Ўзбек тили ва адабиётини ўқитиш назарияси ҳамда методикасининг мазмуни, ўзига хос хусусиятлари - Литература - Рефераты

Ўзбек тили ва адабиётини ўқитиш назарияси ҳамда методикасининг мазмуни, ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Ўзбек тили ва адабиётини ўқитиш назарияси ҳамда методикасининг мазмуни , ўзига хос хусусиятлари Режа: 1. Таълим ислоҳотларининг асосий вазифалари. 2. Янгиланган таълим мазмуни. 3. Таълим жараёнининг субъекти ва объекти.

Юқори малакали педагог кадрлар тайёлаш ва қайта тайёрлашга алоҳида эътибор бериш лозим. Кадрлар тайёрлашнинг сифати, эркин фикрловчи шахс- фуқарони камол топтириш эртага синфхоналар ва аудиторияларда кимлар дарс ва сабоқ беришига боҚлиқ... Ислом Каримов Ўар бир ижтимоий тузум келажаги, инсоният истиқболи, кишиларнинг ҳаёт ва турмуш даражаси фан ва маданият тараққиёти билан бевосита боҚлиқдир. Фан ва маданиятнинг ривожланиши эса таълим-тарбия ишларининг қай йўсинда олиб борилишидан келиб чиқади. Шу боис мамлакатимизнинг истиқлол йўлидаги биринчи қадамлариданоқ буюк маънавиятимизни тиклаш ва янада юксалтириш, миллий таълим-тарбия тизимини такомиллаштириш, унинг миллий заминини мустаҳкамлаш, замон талаблари билан уйҚунлаштириш асосида жаҳон андозалари ва кўникмалари даражасига чиқариш мақсадига катта аҳамият бериб келинмоқда. Бунинг учун таълим-тарбия ва ўқув жараёнларининг таркибини, босқичларини бир-бири билан узвий боҚлаш, яъни узлуксиз таълим-тарбия тизимини ташкил қилиш талаб қилинади. Ўукумат томонидан қабул қилинган Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ушбу мақсадга эришишга ёрдам беради, бинобарин, «ўз ўлкамизда юксак малакали, ҳар жиҳатдан етук кадрлар тайёрлаш дастуримизнинг асосий шарти бўлмоҚи лозим». Маълумки, умумтаълим мактабларида фанларни ўқитишнинг эскича усуллари замон талабига тўла жавоб беролмай қолди. ўқитувчиларнинг ўқитиш тизимидаги ўрнини белгилаш ҳозирги куннинг муҳим масаласидир. Ўозирги замон мактаб ўқитувчиси мумкин қадар мустақил, эркин фаолият кўрсатиш йўлидан бормоҚи лозим. Бунинг учун унда чуқур билим, тажриба, иқтидор ва шу билан бирга, болаларга билимни етказа олиш маҳорати

бўлиши зарур. Зеро, «биз ўз истеъдодли, фидойи болаларимизга, фарзандларимизга билим ва касб чўққиларини забт этиш учун қанот беришимиз керак». Бошқача айтганда, ўқитувчи замон билан ҳамнафас фаолиятда бўлмоҚи муҳим. Бироқ бугунги кунда мутахассис кадрларни тайёрлаш, таълим ва билим бериш тизими ҳаётимизда, жамиятимизда бўлаётган ислоҳот, янгиланиш жараёнлари талаблари билан яқиндан боҚланмаганлиги ҳар томонлама сезилмоқда. Тил таълими мисолида фикр юритадиган бўлсак, мактаб ўқувчиси дарс давомида турли ҳажм ва мураккабликдаги кўплаб топшириқларни бажарса- да, аммо оҚзаки ва ёзма саводхонлиги сезиларли ўзгармаяпти. ўқувчиларнинг кўпчилик қисмида ижодийлик, мустақил фикрлаш, ижодий фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда оҚзаки, ёзма шаклларда тўҚри, равон ифодалаш кўникмалари ҳамон паст савияда қолиб келмоқда. Бу ҳолнинг асосий сабабларини фақат ўқитувчига тўнкаш ёки мактабларнинг моддий-техникавий қашшоқлигидан излаш адолатсизлик бўларди. Мавжуд ҳолат кўп жиҳатдан тил таълимининг мақсади, мазмуни ва усулига алоқадор бўлиб, уни янгилаш ҳаётий заруриятга айланиб қолди. Бу ўринда тарбиячиларнинг ўзига замонавий билим бериш, уларнинг маълумотини, малакасини ошириш каби пайсалга солиб бўлмайдиган долзарб масалага дуч келмоқдамиз. Шу мақсадда ўқитувчиларга баъзи назарий маълумотларни эслатиб, уларга етарли тушунча беришни лозим топдик. Таълим мазмуни масаласи инсоният тарихида энг қадимий ва айни вақтда энг долзарб масалалардан бири саналади. Бу табиий ҳол, албатта. Педагогик адабиётларда “таълим мазмуни“ тушунчаси турлича талқин қилинади. Айрим дидакт-олимлар (И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, Л.Н.Таранов ва б.) таълим мазмунига ўрганиш учун танланган ва ўқувчиларнинг ўзлаштиришлари учун методик жиҳатдан ишланган бой ижтимоий тажрибанинг бир қисми сифатида қарасалар, иккинчи гуруҳ олимлар

(Л.В.Занков, В.С.Лебедев ва б.) бу тушунча остида уни ўрганиш усулларини ҳам тушунадилар. Таълим мазмуни ўқув режалари, дастури, дарсликлар ҳамда ўқув- методик қўлланмаларда ўз ифодасини топади. Янгиланган ўзбек тили таълими мазмуни тўрт таркибий қисмдан иборат. Биринчиси – ўқувчилар эгаллаши зарур бўлган билимлар тизими (тил фактлари, тушунчалар, қоидалар, таърифлар)дир. Маълумки, асрлар давомида инсоният томонидан тўпланган барча тил илмини ўрта мактаб ўқувчисига ўргатишнинг иложи ва зарурияти йўқ. Айниқса, ўзбек тилини иккинчи тил сифатида ўргатишда ҳаётий талаблардан келиб чиқиш, ўқувчиларга ўзбек тилининг грамматик тузилиши ҳақида билим берибгина қолмай, балки, энг аввало, уларда ўзбек тилида нутқий кўникмаларни ҳосил қилиш лозим. Саводли ёзиш, тўҚри ва равон ўқиш, мазмунли ва чиройли сўзлаш, иш қоҚозларини ёза олиш каби кўникмалар шулар жумласидандир. Умуман тил ўрганишда билимларни танлашнинг бош мезони уларнинг фойдалилик ва амалда қўлланила олиш даражасидир. Биз ўзбек тилидан фойдали билимлар деб болаларнинг саводли ёзиш, ижодий фикрлаш, фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда оҚзаки ва ёзма шаклларда тўҚри, равон ифодалаш кўникмаларини шакллантириш учун хизмат қиладиган, уларни юксак инсоний фазилатлар руҳида тарбиялаш ва ривожлантиришни таъминлайдиган билимларни тушунамиз. Таълим мазмунининг иккинчи муҳим таркибий қисми ни танланган илмий-назарий билимларга мувофиқ келадиган амалий кўникма ва малакалар тизими ташкил этади. Нашр қилинган янги ўзбек тили дарсликларида ўқувчилар эгаллаши лозим бўлган амалий кўникмалар (уларнинг сўз бойлигини ошириш, сўздан тўҚри ва ўринли фойдаланиш, фикрни баён қилишнинг самарали йўлларини аниқлаш)нинг унумдорлик даражасига алоҳида эътибор қаратилган. Таълим мазмунининг учинчи таркибий қисми ўқувчиларни ижодий фаолият усулларига ўргатишдир. Маълумки, фаолият қайта хотирлаш,

қисман ижодий ва ижодий даражада бўлиши мумкин. Дарсликда берилган намунага қараб айнан бажаришга асосланган фаолият туридан мустақилликни талаб қиладиган ижодий топшириқларга ўтиш тамойили ўқувчиларнинг ўзбек тили ва адабиёт дарсларига бўлган қизиқишини оширишга, сўздан фикр ифодалаш воситаси сифатида ўринли фойдаланишга ўргатишга хизмат қилади. Боланинг ижодий фаолият тажрибасига қанчалик кўп асослансак, таълимнинг самарадорлик даражаси шунча юқори бўлади. Таълим мазмунининг тўртинчи таркибий қисми ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги муносабатлар тизимидир. Бу муносабатлар ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги ўзаро ҳамкорликка асосланмоҚи лозим. ўқитишнинг дедуктив усулидан индуктив усулига ўтилсагина ушбу ҳамкорликка эришиш мумкин бўлади. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, таълим мазмунининг бу таркибий қисмлари чизиқсимон бирин-кетинликда жойлашган ҳодисалар эмас, балки айланасимон яхлитлик бўлиб, бу айлананинг бошланиш ва тугалланиш нуқтаси биринчи ва тўртинчи қисмларни, айлана доираси эса ижодий амалий кўникмаларни ташкил этади. Маълумки, мактабда тил таълимига қўйилган муҳим талаблардан бири ўқувчиларни ўз фикрларини эркин баён қилишга ўргатишдир. Фикр эса фақат тил ёрдамида рўёбга чиқади. Бунинг учун амалий тилшуносликка эътиборни кучайтириш зарур. Умумий ўрта таълим мактабларида таълим олдига , шу жумладан ўзбек тили таълими олдига қўйилган яна бир муҳим талаб ўқувчилар тафаккурини ривожлантиришдир. ўзбекистон Президенти айтганидек, «таълим-тарбия тизимини ўзгартирмасдан туриб онгни ўзгартириб бўлмайди. Онгни, II, IIII I IV

тафаккурни ўзгартирмасдан туриб эса биз кўзлаган олий мақсад – озод ва обод жамиятни барпо этиб бўлмайди». ўзбек тили таълими мазмунини янгилашдан кўзланган мақсад мустақил ижодий тафаккур эгасини тарбиялаш экан, ҳар бир дарс мавзуи ўқувчининг фикрлаш қобилиятини ўстиришга, ақлий даражасининг такомилига хизмат этиши лозим. Бинобарин, ўзбек тили дарсларида инсон тили ва тафаккури ўртасидаги диалектик боҚлиқликларни аниқ ва равшан ифодалашга имкон яратилади. Маълумки, инсоннинг билиш усуллари бир неча хил бўлиб, улар икки босқичдан иборат. Дастлабки, ҳиссий билиш босқичининг усуллари бир- бирига ўхшамаса ҳам, улар муайян узвийлик асосида бирлашади. Бошқача айтганда, ҳиссий билиш босқичида инсон муайян соҳа ёки ҳодисани кузатиш, қиёслаш, тажрибадан ўтказиш асосида тўплаган билимларини ақлий билиш, яъни идрок этиш босқичида умумлаштиради. Шу тариқа бу белги-хусусият (яъни хусусийлик)лар йиҚилиб бориб, уларнинг заминида ётган моҳият (яъни умумийлик) англашилади. Диалектик мантиқнинг бу усули чексиз ва ранг-баранг хусусийликлар орасидаги алоқадорликни ўрганиш ва хусусийликларда ифодалаган умумийликни топишни талаб этади. Маълумки, ҳар қандай умумийлик онгда хусусийликларнинг ёрқин сифатларини ўзида бирлаштирган бутунлик ва акс эттирувчи рамз (тарх) сифатида мавжуд бўлади. Шундай экан, бевосита кузатишда берилмаган, онгда рамз (тарх) сифатида мавжуд бўлган ва чекланмаган миқдорда хусусийликларда такрорланувчи умумийликни аниқлаш муаммоси туҚилади. Тил таълими олдида турган яна бир мураккаб талаб ўқувчиларнинг тил маданиятини ривожлантиришдир. Тил маданияти жуда катта ва кенг соҳа бўлиб, у ўқувчиларнинг кундалик салом-алигидан тортиб кимга, нимани, қачон, қаерда ва қандай сўзлашгача бўлган барча нутқий жараёнларни ўз ичига олади. Бинобарин, бу вазифанинг муваффақиятли бажарилиши етук

мутахассисларни тайёрлаш муаммосини ечишга ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Шуни айтиш керакки, келажак авлодни етук шахс сифатида тарбиялашда адабий таълимнинг роли беқиёсдир. Шу боис мактаб ўқитувчилари адабиётни ўқитиш масаласига алоҳида эътибор бермоқлари лозим. Бу ўринда уларнинг ўзлари сиёсий жиҳатдан саводли, салоҳиятли бўлишлари ва ўз устиларида тинимсиз ишлашлари керак. Сабаби, бугунги кунда ўрта таълим мактабларида фаолият кўрсатаётган тил ва адабиёт ўқитувчиларининг асосий қисми олий ўқув юртларида собиқ совет тузуми даврида маълумот олган мутахассислардир. Бизнингча, бундан 10-15 йил олдин ўзбек тили ва адабиётдан дарс берган ўқитувчи билан ҳозирги пайтда мактаб тизимида фаолият кўрсатаётган ўқитувчи ўртасида муҳим бир фарқ борлигини қалбан ҳис қилмай туриб, маориф соҳасида ишлаш мумкин эмас: аввалги пайтларда ўқитувчидан, асосан, дарсликдаги маълумотларни қайта сўзлаш орқали ўқувчига тушунтириш талаб қилинса, ҳозирги пайтда кўпроқ ўзининг илмий ёндашуви натижасида пайдо бўлган маълумотларни ҳам тушунтира олиш кўникмасига эгалик қилиши, кўпроқ ўқувчини мустақил ишлашга ўргатиш лозимлиги назарда тутилмоқда. Маълумки, таълим жараёнининг субъекти ва объектини белгилаш доим турли баҳсларга сабаб бўлган. Илгари амалда бўлган дастур ва дарсликларда ўқитишнинг дедуктив усули устун турарди , яъни қоидадан таҳлилга , умумийликдан хусусийликка бориларди. Бу усул тил материалларини ниҳоятда ихчам шаклда баён қилиш имкониятини яратса-да , аммо ўқувчиларни пассив ҳолатга қўярди. Чунки умумий қоида , хулоса ва таърифлардан амалий ишга ўтиш жараёнида ўқувчининг фикрлаш фаолияти чегараланади. У ўрганилаётган тил материалларини ўз ақлий фаолияти жараёнидан ўтказа олмайди. Бу ҳол , шубҳасиз , болани таълим жараёнининг субъекти , яъни фаол ишловчисига эмас , балки объекти , яъни тингловчисига айлантириб қўяди.

Бугунги кунда амалда бўлган ўзбек тили дарсликлари эса ўқувчини индуктив усул да ўқитишга асосланган , яъни ҳар бир хулоса , қоида , таъриф ўқувчиларнинг шахсий тажрибасига таянган ҳолда , хусусий мисоллар асосида чиқарилади , ўқувчи “ўзини ўзи ўқитади“. Биз бу ҳақида кейинги машҚулотларимизда батафсил фикр юритамиз. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ўқувчини фаоллаштириш бебош дарёни ўзанидан чиқариб юбориш эмас, балки қатъий ва пухта ишланган режа асосида ўқитишдир. ўқитувчи бунда томошабин эмас, шу жараённинг фаол ташкилотчиси, раҳбаридир. Бу ҳолат ўқитувчининг ўз касбига нисбатан масъулиятини бир неча марта оширади, ундан кучли билимдонлик, педагогик маҳорат талаб этади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Умумий ўрта мактабларнинг давлат таълим стандартлари ва ўқув дастурлари //Таълим тараққиёти, 1999, 1-махсус сон. 2. Р.Толипова. Таълим бошқа тилларда олиб бориладиган мактабларнинг 2- 4-синфлари учун “ўзбек тили“ дарсликларига методик қўлланма. – Т., 2001. 3. А.ўуломов, Ў.Неъматов. Она тили таълими мазмуни. – Т.: ўқитувчи, 1995. 4. А.ўуломов. Она тили ўқитиш жараёнида фаоллик принципини амалга оширишнинг назарий асослари. – Т., 1989. 5. А.ўуломов. Она тили ўқитиш принциплари ва методлари. – Т., 1992. www.pedagog.uz www.ziyonet.uz

Похожие

20 йиллар ўзбек адабиётининг ўзига хос хусусиятлари

Туркистонда адабиёт укитиш тарихи. Адабиёт укитиш методикасининг тарихий тараккиёти

Абдулла Қаҳҳор ижоди ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда айрим қирралари

Узбек адабиётини укитиш методикаси фан сифатида Узбек адабиётини укитиш методикаси фаннинг бошка фанлар алокаси

Ҳозирги ўзбек романларининг ўзига хос томонлари