Янги босқичдаги ўзбек драматургияси - Литература - Рефераты

Янги босқичдаги ўзбек драматургияси

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

Янги босқичдаги ўзбек драматургияси Режа: 1. Талабларини Халқнинг маънавий қондиришда драматургиянинг ўрни. 2. Сўнгги давр ўзбек драматургиясида социалистик тузум иллатларининг фош қилиниши. 3. Сўнгги йиллар ўзбек драматургиясида маънавий-ахлоқий масалаларнинг янгича йўналишда, янгича тафаккур билан ёритилиши. 4. Комедияларда ҳаётдаги иллатлар ва нуқсонларга нисбатан муросасозликнинг ортиши .

Замон билан ҳамнафас бўлишда, халқимизнинг маънавий талабларини қондиришда драматургия зиммасига, унинг сўз ва саҳна санъатлари билан алоқадор хосияларига мувофиқ, алоҳида ғоявий- эстетик вазифалар юкланган. Маълумки, адабиёт ва санъатнинг гуллаб яшнаши жамиятнинг маънавий баркамоллиги, муҳит согломлигига боғлиқ, Маънавий соғлом муҳитни яратишда адабиёт ва санъатнинг роли беқиёсдир. Ижодкор ҳаёт ҳақиқатини қанчалик тўғри англай олса, муаммолар моҳиятини тўғри очиб берса, унинг асарлари халққа шунчалик маънавий наф келтиради. Бу борада драматургия ҳам алоҳида рол ўйнайди. Ўзбек драматургиясида Ў.Умарбеков, Ш.Бошбеков, М.Бобоев, А.Иброҳимовнинг асарлари алоҳида урин тутади. Уларнинг драмаларида совет тузумидаги ўзбек воқелигининг муайян томонлари драматик йўсинда бадиий талқин қилинган. Ўлмас Умарбековнинг драмаларида коммунистик мафкура ҳукмрон даврда ҳам истиқлол маънавияти, ахлоққа хизмат этувчи муҳим ва асосий сифатлар ўз ифодасини топган. Драматург анъанавий оталар ва болалар муносабатлари, ўзаро ахлоқии қарашлари заминида истиқлол даври учун ута зарур маънавий-ахлоқий сифатларини сақлаш, асраб-авайлаш йўлида қатъий ўзита хос йўл тутганлиги ҳам кузатилади. Хусусан «Суд», «Кузнинг биринчи куни» каби драмалари характерлидир. «Кузнинг биринчи куни» номли пьесаси шу жиҳатдан алоҳида ажраб туради. Асарда уч оила бошига тушган фожианинг сабаб ва моҳияти уч хил англаш, уч хил баҳрлаш тарзида умумлаштирилади. Масалан профессор Тоҳир Тўлагановнинг ўғли Рамз оилада эрка ўсган. Фарҳод эса отасиз, онаси Қумри опа вояга етказган ёлғиз фарзанд. Собир бўлса узоқ йиллар ички ишлар соҳасида самарали ва ҳалол меҳнат қилган ва нафақага чиққан Шокир Султоновнинг камторона оиласи фарзанди. Тақдир уларни институтда учраштирган, Улар орасида Рамзнинг қўли баланд, қаерга чўзса етади. Собир ва Фарҳод ҳам унинг таъсирига тушиб қолган. Кунлардан бирида фожиа содир бўлади. Рамз отган милтиқ ўқи кўчадан кетаетган одамнинг умрига завол бўладк. Худди шу фожиа уч оиланинг бир - биридан айриб турувчи маънавий аҳлоқий

қарашларини муҳокама қилишга, драматик талқинга ва умумлаштиришга асос беради. Пироварди фожианинг замини очилиб, профессор Тўлагановнинг ўгли Рамз ўз гуноҳини бўйнига олиб: «Энди қилмайман, дада, - деганида ота ўғлига қарата: «Дард бўлади. Ярамаслар. Итдан тарқаганлар. Хулиганлар. Бандитлар. - деб ҳақорат қилади. Шунда Рамзнинг онаси Барчин опа «энди қилмайди, дадаси, раҳм қилинг» деб илтимос қилади. Газабланган ота жаҳл устида оилада газак олиб келган маънавий-ахлоқий нопокликнинг сир-асрорини очиб ташлайди. Тўлаганов: «Раҳм қилингмиш? Шу нонкўр, шу текинхўрга-я. Одам бўлмади у, дардисар бўлди. Болали уй бозор, боласиз уй мозор... йўқ мен бунга мутлақо қушилмайман. Аксинча, болали уй мозор. Сен мани ажалимдан беш кун бурун мозорга тиқасан, ярамас. Аммо билиб қўй. Мен энди ҳимоя қилмайман. Шунча ёрдам қилгандим, ҳимоя қилганим етар, институтга киролмадинг, шогирдимга раҳмат.сени қабул қилишди.. йиқилдинг, яна илтимос қилдим, баҳоларингни тузатиб беришди. Ресторанда тўпалон ҳилиб, милицияга тушдинг. Бир йилга кесишмоқчи эди, олиб қолдим. Маст бўлиб хушёрхонага тушдинг. Яна олиб келиб қўйишди. Энди ўн йилга кесишса ҳам розиман. мани, отангкинг қадрини қамоқхонада бил знди». «Қиёмат қарз» драмасининг бош қаҳрамони Сулаймон ота. Унинг психологик ҳолати ишонарли тасвирлаб берилган. Чунки муаллиф психологик ҳолатга кириши учун зарур бўлган муҳитни ярата олган. Сулаймон ота ҳалол, меҳнатсевар, бировнинг ҳақидан қўрқадиган, тўгри сўз нуроний чол. Ёлғиз фарзандидан ажраб қолган ота, қишлоққа врачлик қилиш учун келган Нўмонжон исмли йигитни ўз фарзанди сингари меҳр қўйиб фронтга жўнатади, у кетаётиб отага иккита қўй олиб беради. Йиллар ўтиб қўйларнинг сони т5?рт юзтага етади. Уруш тугаса ҳам асранди ўгилдан дарак бўлмайди, Тўрт юзта қўйни «Қиёмат қарз»ни ўз эгасига топшириш Сулаймон отанинг тинчини, оромини олади, Психологик тасвирнинг биркснчи босқичи руҳий вазият яратилди. Шундан сўнг, бош

қаҳрамон қатор руҳий -кечинмаларни бошидан кечиради. Қўйларнинг эгасига топширйш ҳисси, Зебининг васиятини адо этиш масъулияти драмада руҳий тасвирни юзага келишига асос бўлади. «Зеби хола: Нўмонжонга атаб олдим буниям, Сулаймон ота», - Оббо , сан-эй. Яхши- яхши. -Зебо хола - сиз бўлсангиз, киммиз унга дейсиз. Урушдан кейин келаман деган, сизлар билан тураман деган. Келмаса. . . келмаса. . . Сизни кимга ташлаб кетаман? Ҳувиллаган ҳовлида бир ўзингиз.» Муаллиф инсон қалбидаги эъзозланиши зарур бўлган қирраларни топган. Сулаймон ота учун Зебидан, унинг васиятидан: кўра азизроқ нарса бўлмаган, худди ШУ ҳолатни драмада ишонарли очиб берилган, Бу ҳолатни ҳеч бир томошабин бефарқ томоша қилмайди., ўзининг ҳузур- ҳаловатидан кечиб, Сулаймон ота Нўъмонжонни қидиришга тушиб кетади. Узоқ йўл юриб, ҳам жисмон, ҳам руҳан чарчаган ота, Нўъмонни кўриб бутун чарчоқларини эсидан чиқариб юборди. Бутун жисми билан, қувончу ташвишлари билан унга талпинди. Бироқ у отанинг қувончини, хурсандчилигини чексиз ҳаяжонини сезишни, тушунишни хоҳламайди. -Назаров, хўш? келинг? - Сулаймон ота. - Хўшинг нимаси? Мени танидингми? - Назаров , Кимсиз? йўқ танимадим. ~ Сулаймон ота: - Баракалла. Ўзимам танимайсан деб ўйловдим. Мен сени танидим». Сулаймон отанинг хатти-ҳаракатларини эринибгина, менсимай кузатиб турган Назаров, отани танимасликка ҳаракат қилади, уни бағрига босиб, ўзини тиелмай йиғлаётган бош қаҳрамонга «ўзингизни босинг» деб буйруқ беради. Ўзини йиғидан тўхтатолмаган ота «Қандай босай, ўғлим?! Ўттиз йил кутдим сени, Йўлингда кўзларим тўрт бўлди. Кўрмай ўлиб кетаманми қўрқувдим, Зеби холангга ўхшаб. - Зеби хола ким? -Сулаймо* ота: - Кўзинг айтиб турибди, қўрқиб кетдинг. Қўрқма. Қари бўлсат^. ҳам, ҳали бировга ташвишим тушгани йўқ. Эсингдами, урушге кетаётганингда менга иккита қўй ташлаб кетувдинг. Назаров: - Қўй?. Сулаймон ота; -Ҳа. Иккита ҳисори қўй. Назаров: -Э, бўлди, бўдди. Эсимга тушди. Хўш?. Сулаймон ота: - Шу қўйлар тўрт юзтага етди. Назаров: - Тўрт юзта?».

Қўйларнинг дарагини эшитган Нўъмонжон энди бутунлай ўзгаради, «Оббо отахон-эй. . . Оббо сиз-эй! Қўйлар ҳеч хаёлимга келгани йўқ. Лекин ана бораман, мана бораман билан вақт ўтиб кетаркан, шунча йил ўтиб кетибди. Лекин барибир борардим. Сизни бир кўриб келардим.» Қўйларнинг тўрт юзтага етганлигини эшитган Нўъмонжон отага сохта илтифот қилишига утади. Нўъмонжон: - Ота! Тўхтанг!. Сулаймон ота: - Мен сенга ота эмасман, Ўша ўттиз йил олдин менинг олдимдан урушга кетган йигитга отаман. Бу дунёда ҳам, у дунёда ҳам. Сенга эмас». Ўттиз йил болам деб, қалбининг энг тубида асраб келган, унинг хаёллари билан, унинг изтироблари билан кўмилиб яшаган Сулаймон учун бир лаҳзада ҳаммасидан жудо бўлиб қолиш осон иш эмас эди. Маълумки, драмада қаҳрамоннинг ўзига хослигини белгилашда ремарка муҳим ва асосий омил ҳисобланади. Бу борада Ш, Бошбеков асарлари яққол мисол бўла олади. Унинг «Темир хотин» номли жиддий комедиясининг бош қаҳрамони Қўчқорнинг характер сифатида шакланишида ремарка катта рол ўйнайди, Қўчқорнинг яшаш шароитининг қандай эканлиги, у ҳақидаги дастлабки характеристика драма бошида берилган ремаркада берилади: «Қишлоқдаги оддий камтарона ҳовли. Тўгрида бир неча устунли пешайвон, ўнгда пастгина пешайвон кўча эшик, олдироқда ёғоч кароват. Саҳнадаги ҳар бир жиҳоз, ҳар бир буюмда нимадир етишмайди. Эшик дераза ромлари ярми бўялган, қолганининг ранги ўчиб кетган, ёғоч кароватнинг битта оғи йўқ. Ўрнига ғишт териб қўйилган, кўрпа ёстиқларга ямоқ тушган, пиёлаларнинг лаби ўчган ёки чегараланган, чойнакнинг жумрагига туника кийгизилган ва ҳакоза». Келтирилган ремаркадан бош қаҳрамоннинг яшаш шароити, уй жиҳозларининг кўримсизлиги, туну кун меҳнат қилса ҳам яхши яшамаганлигининг гувоҳи бўламиз. Ҳолат тасвири ремркасида бош қаҳрамон фаолиятидаги ҳолат тасвирланади. Бу ремаркани бош қаҳрамон образининг шаклланишида аҳамияти катта бўлади. Қучқорнинг дастлабки ҳаракатлари, яъни

томашабинга яқинлашиш жараёнидаги унинг кайфияти муаллифнинг дастлабки ремаркасида амалга оширилади. Аввалига Аломатнинг гапларига менсимай қараётган Қўчқор, энди ўзини бошқаролмай қолади, Таъсирланиб кетади. Аломатнинг: «Қалбингизнинг унутилиб кетган, ўзингиз ҳам билмайдиган, алла қайси бурчакларида милтиллаган ушоққина норозиликдан қўрқасиз», - деб айтган гапи Қучқорни чўчитиб юборади. Чунки у темирдан бундай гаплар чиқишини сира кугмаган эди. Аломатнинг бу гапларида Қўчқорнинг армони-фожеаси ётади. қор энди чидолмайди, сира-сира тоқат қилолмайди, Аломатнинг кейинги гапларини ҳаяжон билан кутиб турган Қўчқор қалбидан сизиб чиқаетган кўз ёшларини яширишга уринади. Муаллиф айнан шу вазиятни «кўзларида ёш ўйнаб» ремаркаси билан тасвирлайди. «Кўзларида ёш ўйнаб» ремаркасида бош қаҳрамоннинг ички изтироби, алами, эркак кишининг аел олдидаги ерга урилаётган ғурури ифодаланган. Қўчқорнинг руҳий кечинмалари муаллиф томонидан берилган ремаркада ўта таъсирли ифодаланган. Драматизмни кучайтириш учун муаллиф ркмаркаси катта аҳамиятга эга. «Баралла йиғлаганча оёк, остидаги яшиқларни зарб билан тепиб, еш болага ўхшаб энгашиб йиғлайди. Аломатнинг елкасидаги қизил адикросхемани олди д а- Қўшни ҳовли томон отиб юборди». Қўчқорнинг фожиаси аввало умрини беҳуда ўтказгани, туну кун меҳнат к;илиб бирор кун рўшнолик кўрмаганидадир. Муаллиф ушбу комедияни том маънодаги трагик комедия дейишга ҳав^л.и. Чунки Қўчқорнинг бутун _ орзу ва умидлари Аломатнинг гапларидан сўнг чилпарчин бўлди- У Ў3 ҳаётини маънисиз эканлигини ҳис қилди. Бу нафақат Қўчқорнинг, балки минглаб «Қўчқорлар»нинг ҳам фожиасидир. Навбатдаги қўйилган микросхема Қўчқорнинг фиғонини кўкка чиқарди. Чунки унинг тўғрисида турган робот аёл бош қаҳрамоннинг на кўз еши, на алам, на қайғуси билан иши бор!» Аломат (куЙлаб) «Яна ўйнашшк, Яна куйлайлик, иқболимиз порлоқ экан даврон сурайлик. Иқболимиз порлоқ экан, даврон сурайлик! (Тўхтовсиз айтаверади). Аломат айтган қушиқнинг

мазмунидаги «Иқболимиз норлоқ экан» жумласиДа Қўчқорнинг бахтсизлиги, «даврон сурайлик» жумласида эса мужассамлашган. Шунинг учун Қўчқорни на насиҳат, на мақтов, на йиғи тинчлантиради. У ҳам қайсар боладек ҳеч нарсага кўнмайди. 70-80 йиллар ўзбек драматургиясида яратилган ҳатор асарлар ўзбек халқини мустақилликка маънавий жиҳатдан тайёрлашда хизмат қилди ва улардаги қатор қаҳрамонлар китобхонлар онгқа,а ва театр саҳнасида ҳамон яшаб келмоқда. Мустаšилликдан кейинги йилларда драматургиямизда янигича šарашлар ва миллий šадриятларни акс эттирувчи асарлар яратилди. Хусусан, «Чимилдиš», «Куёв» сингари комедияларда ¢збекона ру³ кучли. «Чимилдиš» драммасида асосан ¢збек удумлари ва урф-одатлари ³аšида баён этилади. Асар халšимиз ру³ига мослиги туфайли ³ам китобхонлар томошабинлар эътиборини тортди. Šисšа ваšт ичида бу драмма асосида бадиий фильм ³ам ишланди. Давримизнинг ижтимоий-сиёсий воšеалари билан бо¾лиš драммалар ³ам к¢пчиликка маъšул б¢лмоšда. Іамид £уломнинг «Бир миллион фожеаси», Одил Ёšубовнинг «Бир šаср фожеаси» драммаларида бугунги ³аётимизнинг айрим šирралари акс этди. Умуман олганда адабиётнинг драматургия со³асида унчалик к¢п асарлар яратилмаган б¢лсада юšоридаги драммаларда давримиз давр ³арактери ¢з ифодасини тополганига маšтовга лойиšдир.

АДАБИЁТЛАР: 1. Х.Абдусаматов. Театр танқид кўзгусида. Т„ «Фан» 1993 йил. 2. С.Алиев, Ўзбек драматургиясида янги услубий изланишлар. «Ўзбек тили ва адабиёти» 1993 йил, 1--сон, 15-бет. 3. Б.Имомов. Драматургик маҳорат сирлари. Т., 1991 йил,. 4. Т.Исломов. Тарих ва саҳна. Т., 1998 йил. Ўзбек драматургияси тарихи. Т., 1995 йил 5. www.uzedu.uz

Похожие

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Жадид драматургияси

Янги ўзбек адабиётининг асосий хусусиятлари

Ўзбек мумтоз адабиёти

Бугунги кунда ўзбек тили ва адабиёти фанига қўйилган талаблар. ДТС, ўқув дастурлари, янги дарсликлар таҳлили