим қоқди», «Хотинлар» каби ҳикояларини, «Олтин юлдуз» қиссасини ёзган. Ёзувчи урушдан кейинги йилларда «Қўшчинор чироқлари» романини, «Шоҳи сўзана», «Оғриқ тишлар», «Тобутдан товуш», «Аяжонларим» комедияларини яратган. Абдулла Қаҳҳор ўзбек насри ва драматургиясини ўзининг ранг-баранг жанрларда яратилган бадиий баркамол асарлари билан бойитган йирик санъаткор адиб эди. Ўзбекистон халқ ёзувчиси Абдулла Қаҳҳор 1968 йил 25 майда вафот этган. Ёзувчи Абдулла Қаҳҳорнинг инсон характерини образнинг сурати ҳам сийратини чизиш билан ёрқин тасвирлаб бериш маҳоратини «Ўғри» ҳикояси орқали кузатиш мумкин. Абдулла Қаҳҳор ўз қаҳрамонларининг ташқи қиёфасини, ҳолатини гап-сўзлари ва хатти-ҳаракатлари орқали табиий тасвирлашга уринади. Шундан кейин қаҳрамон руҳияти тасвирига ўтади. Бошига фалокат тушган Қобил бобо кўз олдимизда шундай жонлантирилади. «Қобил бобо яланг бош, яланг оёқ, тиззалари букилиб-букилиб кетади, кўзлари жавдирайди, ҳаммага қарайди, аммо ҳеч кимни кўрмайди». Одамларга нажот излаб жавдираб қараб турган асар қаҳрамони бошига тушган ҳалокатдан эсанкираб, карахт ҳолга тушиб қолган. Чунки

«камбағалнинг уйи куйса куйсин, хўкизи йўқолмасин». Воқеалар ривожланиб боради, ҳаракат кучаяди, вазият ўзгариб туради. Ҳодисаларга бурунсиз элликбоши аралашади, ўзича оғилхонада тафтиш ўтказади: «У оғилга кириб тешикни, ҳўкиз боғланган устунни диққат билан кўздан кечирди; негадир устунни қимирлатиб ҳам кўрди». Элликбошининг қиёфасини унинг мантиқсиз хатти-ҳаракатлари, Қобил бобога лоқайд муносабати тўла очиб беради: «Йиғлама, йиғлама дейман. Ҳўкизинг оқ пошшо қўли остидан чиқиб кетмаган бўлса, топилади». Нажот кутаётган Қобил бобо учун «топилади» деган сўз «мана ҳўкизинг» дегандай бўлиб туюлади. Соддадил, ишонувчан, ожиз Қобил бобо «ҳамёнини қоқиштириб борини элликбошига берди, я на қанча дуо қилди». Ахир «текинга мушук офтобга чиқмайди. Бу одам элликбоши бўлиши учун озмунча пул сочганми? Мингбошининг бир ўзига етти юз боғ беда, бир той бергани маълум». Ана шундай нопок йўллар билан амал сотиб олган элликбоши халқни талаб, бойлик орттиришнинг пайида бўлади. У бетўхтов аминга хабар беришни ваъда қилиб чиқиб кетади. Воқеаларга амин аралашади. Ёзувчи унинг портретини чизиб бермайди, балки ташқи қиёфасига хос белгиларга диққатимизни тортади, хатти-ҳаракати, гап-сўзлари, ўзини тутишидан қиёфаси кўз олдимизда жонланади. У «оғзини очмасдан қаттиқ кекирди, кейин бақбақасини осилтириб кулди». Китобхон унинг қиёфасидан жиркана бошлайди. «Сигир йўқолдими?» - деб сўрайди у бепарво ҳолатда. «Йўқолмасдан илгари бормиди?... Яхши ҳўкизмиди ё ёмон ҳўкизмиди?.. Яхши ҳўкиз биров етакласа кетаверадими?» каби бемаъни саволлар беради, ўз муддаосини ҳеч яширмай баён қилади: «Суюнчиси нима бўлди? Суюнчисидан... олиб келинмадими?» Пора олиб ўз муддаосига эришган амин Қобил бобога приставга арз қилиш учун рухсат беради, холос. Приставни эса «бегим дегунча кишининг бели синар экан». Пристав би т та кулангир, би т та фаранги товуқ, уч сўм пулни олгандан кейин Қобил бобони аминга қайтаради, амин элликбошига жўнатади. Шу тариқа бечора Қобил бобони оёқ ости қилиш, масхаралаш, хўрлаш давом этади. Охир-оқибат Қобил бобо

ўз исмига монанд мўмин-қобиллиги туфайли, итоатгўйлиги, гўллиги сабабли амалдорлар томонидан мазах қилинади. Қадр-қиммати ерга урилади. Қобил бобо эса буни тушунмайди, ўғри ва муттаҳам амалдорларга бош эгиб, бор- йўғидан айрилади, Эгамберди пахтафурушнинг бир жуфт ҳўкизини «кичкинагина» шарт билан ижарага олади. Ҳикоя охирида биз унинг эпиграфида келтирилган «Отнинг ўлими – итнинг байрами» деган халқ мақоли моҳиятини Қобил бобо тақдири мисолида англаб етамиз. Демак, мўмин-қобил инсонлар ҳам кези келганда ўз қадр-қимматлари учун курашмоқлари зарур экан. Акс ҳолда Қобил бобо каби ўзгалар томонидан қадр-қимматлари ерга урилиб, оёқ-ости қил ин ишлари аниқ. Ҳар бир инсон ҳаётда ўз ўрнини топишга, ўз нуқтаи назарига эга бўлишга, ўзлигини ҳимоя қилишга эришмоғи зарур. Санъаткор ёзувчи Абдулла Қаҳҳор биргина ҳикоя орқали ўтмиш воқеаларини тасвирлаб, бугунги ҳаётимизга тааллуқли ана шундай салмоқли бадиий умумлашмалар яратишга эришган. Ижодкор асарларига хос хусусиятларни таҳлил қилиб, мунаққид ва адабиётшунос олим Озод Шараф и ддинов шундай фикр билдирган эди: «Абдулла Қаҳҳор ижодидаги замонавийлик ва ғоявийлик ҳаққонийликдан туғилган. Ёзувчи ҳаёт ҳодисаларини қаламга олар экан, уларнинг моҳиятига чуқур кириб боришга, шу орқали ҳаёт ҳақида салмоқли фикр айтишга, катта умумлашмалар чиқаришга ҳаракат қилади» 1 . Дарҳақиқат, ёзувчининг «Бемор», «Анор», «Даҳшат» сингари ҳикояларини ўқисангиз, мустақил ўрганиб, ўзинг изни таъсирлантирган қаҳрамонлар ҳақида фикр юритсангиз, инсоний ҳолатлар ва туйғуларни тушунасиз, сўнгра ёзувчи маҳоратига баҳо бера оласиз. Ёзувчи Абдулла Қаҳҳор яратган ҳикояларнинг тили равон, ифодаси аниқ ва таъсирчан, ихчам ва лўнда. Улардан тегишли хулосалар чиқаришга ҳаракат қилинг. Ҳеч бир асар китобхон учун ягона, тайёр ҳукм-хулосани тақдим этмайди. Адабий асарларнинг бадиийлик «сир-синоати» ҳам шундаки, ҳар қайси китобхон бадиий асарни ўз қалби орқали ўзига хос тарзда ҳис қилади, жозибасини 1 О.Шарафиддинов. Биринчи мўъжиза. Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. –Т.: 1979, Т.1. 260- бет.

туяди, ўз ҳукм-хулосаларини чиқаради. Бизнинг мулоҳазаларимиз эса ҳар бир ижодкор яратган бадиий оламни ўрганишингиз учун маълум маънода «йўлланма» бўлиб хизмат қилади. «Даҳшат» ҳикоясидаги бош зиддият Унсин ва Додхо ўртасидаги муносабатлар орқали кўзга ташланади. Аниқроғи, Унсин отасининг қарзи эвазига пайғамбар ёшидан ҳам ўтган саккиз хотинли бу золимга тегишга мажбур бўлган. Унинг бирдан бир орзуси Додходан ва «тириклар гўристони» бўлмиш бу хонадондан қутилиш. Ўз орзусига етишиш учун ҳеч нарсадан қайтмайди. Унга хос бўлган қатъият, зулмга бош эгмаслик Додхонинг ғашини келтиради, бошқа хотинлари каби Унсинни ҳам тинимсиз калтаклаб, бош эгишга мажбур қилади. Аммо бу сафар бошқача ҳодиса юз берди. Бир қўй эвазига гўристонга бориб, қабрга пичоқ санчиб келиш ҳақида баҳслашган йигитлар ҳақидаги воқеани эшитиб Унсин: « - Ўлсин, нокас одам экан, битта қўйни деб.. Кошки арзийдиган нарса бўлса!.. – дейди. Бу гапни Додхо эшитиб қолди. Унинг нафсонияти қўзғади. Додходай одам гўристон деганда тиззаси қалтираса, биров «оламга подшо қиламан» деган тақдирда ҳам бормаса, боролмаса-ю, бу қиз муштдай боши билан «арзийдиган нарса бўлса мен бораман» деса! Додхо ғаши келиб Унсинни масхара қилди.» Ҳа, айнан шу нуқтада ҳикоядаги зиддият кескинлашади. Додхо хеч ким қарши туролмаслигини ҳис қилиб ҳар сафар ўзгаларни оёқ ости қилиб, хўрлаб ўрганган, бундан лаззатланган. Бу сафар эса ҳамма аёллар зир титраб турганда, бу «муштдек қиз» унга қарши гап гапирса-я! «Бироқ Унсин жонидан кечган кишининг шижоати билан Додхога тик қаради: - Жавоб берсангиз... Ганжиравонга кетсам.. битта гўрга битта пичоқ эмас, ўнта гўрга ўнта пичоқ санчиб келаман.., – деди». Айнан ана шу тик қараш ва дадил берилган жавоб кескинлашган зиддиятга янада кескинлик киритди. Додхонинг заҳрини кучайтирди, янада ғижинтирди.

Унсин Додхонинг шартига кўнгач нима учун «Додхонинг дами ичига тушиб кетди?» бу жумлани қандай изоҳлайсиз? Шу ҳолат асардаги зиддиятни «юмшатдими» ёки янада кескинлаштирдими? Фикрингизни асар матни асосида далиллашга уриниб кўринг. Унсиннинг кейинги ҳатти– харакатларини эрк учун интилиш, кураш дейиш мумкинми? «Унсин телба бир аҳволда бўлса ҳам фаҳмлади. Маймун! Додхонинг маймуни! Маймунни Додхонинг ўзи олиб келмагандир, бировдан бериб юборган! Дунёда Додходай бераҳм одам яна бор эканми!» Ушбу парчани изоҳлаб беринг-чи, асардаги зиддият бу эпизод орқали қандай якунланган? Унсин Додхо зулмидан қутулиш мумкин эмаслигига иқрор бўлдими? У енгилдими? Асар қаҳрамонлари ва улар ўртасидаги зиддиятни очишда ёзувчи персонажлардан, эпизодлардан ҳам унумли фойдаланган. Нодирмоҳбегим ана шундай образлардан бири. У Унсинга маънан яқин, у ҳам бу «гўристон» хонадонда иложи бўлса бир дақиқа ҳам турмасди. Аммо, унда Унсиндаги каби жасорат йўқ, у Додхога тик қараш нари турсин, қарши сўз айтишга зинҳор журъат этолмайди. Мана бу эпизодларга эътибор беринг. «Унсин Додходан дарров юзини беркитганча чиқиб кетди. Нодирмоҳбегим қўлидан бошқа иш келмаганидан кейин, ҳеч бўлмаса Унсиннинг юрагига қувват бўладиган бир – икки оғиз айтиш мақсадида кетидан чиқмоқчи эди, Додхо бир хўмрайиб жойига ўтқазиб қўйди. Кундошлар битта – битта оёқ учида юриб чиқиб кетишди». Бошқа эпизод: «Унсин Нодирмоҳбегимга кўзи тушган замони ундан Додхонинг лафзи лафзми эканини сўрамоқчи бўлиб эди, унинг аҳволини кўриб, эшитилар эшитилмас: - Сизга нима бўлди?» – деди. Нодирмоҳбегим Унсиннинг ёш жонига раҳм қилишини, уни қайтаришини сўраб Додхога ёлворганида Додхо уни тутиб олиб хўп урган эди. Нодирмоҳбегим Унсиннинг саволига жавоб бермади, товуш чиқармай яна ҳам қаттиқроқ йиғлаб, унинг бошини силади, юзини юзига қўйди: сўнг ўша чоғи одам юбориб гўристондан олдирган икки чимдим тупроғни ярим пиёла сувга чайиб Унсинга тутди.»

Ушбу эпизодлар орқали Нодирмоҳбегимга хос қандай хусусиятларни сездингиз? «Нодирмоҳбегим яна калтаклашларидан ҳайиқмай Ганжиравонга бир хизматкорини юборди», - жумласидаги ҳайиқмай сўзининг маъносини изоҳлашга ҳаракат қилинг. Ҳикоя охиридаги эпизод билан бу эпизод қандай мантиқ асосида боғланган? Нодирмоҳбегимнинг дарвозадан чиқиб, юзини ўгириб, чўнқайиб, фотиҳа қилиши ва уч марта ерга мушт қадаши қандай маънони ифодалайди? Унсин ва Нодирмоҳбегимнинг зулмга қарши исёни бугунги ҳаётимизга қайси жиҳатдан даҳлдор деб ўйлайсиз?

Похожие

Сирлар оламига саёхат- (Абдулла Қаҳҳор ижоди)

Абдулла Орипов 5

Абдулла Қаҳҳор ҳикояларида анъанавий фольклор жанрларининг ҳозирги яшаш шакллари

Абдулла Қаҳҳор ижоди ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда айрим қирралари

Абдулла Қодирий ижоди ( Абдулла Кодирий)