Ҳозирги ўзбек қиссачилигининг қирралари - Литература - Рефераты

Ҳозирги ўзбек қиссачилигининг қирралари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Ҳозирги ўзбек қиссачилигининг қирралари Режа: 1. Ижтимоий муаммолар ва миллий қадриятдар акс этган қиссалар. 2. Мутелик руҳиятининг салбий оқибатлари очиб берилган қиссалар. 3. Афғон урушининг манзаралари орқал и социалистик тузумнинг. шармандали сиёсати очиб ташланган қиссалар. 4. Миллий-озодлик курашчилари фаолияти ва образлари янгича таҳлил қилинган қиссалар. 5. Маънавий-ахлоқий муаммолар ва инсоний миллатларнинг келиб чиқиш асослари теран тахлил қилинган қиссалар.

Маънавий уйгоииш самараси одамларнинг ўздигини англаш, миллий гурур, орият, авлод-аждодларимиз ўтмишидан фахрланиш, келажак ҳар кимнинг ўз қўлида, меҳнатида ва онгли фаолиятида эканлигини ҳис қилишда намоён бўлмоқда. Бугунги куннинг вазифаси адабиётни миллатнинг маънавий ва интеллекгуал салоҳиятини, одамларнинг ақлий ва руҳий маданиятларини юксалтиришга хизмат қилдиришдир. Чунки оламни шу пайтгача айтиб келганимиздек, гўзаллик эмас, маънавият ва эзгулик асрайди. Уни комил инсон юзага келтиради. Комилликни юзага келтиришда бадиий адабиёт муҳим омилдир. Буни яхши англаган ёзувчилар шу йўлда самарали ижод қилмоқдалар. Бу борада. Ҳ.Султон, ЭАъзамов, А.Ибодинов, Шойим Бўтаев, Нормурод Норқобилов ва бошқаларнинг ижоди катта роль ўйнаяпти. Қайсики асарда инсоний кечинмалар жараёни изтироблари, меҳр- моҳияти, ўзининг фалсафий . талқинини топса, воқеалар тарихдан чекинилмайди. Ёритилса, ўша асар ҳар қандай жамият ўзгаришларида ҳам умрини тугатмай яшаб қолади. Хайриддин Султоновнинг «Саодат соҳили» қиссаси ана шундай фазилатга эгалиги билан китобхон қалбини забт этади ,ва маънавий оламини бойитиш орқали ўз ҳаёт йўлини тўғри белгилашга имкон тугдиради. Бу нарса эса ўз навбйтида, жамиятнинг инсонийлашувига, демократиянинг янада кучайишига кўмак беради ва асос ҳам бўлади. Чунки халқи комил бўлган жамиятдагина адолат ва инсон манфаатларига йўналтирилган қонун ҳукм суради. Демак асар инсон келажаги учун хизмат қилади. Қисса Бобур Мирзо умрининг сўнгш кунлари воқеасига бағишланган. Асарда воқелик эмас, инсоний кечинмалар, яъни инсоннинг ўзи босиб ўтган ҳаёт йўлини фикр элагидан ўтказганда юзага келадиган изтироб, армон етакчилик қилади. Бу ҳолатлар Тошкентдан Бобур кутубхонасидаги нодир китоблар билан танишиш истагида келган тарихчи олим Ҳофиз Куйкий билан бўлган мулоқотда ўз ифодасини топади. Бу мулоқотда билдирилган фикрлар Бобур Мирзонинг қалбига тинчлик бермай келаётган

изтиробларининг моҳиятини, руҳий дунёсини инкишоф қилиш билан бирга, жуда катта маърифий куч ҳам касб этади. Куйкий Бобур Мирзонинг олдига дастлаб кирганда ва унинг «Она юртдан кўп салом келтирдим, юртимизнинг табаррук ёди хотираларидан кўтарилмаган бўлса», - деган сўзига у шундай жавоб беради: «Ул вилоятларнинг латофатларини кинш нечук унутгай? -дейди Бобур оҳиста. Овози титрар .эди. -^ Унутган кишининг кўзларига тириклайин тупроқ тулмасмй?» Бунд^й Ғсўзни Ватан соғинчи бир дақиқа ҳам қалбини тарк этмаган ;ки№ВДИ1(^_айта олади. Уларнинг ўзаро суҳбатлари асносида Бйбур ■ Мирзо шоир, давлат арбоби бўлиш билан бирга, зукко тарихчи ва файласуф олим, камтарин инсонлиги буй кўрсатади. Бобур Мирзо кеййнги пайтда тушида куп денгиз куришини, «На денгизнинг поени бор, на йўлимнинг, ваҳм ичра қаро терга ботиб тентиб юрамен..,» мунжимлардан сўрасам, «ул канора, иншооллоҳ, саодат соҳили бўлур дейдилар, у қаерда ўзи», - деганда, Куйкий беихтиёр «Саодат соҳили - Ватанда, олампаноҳ». - дейди. Бу жавобдан Бобурнинг кўзлари ялт этиб, катта очилиб. кетади, чунки Куйкий унинг дилидагини тилига чиқарган эди. Унинг ички изтиробларининг моҳияти ана шундадир. Қиссанинг яна бир ўрнида Бобур шундай дейди: «Эҳ, салтанат... Не бўлса Оллоҳдан! Шу Салтанат миннати умр бўйи оёғимга кишан бўлди, муродимга - ғов... Лекин энди бир зўр билан жаҳл қилурмену, бу кишанни тилка-тилка этурмен!» Афсуски, бунга унияг умри имкон бермади. Бу фалсафий ҳақиқатнинг маърифий қиммати катталигига ҳеч ким шубҳа билдирмайди, деб ўйлайми;- Мазкур адибнинг «Ёзнинг елғиз ёдгори» қиссаси ҳам диққатга сазовор. Унинг қаҳрамони оддий киши колхоз богининг қоровули. Асар драматик достондек чуқур эҳтирос ва уйғунлик билан ёзилган. Чунки қиссада «Нега менга фақат ситамни раво кўрдпнг? Ёзуғим не эди, халлоқи олам», дея самога қараб нола қилаетган, бугун умри тоат-ибодатда ўтса-да, кечмиши қора кунларга тўла бўлган одамнинг қалб драмаси, унинг ўз-ўзи

кураши ёритилади. Бу пзтиробга тўла. қисматдан хулоса чиқаришда ўқувчига адибнинг ўзи ёрдам беради. Чунки осмондан келган садо - бу асли адибнинг овози. Адаш Карвоннинг саволига берилган жавоб моҳият эътибори билан муаллифнинг муносабатини ифодалайди. Ёзувчи умри курашлардан четда, мутелик билан ўтган бу қисматга ўз муносабатини билдиркш учун шундай восита, йўл танланган. Асар қаҳрамонининг қисмати чигал. Унинг ҳаётида ғам-гусса кўп. Лекин ёзувчи бу қайғу, ғам-ташвишларнинг моҳиятини нимада эканлигини асослаб берган Адаш Карвоннинг ҳаддан ташқари художўйлиги, ҳамма нарсани худодан деб билиши - ў.-шни хўрлаган, жабр етказган нопок кимсаларга қарши бормаслигиьи, мутелигини унинг ҳаётдаги жамики чигалликларнинг асосий сабаб^иси. Асарнинг бутун пафоси, руҳи, ғоявий- бадиий мақсади мўминлик, сусткашлик, 'ўз эртасига лоқайд қараш фожйага, ўкинч, изтироб, ар^он.-надоматга олиб келишини кўрсатишга йўналтирилган. Қиссада инсон ҳаётда ҳалол, пок бўлиши билан бирга, жамиятдаги ярамас, қаллоб кимсаларга қарши курашиши, адолатга нисбатан лоқайд бўлмаслиги, доим катта мақсадлар сари интилиб яшаши керак, деган гоя ана шу ачинарли қисмат мисолида ифода этилган. Эркин Аъзамовнинг «Жавоб» қиссасида ҳам инсон маънавияти масаласи ҳаёт ҳодисаларига ўзига хос ёндашиш орқани очиб бериш тенденцияси кўзга ташланади. Унда ҳаётдан ўз ўрнини топиш ве мақсадга эришиш учун курашиш ва интилиш керак деган гоя илгари сурилади. Қисса қаҳрамони Элчиев - шаҳар идораларидан бирида иқтисодчи бўлиб ишлайди. У камтар одам. Оиласида, ишхонасида ҳурмат қилишади, ишонишади. Элчиевнинг институтни тугатган қизи ҳарбий хизматдан келиб, олий ўқув юртида ўқиётган ўғли бор. У севиб уйланган, Оиласида ҳеч бир камчилик, етишмовчилик йўқ, Рўзғори оддий. Лекин шу одам бир ҳодиса сабаб бўлиб ўзгариб қолади. Ўзининг жонига қасд қилади. Аммо бу уни безорилар калтаклагани-ю, касалхонада ётиб чиққани ва шундан

кейинги ғалвали можаролар туфайли эмас, балки ўзининг «туриш- турмушини, атрофидаги одамларнинг унга муносабатини чуқурроқ ўйлаб кўрганидандир. Ўзидан, яшаш тарзидан норозилиги оқибати шундай камсуқум, беозор ҳалол одамни ўзгартиради. У ўзига қарши ўзи исён қилади. Ана шу ўзгаришнинг илдизини очиш қиссанинг моҳиятини ташкил қилади. Бу борада ёзувчи шундай ёзади: «Элчиев бу ҳисобда алам-надомат билан шунга амин бўладики, қашшоқ, завқдан бебаҳра яшади. Жўнгина рўзгузорлик! оддий қумурсқача тирикчилик ғами! Куним ўтиб турибди-ку, қорним туқ, устим бут-ку, деб юраверибди-кўнгил тўқлигини ўйлаб ҳам кўрмабди. ахир одам кун санамоқ ^ун келадими бу дунёга? Эссизх умр! Бундай ғарибгина ғимирсиб кун кечиргандан кечирмаган афзал! Яна шунга иқрор бўлдики, ҳаётдан қўрқиб яшабди. . . Аввалига хотинини, топган бахтини ўйлаб қўрқибди, кейин бола-чақасини ўйлаб қўрқибди, каттарок, бир ишга бел боғлагани журъати етмабди, иккиланибди, ҳадиксирабди. Борига шукур қилиб, қаноат қилиб яшайверибди, интилмабди». Элчиев ўз~ўзи билан курашлардан, узоқ қийналишларидан сўнг шу фалсафани тушуниб етади. Маълумки, мустақиллик қўлга киргунча бўлган даврда ёзилган илмий ишлар ва бадиий асарларда миллий озодлик курашчилари образлари одамлар тинчини бузувчи ва халқ хўжалигига жуда катта зарар келтирувчи, хотин-қизларнинг номусини булғовчи, тутган ишининг деярли барчаси ёвузликдан иборат кимсалар қилиб тасвирланган. 80-йилларнинг ўрталарида юзага келган қайта қуриш сиёсати ва СССРнинг парчаланиб кетиши туфайли йиллар давомида халедан сир тутилиб келинган тарихий ҳужжатларни ўрганишга ва ёритишга имкон туғдиради. Оқибатда кўп нарса ойдинлашади. Жумладан, миллий-озодлик ҳаракатининг юзага келиши ва уларнинг аслида кимлиги очиб берилди. Бу нацса асарларда ҳам ўз ифодасини топа бошлади. Ёш ёзувчи Баҳодир Мурод Алининг «Кўктўнликлар» қиссаси шулардан биридир. Қисса ҳаётий жараённинг

мумкин қадар аслида қандай бўлса, шундай ёритгани ва ёзувчилик маҳорати билан ажраб туради. Хўш, бу нималарда кўринади? Биринчидан, асарда воқелик эмас, инсон қисмати, тақдири, унинг дард ва алами тасвири етакчилик қилиши; иккинчидан, инсоннинг руҳий олами туйғуси, тортган изтироби, дунёқараши самимийлик ва катта инсоний дард билан инкишоф қилиниши; учинчидан, инсонгасинфий ёидошишдан ҳоли инсон сифатида қараши иа бор нуқсоп ҳамда фазялатлари ила тасвирланиши; тўртинчидан, касала моҳияги тарихий нуқтаи назардан тўғри ёритилишида куринадк. Қисса воқеалари учта етакчи қаҳрамон фаоляяти, қисмати асосига қурилган. Булар миллий-озодлик курашчиларининг раҳбарлари - Асқаралибек, Шомирзабек ва қизиллар йўлини тутган мулла Жалолиддин. Бу уч образ фаолияти ва улар билан боғлиқ бўлган шахслар хатти-ҳаракати уч оламни1 ташкил ҳилади. Лекин шунга қарамай бу оламлар яхлитликка эга. Қисса воқеаси Асқаралибекни хиёнат туфайли қўлга олиниб, тўлага ташланганидан бошланади. Асар сюжети эса Асқаралибек хотираси асосига қурилган, Хотира қуруқ баён қилкнмайди, балки тасвирланади. Тасвир воқеалари эса Асқаралибекнинг руҳий дунёсини инкишоф қилишга, қисмати ва фожиасининг моҳиятини очишга йўналтирилган. Оқибатда сюжет ривожида Асқаралибек киши кўз олдида улуғлашиб боради. Чунки унинг ўз хатти-ҳаракати ва ҳаётий ҳодисалар ҳамда жараёндан чиқарган хулосалари катта фалсафий умумлашмага эга бўлиб, ватан тақдири ва миллий қадриятлар моҳиятини англашга имкон беради. Маълумки, фосиқлар дунёси ва мунҳатлик (тубанлик)нинг асоси иймонсизликдир, Биз кечаги 70 йиллик ҳаётимизгп назар солар эканмиз, бунинг ҳақиқатлигини чуқур англаймиз. Чунки социалистик жамият деб аталган тузумда кишини иймонли қиладиган қадриятларга - динига, азалий урф-одатларига, миллий руҳиятга ҳужум қилинган эди. Оқибатда одамлар бўғизигачз иймонсизлик ботқогага ботди, айниқса, кейинги 30 йид ичидаги

авлод. Лекин ҳар қандай адолатсизлик, диёнатсизлик жамиятида ҳам гўзал хилқатлар, инсонийлик йўқолмайди. Шундайларнинг шарафига эзгулик ҳамйгаа ғолибдир. Ёш ёзувчи Жамила Эргашеванинг «Зубайда» номли қиссаси худди шу, ягьни қалбдаги огриққа багишланганлиги билан муҳимдир. Қисса янги тамойил йўналишида ёзилган. Унда тсталитар тузум пайтида чоп этилган кўпчилик асарлардаги каби қаҳрамонлари ўша даврнинг етакчи мафкураси измида ҳаракат қилмайди, уларнинг барча фаолиятлари - туйғулари, ҳиссиётлари, ўй-фикрлари, орзу-умидлари, янгилишлари, хатти-ҳаракатлари ўта табиий, жонли. ҳаётийдир. Шунингдек, уйда воқелик эмас, инсоннинг қисмати, фожиаси, дардлари, фосиқлар туфайли юзага келган калб оғриқлари - сувайдо етакчилик қилади. Бу ҳол сўзсиз асарга маҳзунлик касб этган. Мазкур маҳзунлик қиссани ўқиш давомида китобхон қалбига ҳам кўчади. Оғриқ пайдо қилади. Қисса воқеалари эзгулик ва фосик^шк дунесининг инкишофи асосига қурилган. Эзгулик оламини Зубайда, Қурбонгуллар ташкил қилса, фосиқлик, мунҳатлик дунёси Нормурод, Ҳикматулло, Матлаблар фаолиятида ўз ифодасини топади. Уташбек ҳаётлигида олам Зубайда кўзига ғоят гўзал, одамларнинг барчаси маъсум кўринарди. Фосиқлик дунёсига дуч -келмаганидан бутун оламни эзгулик чулғаган деб биларди. Чунки унинг ўаи'ва эри 5лташбек покдимон ҳилқатлар эди. Лекин ҳаёт Зубайда ўйлаганича эмас, айниқса 70 йиллик замон ҳазрат Навоий айтганидек, «Ёмонга гул берди, яхшига деб хор,. . . ёмонга бахт берди, яхшини бадбахт» эди. Қиссада худди шу ҳақйқат Зубайда ва Қурбонгул қисматида ўз ифодасини топади. Зубайда эри вафотига уч ой бўлганда фосиқлик дунёсига дуч келди. «Бир куни кечаси нафаси қайтиб уйғониб кетди, аммо елкаларидан босиб турган икки қул ўрнидан туришга қуЙмасди: -Янга жим! Болалар уйгониб кетади. - Кормурод?! Сиз. - Ҳа, мен. Менман янга, қўрқманг, - у ҳансираб > 'моққа уринарди.Зубайданинг нафаси қайтиб кетди. - Аҳмоқ, иц.~-с! -

катта-катта давраларда соврин олиб юрган полвонни еткаслдан ошириб ташлашга зўр бериб уринар эди. - Виждосиз! Ҳали ^кангнинг тупроги совумасдан туриб. . ,» Зубайда унинг бу ифлослигини ичига ютди. Эрига 1Сўп яхшиликлар қилган қайнағаси Бектош акадан андиша қилди. Маълумки, инсон мураккаб хилқатдир, айниқса фосиқ ва м^ҳатлар. Уларнинг ҳар бир хатти-ҳаракати ғаразли мақсад сари йўналтирилади. Улар инсон руҳиятини англашда ҳам анча билимдон шахс ҳисобланади. Бирлари (Нормуродч сингари) инсон туйғуларини жумбушга келтириб, ирода букиш ҳисобига ўз мақсадига эришса, ўзгаларни эса ўта зиёли, ақлли, хоксор кўринишга интилиб, ўзлари хусусидаги яхши фикрларни ғоят секинлик билан уйғотиб бориб, мақсадга эришади. Бу кабилар гоятда хавфли шахслардир. Чунки бундайлар кишининг ҳам жисмига, ҳам мулкига чанг солишади. Жамила Эргашеванинг инсонларнинг бу хусусиятини сўзда эмас, хап-и-ҳаракати, фаолияти тасвирида очиб бериши кишини хурсанд қилади. Бу хусусият Ҳикматулло образида ўз ифодасини яхши топган. ҲикматуллО'Хубайдага ҳақиқий ошиқ, унинг шикаста кўнглига малҳам бўлишга ишонтиришга интилганда катта мақсадни кўзда тугганди. Яъни Ўташбекдан қолган ҳовлини соттириб, машинага эга бўлиш ва таралабедод қилиб юришни. Зубайда эса унинг илтижо ва ваъдаларини кескин рад этолмади. Нормурод билан бўлган воқеадан кейин рад ҳам этолмасди. Кўп ўтмасдан Ҳикматулло масалани кўндаланг қўяди. Айниқса, Зубайда «Қизингиз теккан жувормагнинг катта хотини ўз оғзи билан айтибди. У жувормаг, онасига «Нози кўп экан, машина олиб олай, жавобини бериб юбораман» деган ҳақиқатни Бектош аканинг қизи орқали эшитгач, тақдиридан фиғон чекди. Бу фиғон фақат Зубайданинг фиғони эмас, эзгулик оламининг фигонидир. ¡збек саргузашт šиссаларидан бири ¡лмас Умарбековнинг «Ёз ём¾ири» šиссаси сюжети бир šотиллик изларини аниšлаш тасвири асосида šурилган. Унда воšеалар Мунисанинг ¢лдириб кетилиши тасвиридан

бошланиб, šотилликнинг вош этилиши билан тугайди. Асар сюжети šиз¾ин. Ёзувчи икки й¢налиш воšеаларини – тергов ходимлари тезкор ³аракати ва šотилликнинг изланишида ёрдам берувчи му³ит ³аётини навбатма-навбат тасвирлаш й¢лидан боради. Šа³рамонлари ³ам икки тоифадир. Мунисанинг эри Ра³им Саидовнинг ¢й хотира фазилатлари анча теран талšин этилади. Милиция капитани Собир Алиев, лейтенант Султонов каби šонун ³имоячиларининг тезкор ³аракатлари батафсил чизилади. Асар саргузашт адабиётининг умумий анъанавий хусусиятлари ¢зида т¢ла мужассам этган, саргузашт ру³и асарнинг бошидан охиригача бадиий т¢šимани забт этган. Šа³рамонлар ру³ияти к¢пинча су³батларга, ³аракатларнинг ¢зига сингдирилган. Бу ³ол асарни миллийликдан узоšлаштирмайди. Айниšса, Ра³им Саидов ва Собир Алиевлар ¢й – мушо³адалари, оилавий муаммолари, орзу-интилишлари билан миллий му³ит хосликларини ифода этади. ¡лмас Умарбеков šиссасида саргузашт адабиётнинг энг асосий хосликлари санъаткорона юзага чиšди. Ёзувчи реалистик тасвир й ¢риšларига амал šилади. Жиноят šидирувчиларининг фактлар та³лилидаги зийракликларини ва касбкорларининг машаššатли томонларини ³ам очишга интилади. Яна Саид Равшаннинг «Чордоšдан отилган ¢š» (1980) šиссаси жиноят šидирув ходимларининг саргушатга бой, лекин ³авф-хатарга т¢ла фаолиятларини тасвирлашга šаратилади. Омон Мухторнинг «М¢ъжиза», Файзулла Šиличевнинг «Занжир», Ботир Носировнинг «Олтин šаср вожеаси» šиссаларида ³ам ана шу умумий хосликлар яššол к¢зга ташланади. Албатта, булар ва яна талай шу каби асарларнинг ¾оявий бадиий савиялари бир хил эмас. Шунингдек бу šиссаларни ¡.Умарбековнинг «Ёз ём¾ири» šиссасига ва, айниšса унинг с¢нгги асари «Фотима ва Зу³ра» саргузашт романига тенглаштириб б¢лмайди. Ёзувчи šиссаларидаги вожеавийликни инсон маънавиятининг манзара- мо³иятини чуšурлаштириб очиб беришда катта ма³орат к¢зга ташланади.

АДАБИЁТЛАР; 1. Адабий турлар ва жанрлар.1 жилд. Т. «Фаю,, 1991 2. А.Аброров «Ўзбек повести». Т. «Фан» 1973 йил. 3. Ҳ.Каримов «Жанрми ёки услуб» Т. «Фан» 3991. 4. Ҳ.Каримов «Давр ва инсон» Т «Фан» 1992 5. Ҳ.Каримов «Миллий озодлик курашчилари ва адабиёт» Т. «Камолот» 1997 6. Ҳ.Каримов Шукур Холмирзаев «Камолот» 1999 7. Ф. Олим «Миллий сўз» Т. «Ёзувчи» 1999. 8. А.Улуғов «Қиссачилигимиз қирралари» Т. «Ўқитувчи» 1991 9. И. Мирзаев «Насримиз абадий олами» Т., 1991 И. 10. Мирзаев «Адабиёт ва давр дарди» Т., 1990 11. www.ziyonet.uz

Похожие

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри

Ҳозирги ўзбек лирикасининг тараққиёт тамойиллари

Ҳозирги ўзбек романларининг ўзига хос томонлари

Ҳозирги ўзбек адабиётида йирик эпик жанрлар