Ҳозирги ўзбек драматургияси - Литература - Рефераты

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44 KB

Ҳозирги ўзбек драматургияси Р Е Ж А: 1. Драматик турнинг тараққиёт йўли. 2. ХХ аср охири ва ХХ1 аср бошларидаги драмаларда инсон ва жамият муаммолари. 3. Трагикомедия жанрининг ўзига хос хусусиятлари.

Драматик тур ўзбек адабиётига кириб келганига бир аср бўлди. Илк драматик асар сифатида тан олинган Беҳбудийнинг “Падаркуш” асари 1911 йилда ёзилганди. Юз йиллик тарих ва тажрибага эга бўлган бу ўзбек драматургияси ўтган асрнинг боши ва иккинчи жаҳон уруши даврини ҳисобга олмаганда ҳар доим ҳам бошқа адабий турлардан сустроқ ривожланган. Бу сусайиш айниқса, ўтган асрнинг “турғунлик даври” деб аталган 70-80 ва мустақилликнинг дастлабки йилларида аниқ сезилди. Бундай сусткашликнинг муайян объектив ва субъектив сабаблари ҳам бор. Аввало, шуни ачиниш билан таъкидлаш ўринлики, адабиётимизда фақат драматургия билан шуғулланадиган махсус ижодкорлар жуда кам. Борлари ҳам тезда шуҳрат топиб, кашфиёт даражасидаги саҳна асарлари яратиб, театрларнинг доимий ҳамкорига айланиб кетавермайдилар. Иккинчидан, мабодо, шундай талантли драма яратилиб, саҳналаштирилса ҳам унга томошабинни жалб этиш муаммоси туғилади. Учинчидан, бозор иқтисодиёти туфайли драматург ўз асари билан бойиб кетаётгани йўқ. Шунга қарамай, сўнгги 20 йил ичида драма яратилмай ҳам қолмади, саҳна бўшаб ҳам қолмади, озми-кўпми томошабин ҳам театрга кириб турди. Энг муҳими, сўнгги йиллар драматургияси шакл ва мазмун томонидан янгиланди, жанр имкониятлари кенгайди. Санъаткорлар жаҳон драматургиясининг барҳаёт тажрибаларидан унумли фойдалана бошладилар. Бу йиллар анъанага кўра кўплаб шеърий драмалар дунёга келди. Э.Воҳидовнинг “Истамбул фожиаси”, А.Ориповнинг “Соҳибқирон”, У.Қўчқорнинг “Расулуллоҳ котиби”, Р.Бобожоннинг “Юсуф ва Зулайхо” каби асарлари ана шу усулда битилган. Драматургиянинг ривожланиши ва янгиланиши мавзу кўламининг кенгайишида яққол кўринди. Бу борада айниқса, тарихий мавзудаги саҳна асарларнинг кўпайганлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Тарихга муносабатнинг ўзгарганлиги, буюк аждодларимизнинг бадиий, илмий ва маънавий-маърифий меросини қадрлаш, тарихий манбаларни ўрганиш туфайли халқимиз ўзлигини англаш жараёнини бошидан кечирди. Айниқса,

Амир Темур, Аҳмад ал-Фарғоний, Машраб сингари мураккаб тарихий шахслар ҳақида ранг-баранг жанрларда турли шаклдаги саҳна асарлари дунёга келди. Булар орасида Ўзбекистон халқ ёзувчиси Одил Ёқубовнинг “Фотиҳи Музаффар ёхуд бир париваш қиссаси” номли тарихий драмаси муҳим ўрин тутади. Шуни алоҳида таъкидлаш ўринлики, О.Ёқубов драматургия борасида хийла тажрибали адиб. 60-йиллардаёқ “Айтсам тилим куяди, айтмасам дилим”, “Юрак ёнмоғи керак”, “Чин муҳаббат”, “Олма гуллаганда”, “Бир кошона сирлари” деб аталган драмалари билан шуҳрат қозонган эди. Мана шу тажриба ва маҳорат санъаткорнинг сўнгги драмасида ўзининг яхши самарасини берган. Аввало, шуни айтиш керакки, тарихий мавзудаги ушбу драма соҳибқирон Амир Темурга бағишланган. Муаллиф улуғ Амир ҳаётига оид тарихий фактдан унумли фойдаланиб, бадиий тўқимага асосланган жиддий тарбиявий саҳна асари ярата олган. Драма марказида сарлавҳада урғу берилганидек, “Фотиҳи Музаффар” – Соҳибқирон Амир Темур билан унинг “энг сўнгги ва энг суюкли рафиқаси” Сулувкўз исмли аёл туради. Тарихдан маълумки, Амир Темур ўз никоҳига олган аёллар орасида энг гўзали, энг машҳури, энг оқиласи, энг вафодори, энг суюклиси, маслаҳатгўйи, энг ишонгани Чиғатой улусига мансуб мўғул хонларидан бири Қозонхоннинг қизи Сароймулкхоним (уни саройда Бибихоним деб аташган) бўлган. Бу аёл аввал Амир Хусайннинг хотини бўлган. Уни енгиб, қатл этган Соҳибқирон маликалар орасидан Сароймулкхонимни танлаб олади. Аёл хон авлодига мансуб бўлганлигидан ақли-фаросати, дидининг юксаклиги, иродалиги, сарой муҳити ва идора усулларини яхши билганлиги, фикрлаш доирасининг кенглиги, тадбиркорлиги билан бошқа маликалардан ажралиб турган. Бундан ташқари Сароймулкхоним ҳусн-латофатда, назокатда, эрга нисбатан хотинлик муносабатида, хулқ-атворида беназир бўлиб, тез орада Амир Темурнинг муҳаббатини қозонади. Сароймулкхоним айни чоғда мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий, маданий-маърифий ҳаётидан яхши

хабардор бўлган, Ватанини жон-дилидан севган, адолат учун курашган халқининг фаровон, юртининг обод бўлишини орзу қилган. Бу фазилатлари Амир Темурнинг ниятлари билан мос келганлигидан Соҳибқирон маликага бошқарувнинг сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, маданий ҳаётига оид масалаларни ҳал этишда фаол қатнашувига изн берган, унинг доно маслаҳатларидан фойдаланган. Ҳарбий юришларида ҳам ҳар доим унинг ёнида бўлган. Амир Темур ўз никоҳига олганида Сароймулк 29 ёшда эди. Улар бир-бирига чексиз муҳаббат билан 35 йил яшадилар. Тарихий манбаларда кўрсатилишича, Амир Темур суюкли рафиқаси Бибихоним шарафига маҳобатли обида қурдирмоқчи бўлади. Минора қурилишига маликанинг ўзини масъул қилиб қўяди. Тенги йўқ меъмор ишни бошлайди. Албатта, масъул шахс сифатида Сароймулкхоним қурилиш майдонига тез-тез келиб туради. Усталар билан қурилиш лойиҳаси бўйича маслаҳатлашади. Айтишларича, меъмор маликага ошиғу шайдо бўлиб қолади. Ривоятни айтиб бераман: (рўмол устидан ўпиш, юздаги доғ, устанинг тақдири, қушлар патидан қанот қилиб учиб кетиш...) Хуллас, мана шу факт О.Ёқубов учун ўзининг Амир Темур ҳақидаги фикрларини ифодалашга асос бўлиб хизмат қилади. Санъаткор бу ғоявий ниятини ўз ҳолича берганида маълум чекланишларга йўл қўйишга мажбур бўларди. Шунинг учун бадиий тўқимага мурожаат қилади ва Амир Темурнинг ҳийла “қариганда” топган бу маҳбубасини (“Энг сўнгги ва энг суюкли”) Сулувкўз деб атайди. Умуман, муаллиф бу драмада персонажлар исмига катта маъно юклайди: Тарихий Бибихоним асарга Биби Сардор – қаттиқ қўл, жаҳлдор, золим, канизаклар Сарагул, Ақчагул, навкар Қалқонбек шулар жумласидандир. Драмада муаллиф бир томондан чин муҳаббатни, гўзалликни улуғлайди. Иккинчи томондан, бевафолик ҳар қандай одамнинг юзини шувит, ўзини шарманда қилади деган фикрни ифодалашни ният қилади. Сулувкўз меъморнинг шартини ноилож адо этиб, юзида доғ қолади (Меъмор маликани севиб қолади. Унинг оёғи остига йиқилиб, “жамолингизни бир кўрай” деб

илтимос қилади. Сулувкўз унга юзини кўрсатади. Меъмор энди иккинчи шартини айтади: “битта бўса олай!”. У биладики, биринчи шартини бажарган аёл иккинчисини ҳам бажаради. Боз устига уста агар айтганимга унамасангиз “Қурилишни тугатмай, масжиди жомеъ пештоқидан ўзимни ташлайман!” деб қўрқитади. Қурилиш битмай қолса, Сулувкўз Амир Темур олдида нима деган одам бўлади? Ахир, суюкли эри, Соҳибқирон бу қурилиш тақдирини унга топширган-ку! Ноилож кўнади – парда устидан ўптиради. Аммо меъморнинг муҳаббати алангаи оташ экан, ёноғини куйдирди! Доғ қолди. Бу шармандалик ўлим билан тугади). Амир Темур ҳақида яна Т.Акбархўжаевнинг “Замон ўғли”, Қ.Абдуғаниевнинг “Амир Темур ва Йилдирим Боязид” сингари драмалари ҳам яратилди. Тарихий мавзуда яна Аҳмад Фарғонийга бағишланган бир неча асар пайдо бўлади. Булар: Ҳ.Расулнинг “Пири коинот”, И.Раҳимнинг “Алломанинг ёшлиги”, Ж.Жабборовнинг “ Ал-Фарғоний”, Й.Сулаймоннинг “Осмонга сиғмаган муҳаббат”, Нуруллохон ҳожининг “Башар аллома” драмаларидир. Яна бир аллома, Имом ал-Бухорий ҳақида Ж.Расултоевнинг “Муқаддас зиё”, С.Эҳсоннинг “Муҳаддис”, М.Эргашевнинг “Саодат йўли”, У.Қўчқорнинг “Расулуллоҳ котиби”, Р.Маъдиевнинг “Бир кечалик туш”, Т.Жуматовнинг “Имомал - Бухорий”, М.Ҳамидованинг “Бухорий муҳаббати” каби саҳна асарлари дунёга келди. Булардан ташқари Й.Муқимовнинг “Мангу машъал” (Авесто ҳақида), Й.Муқимов ва Ҳ.Расуловнинг “Муқаддас Тахтизар” (Спитамен ҳақида), Р.Бобожоннинг “Юсуф ва Зулайхо”, У.Азимнинг “Алпомишнинг қайтиши”, Э.Самандарнинг “Жалолиддин Мангуберди”, “Аждодлар қиличи”, З.Муҳиддинов ва М.Ҳамидоваларнинг “Заҳириддин Муҳаммад Бобур”, Э.Хушвақтовнинг “Машраб”, Н.Қобилнинг “На малакман, на фаришта” (Машраб ҳақида), А.Суюннинг “Сарбадорлар” драмалари ҳам тарихий мавзудадир. Лекин уларнинг барчасини ҳам етук бадиий даражада ва кутилган ниятга эриша олган деб бўлмайди.

Бу даврда замонавий мавзуларда ҳам кўплаб драмалар дунёга келди. Бу борада Эркин Хушвақтов, Салоҳиддин Сирожиддинов, Усмон Азим, Санжарали Имомов, Холиқ Хурсандов, Насрулло Қобил, Комил Аваз, Тоир Юнусовлар самарали ижод қилдилар. Улардан баъзиларининг асарлари театрларнинг доимий репертуарига айланди ва томошабинларнинг ташналигини қондириб, театрларга қизиқишини орттирди. Зеро, театрнинг халқни маънавий-маърифий руҳда тарбиялашнинг энг самарали ва жонли воситаси эканлиги азалдан маълум. Саҳна реал ҳаётнинг бадиий кўзгусидир. Шу маънода юқорида номлари тилга олинган драматурглардан Э.Хушвақтов айниқса, улоқда совринни олиб кетди. У кўпроқ халқ оғзаки ижоди материалларига, фольклор-этнографик мавзуларга, миллий урф- одатларимизда ўлиб бораётган удумларга мурожаат қилди. Э.Хушвақтовнинг Ўзбекистон Миллий театрида бирин-кетин саҳналаштирилган “Чимилдиқ”, “Қаллиқ ўйин”, “Қирмизи олма”, “Андишали келинчак” каби пьесаларига иложи борича ўзбек халқининг азалдан яшаб келган удумлари руҳини, моҳиятини сингдиришга, уларни янгича анъаналар билан бойитишга, ёш авлоднинг муносабатини очишга уринади. Кўп ўринларда бунга эришади ҳам. Аммо драматург ҳар доим ҳам ўз ниятини ифодалаш учун танлаган усул ва шаклларда ютуққа эришавермайди. Масалан, “Чимилдиқ”, “Қаллиқ ўйин” драмалари аввало, енгил-елпи воқеалар асосига қурилгани, персонажлар ўртасидаги муносабатларнинг ўта сунъийлиги, урф-одатларимизнинг қадрини кўтариш ўрнига ўзига нафрат уйғотади. Бу драмаларда ечим ҳам тамошабинни қониқтирмайди.

Адабиётлар: 1. Адабиёт назарияси. 2 томлик. Т., “Фан”, 1978-79. 2. Аристотель. Поэтика. Ахлоқи кабир. Т., “Янги аср авлоди”, 2004. 3. Абдусаматов Ҳ. Драма назарияси. Т., Ғ.Ғулом номли АСН, 2000. 4. Имомов Б. ва б. Ўзбек драматургияси тарихи Т., “Ўқитувчи”, 1995. 5. Мустақиллик даври адабиёти. Т., Ғ.Ғулом номли АСН, 2006. 6. Ризаев Ш. Жадид драмаси. Т., “Шарқ” НМАК, 1997. 7. Абдусаматов Ҳ. Қалб гавҳари. “Шарқ юлдузи” жур., № 5-6, 2006. 8. Й.Солижонов. Мен сиздан сабоқ олдим (адибларга мактублар). Т., 2007.

Похожие

Янги босқичдаги ўзбек драматургияси

Ҳозирги ўзбек қиссачилигининг қирралари

Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри

Ҳозирги ўзбек лирикасининг тараққиёт тамойиллари

Жадид драматургияси