Ҳозирги ўзбек романларининг ўзига хос томонлари - Литература - Рефераты

Ҳозирги ўзбек романларининг ўзига хос томонлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Ҳозирги ўзбек романларининг ўзига хос томонлари Р Е Ж А : 1. Ўзбек адабиётида тарихий романлар эволюцияси. 2. Прозада замонавий мавзу ва ёзувчи дунёқараши.

Бирон бир миллатни адабиётсиз тасаввур қилиб бўлмаганидек, ҳар қандай миллий адабиётни жанрсиз тасаввур қилиш ҳам мумкин эмас. Жанр бадиий адабиётнинг конкрет кўринишидир. Ана шундай жанрлардан бири роман бўлиб, унинг тарихий тараққиёти, ўзига хос хусусиятининг айрим томонлари тўғрисида ўтган дарсда суҳбатлашдик. Аммо роман эпик турнинг энг йирик, имкониятлари ғоят кенг жанри бўлганлигидан унинг поэтик оламига чуқурроқ кириб борганимиз сари ҳали кашф этилмаган фазилатларини англаб бораверамиз. Роман, энг аввало, эпик образ яратувчи прозаик баёндир. Ана шу эпик образ ёзувчининг дунёқарашини, романнинг ғоявий-эстетик табиатини белгилаб беради. Эпик образни ифодалаш жараёнида ҳаёт ҳақиқатига қатъий амал қилиш талаб этилади. Зеро, раелизм (яъни ҳаётийлик) романнинг асосий қон томиридир. Роман қандай шаклда, қайси усулда ёзилмасин, яъни у фантастик-саргузашт бўладими, ривоят ёки миф ва афсоналарга асосланадими, охир оқибатда реалликка интилади. Асарнинг жанр табиати унда акс эттирилган ғоявий ниятнинг қайси ёки қандай бадиий шаклда, услубда берилиши билан белгиланади. Романнинг энг муҳим хусусиятлари: 1. Эпик образ; 2. Прозаик баён; 3. Ёзма услуб. Романда ўқувчининг эсида қоладиган яхлит, кўламли, ўз қиёфасига эга бўлган эпик образларни кўп учратганмиз. Булар: Юсуфбек ҳожи, Отабек, Йўлчи, Мирзакаримбой, Навоий, Очил бува, Ориф оқсоқол, Назар Яхшибоев, Мирза Ғолиб, Юсуф, Фозилбек ва ҳоказо. Чунки уларни эслашимиз билан кўз олдимизда яшаган даври, шарт-шароит, ўзаро тўқнашувлар намоён бўлади. Атрофидаги барча персонажлар у ёки бу даражада ана шу эпик образлар билан боғланганлигини ҳис қиламиз. Ҳозирги пайтда прозаик баёнсиз романни тасаввур этиб бўлмайди. Рус адабиётшуноси В.Кожинов ўзининг “Происхождение романа” (“Романнинг

келиб чиқиши”) китобида ёзишича, “Шу нарса эътироф қилинганки, роман, биринчидан, кишиларнинг, нарса-ҳодисаларнинг, кечинмаларнинг ўзаро боғланган ҳолдаги мустақил реаллигини тўла-тўкис кўз олдимизда гавдалантирувчи, эпик образни яратувчи баён-ҳикоядир. Иккинчидан, роман “эпик” сўзининг иккинчи маъносига яқин асардир. Янада аниқроқ қилиб айтганда, у ҳаётий ҳақиқатни кенгроқ қамраб олишга, ўз ичига сингдиришга интилувчи эпопея руҳидаги баёндир. Ва ниҳоят, учинчидан, роман прозаик баёндир. Романнинг бу хусусияти унда нутқнинг ташқи шаклланиши билангина тўла-тўкис характерланмайди, албатта. Балки бу хусусият роман жанрининг бир қатор хоссаларини – прозанинг умумий эстетик колоритидан тортиб то унинг ёзма табиатигача бўлган ҳамма хоссаларини белгилаб беради”. Энди ана шу нуқтаи назардан ўзбек адабиётида сўнгги йилларда яратилган тарихий ва замонавий мавзудаги романларга назар ташлайлик. Ўтган дарсимизда тарихий романлар тараққиёти, унинг бир аср давомида қанча тўлқини (босқичи) дунёга келганлиги ҳақида айтиб ўтгандик. Бугунги дарсимизда асосан тарихнавис адибларнинг 4, 5 – авлоди яратган асарлар ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида тўхталамиз. Биз фикр юритмоқчи бўлган бу авлод вакилларидан М.Али, С.Сиёев, А.Дилмурод, З.Бегматов, С.Вафо кабилардир. Албатта, уларнинг ҳар бири тўғрисида тўхталишга вақт етмайди, шунинг учун уларнинг айримларига мурожаат қиламиз, холос. Энг муҳими, мустақиллик ўзбек адиблари учун тарихий мавзулардаги чекланганликка барҳам берди. Ёзувчи энди хоҳлаган тарихий шахс, тарихий мавзу, воқелик ҳақида эмин-эркин ёзиш имкониятига эга бўлди. Тўғри, совет даврида ҳам тарихий мавзуда хоҳлаганча асар яратиш мумкин эди. Фақат шарти шуки, тарихий роман ғояси коммунистик мафкура, совет воқелиги нуқтаи назаридан ёритилсин. Ана шу принципга амал қилишга мажбур бўлган тарихнавис адибларнинг 2, 3-авлоди вакиллари – Ойбек, О.Ёқубов, Мирмухсин, П.Қодировлар айрим тарихий фактларни “буздилар”,

ўзгартирдилар, тарихий шахсларнинг қиёфасига қора бўёқни мўлроқ чапладилар. Биргина П.Қодировнинг “Юлдузли тунлар” тарихий романи бошидан кечирган кўргуликлар унинг кейинги “Авлодлар довони” романи структурасига, баён усулларига салбий таъсир кўрсатганини эслаш кифоя. Ёки Амир Темур мавзусининг ишланишини олиб кўрайлик. Совет даврида у жоҳил, золим, босқинчи, қонхўр, саводсиз, ахлоқсиз шахс сифатида тасвирланган бўлса (масалан, С.Бородиннинг “Самарқанд осмонида юлдузлар” дилогияси), энди бутунлай бунинг акси. Қисқа фурсатда Амир Темур ҳақида ўнлаб достонлар (А.Орипов, М.Жалил, О.Бўриев) драмалар, романлар дунёга келди. Булар орасида Ўзбекистон халқ ёзувчиси Муҳаммад Али ғоят изчил ва самарали ижод қилмоқда. У дастлаб “Сарбадорлар” романи билан улкан ва туганмас мавзу даргоҳига қадам қўйди. Кейин “Улуғ салтанат” деган умумий ном остида романлар ёзишга киришди. Амир Темур ва унинг авлоди тўғрисида тетралогия яратишни ният қилган адиб ҳозир унинг учинчи китобини ёзиб тугатди. “Улуғ салтанат” тетралогиясининг 1- китоби Соҳибқироннинг энг суюкли фарзандига бағишланган бўлиб, “Жаҳонгир Мирзо” деб аталган. 23 бобдан иборат бўлган бу роман Амир Темурнинг раҳбарлик ва лашкарбошилик салоҳияти, оиласига, фарзандларига ғоят меҳрибон ота эканлигига бағишланади. Романда Амир Темурнинг долғали, кескин курашларга бой ҳаёти Амир Мусо, Амир Ҳусайн, шоир табиат Ахий Жаббор (“Сарбадорлар” ни эсланг), Жаҳонгир Мирзо ва бошқа беклар билан муносабатларида тўла очила боради. Романда Жаҳонгир Мирзо 13-14 ёшларидан кўринади, у ғоят жасоратли, ботир йигит эди. Афсуски, 20 ёшида оғир хасталик туфайли оламдан ўтади ва бу мусибат Амир Темурнинг қаддини букади. Тетралогиянинг 2-китоби “Умаршайх Мирзо”, 3-китоби “Мироншоҳ Мирзо” деб номланган. М.Алининг ютуғи шундаки, бу асарларида шу номлари битилган темурийзодалар ҳаёти ва фаолияти тўғрисида ўқувчилар кам биларди. М.Али бу тетралогияси билан қарийб уч асрдан кўпроқ турли ҳудудларда ҳукмронлик қилган Темурийлар сулоласининг мукаммал бадиий

солномасини яратиб бера олади деб умид қиламиз. Мустақиллик яна Х11 асрда яшаб ўтган машойихлар сарвари “шайхул-раис” Аҳмад Яссавий тўғрисида ҳам эркин фикр билдириш имконини берди. Ёзувчи Саъдулла Сиёев бу улуғ зот тўғрисида “Яссавийнинг сўнгги сафари” деб номланган асар яратди. Роман 2 китобдан иборат. Уларда ҳазрат Яссавийнинг ўз муридлари, саҳобалари, шогирдлари, Самарқанд подшоси Султон Маҳмуд, амиру беклар, оддий фуқаролар билан учрашувлари, муомаласи, авлиё сифат қобилияти, кароматлари ҳақида ҳикоя қилинади. Мана, шайх ул- машойихнинг кароматларидан бири: Яссавийнинг содиқ муридларидан бири Шаҳобиддин ҳожи бора-бора очкўзлик, бойлик, шуҳрат ортидан қувиб, пирига хиёнат қила бошлади. Кечира-кечира сабри тугаган ҳазрат бир йиғинда унинг айбларини очиб ташлайди, халойиқ олдида уни фош қилади. Аммо ҳожи айбларини тан олмайди. Шунда шайх ул-раис унинг қўлига Қуръон бериб онт ичишни сўрайди. Ҳожи тап тортмай, уялмай-нетмай Қуръони Каримни кўксига босиб қасам ичади. Орадан кўп ўтмай жазосини олади: Эшакдан йиқилиб, оёғи синади, оғзи қийшайиб қолади. Ҳазратнинг кароматпешалиги шундаки, Шаҳобиддин ҳожи пиридан узр сўраш ниятида йўлга тушади ва ярим йўлда жағи тўғриланиб, ортига қайтади. Уйига келгач, яна оғзи қийшайиб қолаверади. Ёки Самарқанд ҳокими Султон Маҳмуднинг якка-ю ягона ўғли Қутбиддин отасининг тахтидан, чексиз бойлик, шон-шуҳратдан воз кечиб дарвешликни, шайх Яссавийга хизмат қилишни афзал кўради ва камолга етади. 1-китоб ҳаж сафарига отланган Яссавийнинг Самарқандга қўниши, Султон Маҳмуд билан учрашуви, Қутбиддин тақдирининг ҳал этилиши билан тугайди. 2-китобда Самарқанддан ҳажга бориш йўлидаги воқеалар, оддий халқ оммасининг Яссавийга иззат-ҳурматини ифодалашга бағишланган. Ёзувчи А.Дилмурод “Маҳмуд Таробий”, “Паҳлавон Муҳаммад” номли тарихий романларини яратди. Икки қисмдан иборат “Маҳмуд Таробий” романида Мўғул босқинчиларига қарши Чиғатой улусини исёнга бошлаган

ватанпарвар шахснинг фаолияти асос қилиб олинган. Унинг паҳлавонлиги, халқпарварлиги, одамохунлиги, табиблиги, ҳунарманд инсон эканлиги ишонарли кўрсатилган. Унинг атрофига уюшган пири Шамсуддин Маҳмудий, шайх Иброҳим, жасур укалари Муҳаммад, Али, халқ қаҳрамонлари Вафо Хўжандий, Наврўз полвон кабилар ҳам эсда қоларлидир. Кейинги романи Навоийнинг дўсти, ҳамкори, ихлосманди Паҳлавон Муҳаммадга бағишланган. У орқали ёш Алишернинг ўзига хос характери ҳам очилади. Ниҳоят, тарихимизнинг яна бир ёруғ юлдузи Алишер Навоий ҳақида ҳам янги тарихий роман дунёга келди. Қарийб ярим асрдан сўнг истеъдодли ёзувчи Омон Мухтор Ойбек панжасига панжа уриб “Навоий ва рассом Абулхайр” деб аталган роман-дилогиясини (1. “Ишқ аҳли”, 2. “Буюк фаррош”) яратди ва бу асари учун 2009 йилда мустақилликнинг 19 йиллиги муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофотига сазовор бўлди. Бу асарида адиб ўзига хос янги йўлдан боради, Ойбекдан фарқли ўлароқ О.Мухтор Алишер Навоийнинг ҳаёт йўлини, амалий-ижтимоий фаолиятини тасвирлаш йўлидан бормади. Асар марказига ўқувчига таниш бўлган, улуғ мутафаккир шоир Навоийни англаш масаласи қўйилади. Бу ғоявий ниятини ифодалаш учун ёзувчи баённинг янгича усулларини, сюжет ва композициянинг ўзгача шаклларини қўллайди. Романда рассом Абулхайрнинг Навоий портретини яратиш олдидан унинг мукаммал қиёфасини ифодалаш учун олиб борган изланишлари, изтироблари, англаш қийинчиликлари кундаликлари орқали очилади. Рассом Абулхайр шоир Навоийнинг суратини унинг сийратини англамай туриб чизолмаслигига ақли етади ва мутафаккир шоирнинг лирик меросини чуқур ўрганишга киришади. Хулоса шуки, “Навоий бу - тубсиз осмон! Навоий бу – улкан уммон! Уни қамраб бўлмайди!”. Муаллиф ҳикоячи – қаҳрамони рассом Абулхайр нигоҳи орқали улуғ шоирнинг шеърияти қаърига чуқур кириб боради ва шубҳасиз, унинг баёнига ҳам назм усули кириб келади. Насрий баёнда назм имкониятларидан фойдаланишнинг афзалликлари тўғрисида

Въетнам адабиётшуноси То Хаой шундай ёзади: “Роман ўзга жанрларнинг энг яхши сифатлари ва имкониятларини ўзида қамраб олади. Биз пьеса, очерк, ҳикоя, повесть усулларини романга олиб кира оламиз. Бунда поэзиядан ҳам фойдаланиш, уни ҳар бир бобига, ҳар бир қисмига, ҳар бир жумласига сингдириш мумкин. Бу приёмлар (усуллар)дан бевосита ёки уларни роман персонажларининг фикр ва ҳаракатларини ифодалайдиган даражада ўзгартирган ҳолда фойдаланса ҳам бўлади”. Ажабки, О.Мухторнинг ушбу тарихий романигина эмас, балки кўплаб замонавий романлари ҳам назм билан қоришиқ усулда баён қилингани билан характерлидир. Энди замонавий мавзудаги романлар хусусида гаплашсак. Аслини олганда, мавзу ва муаммосидан қатъий назар барча адабий асарлар замонавий руҳ билан суғорилган бўлиши шарт. Масалан, ёзувчи тарихий мавзуга мурожаат қилар экан, шубҳасиз, ўзи яшаб турган замони нуқтаи- назаридан ёндашуви талаб этилади. Фақат асар замонасозликдан холи бўлса бас. Истиқлол даври адабиётида кўплаб замонавий мавзуда яратилган асарлар адабий жамоатчиликнинг яхши баҳосини олди. Булар орасида У.Ҳамдамнинг “Мувозанат”, “Исён ва итоат”, “Сабо ва Самандар”, Л.Бўрихоннинг “Жазирамадаги одамлар”, Т.Муроднинг “Отамдан қолган далалар”, “Бу дунёда ўлиб бўлмайди”, Т.Жўраевнинг “Арвоҳлар тунда изғийди”, “Бозор дунё” романлари алоҳида ажралиб туради. Бундай деяётганимнинг сабаблари бор. Мустақиллик туфайли бадиий адабиётда ижодий эркинлик вужудга келгандан кейин уни суиистеъмол қилиб, енгил- елпи мавзуларда, олди-қочди, ур-йиқит воқеаларига асосланган, ахлоқий бузуқлик, фоҳишаболик, ўғриликка бағишланган “романлар” ниҳоятда кўпайиб кетди. Энг ёмони “бозор адабиёти” пайдо бўлди. Нуриддин Исмоилов, Муҳаммад Исмоилов, Солиҳ Қаҳҳор, Тўхтамурод Рустам, Ҳабиб Темиров кабиларнинг “усти ялтироқ, ичи қалтироқ” “роман”лари замондошларимизнинг фикрини чалғитди, адабиётнинг тарбиявий

вазифасини четга суриб қўйди. Афсуски, аксар ўқувчилар ана шундай асарларни ўқиш билан оворалар. Яхшики, бундай асарлар адабиётнинг умумий савиясини белгиламайди. Биз, яхшиси, Улуғбек.Ҳамдам, Луқмон Бўрихон, Тилаволди Жўраевларнинг юқорида тилга олинган романлари тўғрисида гаплаша қолайлик. Саид - арбоб I . “Мувозанат”. Учлик 1. Юсуф Миразим - бозорчи отаси Одил ака хотини Ойгул 2. Юсуф 3. Юсуф акаси Амир Заҳро Саиднинг хотини – Ойгул – Миролимнинг хотини. Булар барчаси ҳаёт тарозисининг паллалари, мувозанатни талаб қилади. II. “Бозор дунё” Нозима ↔Салима ↔ Каниза Мансур ↔ Нозима ↔ Каниза Канизанинг тракторчи эри ↔ Каниза ↔ Мансур Акаси Зокир ↔ Мансур ↔ отаси Мансур ↔ ҳоким Зокир ↔ прокурор Қодир Алиевич Мансур ↔ Қ.Алиевич ↔ Нозима Қишлоқ ↔ бозор ↔ шаҳар Маънавият ↔ адолат ↔ савдо “Жазирамадаги одамлар” романи билан ёзувчи бирданига адабий жамоатчиликнинг эьтиборини тортди. Адабиётшуносларнинг давра суҳбатларида, китоб аннотациясида, ёзувчи Э.Аъзам эса “ЎзАС”даги махсус мақоласида муаллиф Л.Бўрихон тўғрисида илиқ гаплар айтилди. Романга Тошбиби чечанинг халқ топишмоқларида айтилган “Бир отим бор – ажабгина, Думлари гажаккина. Ҳали келса... Кула-кула ўласиз” деган сатрлар эпиграф қилиб олинган. Роман воқеалари олий ўқув юртининг руҳшунослик

факультетида ўқийдиган талаба йигит тилидан ҳикоя қилади. Унда Сафармурод чавандознинг ташвиқоти билан Мирзачўлга келиб, шаҳар қиёфасига ўхшаш посёлка бунёд қилган меҳнатсевар одамлар ҳаёти ифодаланади. Совхоз директори Чинор Менглиев, Сафармурод чавандоз, Улаш агроном, ҳикоячи талабанинг отаси Эргаш (булар учови синфдош), Файзулла буғолтир, унинг шаҳарлик келини Лолахон кабиларнинг ҳар бири ўзига хос тақдир ва тасвирга эгалиги билан ажралиб туради. Роман табиийлиги билан эьтиборни тортади. Сиз Саломат Вафонинг “Оворанинг кўрган-кечирганлари” номли романини мустақил равишда ўқийсиз ва амалий машғулотда таҳлил қиласиз. Шунинг учун бу ҳақда тўхталмаймиз.

Похожие

Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари

20 йиллар ўзбек адабиётининг ўзига хос хусусиятлари

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Ҳозирги ўзбек қиссачилигининг қирралари