Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри - Литература - Рефераты

Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри Р Е Ж А : 1. Қисса жанри. Повесть атамаси ҳақида. 2. Ҳозирги ўзбек қиссаларининг жанр хусусиятлари.

Қисса – эпик тур жанрларидан бири бўлиб, воқеаларни баён қилиб беришга асосланган. Ғарбий Европа ва Америка адабиётида “қисса” (повесть) тушунчаси йўқ. Уларда романдан бошқа барча насрий асарлар “новелла” номи билан аталган. Рус адабиётида “повесть, повествование” атамаси мавжуд бўлиб, бирор воқеани кенгроқ планда ҳикоя қилиб бериш тушунилган. Рус адабиётшуноси Л.Тимофеев “ўрта эпик шакл” (“средняя эпическая форма”) деб атайди. Унинг ёзишича, повесть асосий персонаж атрофига уюшган бир неча эпизодларни тасвирлаш орқали унинг ҳаётидаги алоҳида даврни қамраб олади. Биронта ҳам манбада “қисса” (повесть) атамасига жанр сифатида аниқ таъриф берилмаган. Л.Тимофеев ва Н.Венгровнинг “Краткий словарь литературоведческих терминов” китобида айтилишича, “повесть (қисса) ҳикоядан фарқли ўлароқ, одатда унда иштирок этувчи асосий қаҳрамоннинг ҳаётига оид бир неча воқеалар ифодаланади”. Унда бир неча персонаж қатнашади, улар асосий қаҳрамон атрофига уюштирилади. Шунингдек, повесть (қисса) ҳикояга қараганда ҳаёт мураккабликларини кенгроқ, романга нисбатан характер ҳамда воқелик кўламини озроқ акс эттиради. Буни англаб етиш учун Сиз А.Қаҳҳорнинг “Даҳшат” ҳикояси билан “Синчалак” қиссасини таққосланг. Н.Хотамов, Б.Саримсоқовнинг “Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати”да айтилишича, “повесть (қисса) ҳаётий воқеа-ҳодисалар қамрови жиҳатдан романга нисбатан кичик, ҳикояга нисбатан каттароқ ва мураккаброқ баён шаклига эга бўлган жанрдир. Повестда у ёки бу шахс ҳаётининг маълум даври хроникал баён этилади”. “Адабиётшунослик луғати”да (муаллиф Д.Қуронов ва б.) ёзилишича, қисса “эпик турнинг ҳикоя ва роман қаторидаги учта асосий жанридан бири, повесть. Ўзининг жанр хусусиятлари билан Қ. ҳикоя ва роман оралиғидаги ҳодисадир: ҳикояда қаҳрамон ҳаётидан биргина воқеа, романда қаҳрамон ҳаётининг мураккаб ижтимоий муносабатлар тизимидаги катта бир даври, Қ.да қаҳрамон ҳаётининг бир босқичи қаламга олинади”.

Албатта, бу таърифлар нисбий ва умумий тарзда бўлиб, ҳанузгача қисса (повесть) ўзининг жанр сифатидаги аниқ ва мукаммал баҳосини олган эмас. Ҳатто қисса жанрининг хусусиятлари ва поэтикаси муаммоларига бағишланган махсус тадқиқот муаллифи А.Холмуродов ҳам ўзининг докторлик диссертациясида бу соҳани четлаб ўтади. Ким бўлса ҳам қисса – повесть хусусиятини роман билан ҳикояга нисбатан ҳажмига қараб белгилайди. Шундай бўлса, Ш.Холмирзаевнинг “Ўзбек бобо”, “Озодлик”, “Булут тўсган ой” ҳикояларини ҳажмига кўра бемалол қисса деб қабул қилсак бўлаверар экан-да! (Бу ҳақда менинг китобимга қаранг). Ҳатто, Белинскийдек улкан танқидчи ҳам “Поэзиянинг тур ва хилларга бўлиниши” номли мақоласида “Повесть ҳам романнинг ўзгинасидир, фақат кичик ҳажмдадир. Асарнинг ҳажми мазмуннинг ҳажми ва моҳиятига қараб белгиланади” деб ёзади. Яна бир мақоласини “Рус повести ва Гоголь повестлари”да “повесть – бўлакларга бўлинган роман – романдан олинган бир бобдир” дейди. Яна бир рус адабиётшуноси Г.Абрамовичнинг фикрича, повесть ўрта эпик форма бўлиб, мураккаб ижтимоий муаммоларни очишда бир қанча ҳодиса ва воқеаларни ўзига бирлаштиради, унда қатнашувчи персонажлар сони ҳам ҳикоядагидан кўпроқ бўлади. Л.Шепилованинг ёзишича, повесть ҳаётнинг кўп томонларини қамраб олса ҳам ўз ҳажмининг кичиклиги, мазмуннинг ихчамлиги билан романдан фарқланади. Ҳикоядан эса сюжетининг мураккаблиги, воқеалар ва персонажларнинг кўплиги билан ажралиб туради. Бироқ Шепилова қисса ҳажмининг кичиклиги, мазмуннинг ихчамлиги, сюжетининг мураккаблиги нималар эвазига рўй бериши лозимлиги тўғрисида тўхталмайди. Қиссанинг жанр хусусиятларига доир номзодлик диссертацияси ёзган тадқиқотчи Ф.Ражабова ҳам унинг ҳикоя ва романдан фарқи ҳақида тўхталиб, қисса “бир шахснинг кечмиши ва саргузаштларига асослан”иши, лирик талқинга мойил воқеалар танлаб олиниши, уни ҳажм жиҳатдан чегаралаш илмий мезон бўлолмаслигини тўғри қайд этгач, шундай хулоса чиқаради: “Қисса ягона қаҳрамон саргузаштининг хроникал изчилликдаги

тасвири билан роман ва бошқа эпик жанрлардан фарқ қилади”. 2 жилдлик “Адабиёт назарияси” китобининг “Эпос” турига бағишланган бобида қисса – повесть тўғрисида умуман тўхталинмаган. “Адабий турлар ва жанрлар” китобининг 1-жилдида повесть – қисса жанри ҳақида фикр юритган олим Э.Каримов жанрнинг ўзига хос хусусиятлари, бошқалардан фарқи тўғрисида эмас, кўпроқ унинг тарихига тўхталади. Муаллиф келтирган мисолларнинг кўпи адабиётшуносликда ҳикоя ва роман деб тан олинган (масалан, “Доктор Муҳаммадёр”, “Янги саодат”, “Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ” каби) асарларини ҳам қисса атаб, таҳлилга тортади. Унда қисса – повесть жанри ҳақидаги илмий-назарий қарашлар эмас, асосан асарларнинг қайта баёни ўрин олган. Академик И.Султон дарслигида “Бир киши ва у билан ҳаёти боғлиқ бўлган бир неча кишининг тақдири ўртача ҳажмда тасвир этилган, аммо ҳаётнинг кенг манзарасини чизиб беришни ўз олдига вазифа қилиб қўймайдиган асарлар повесть жанрига мансубдир. Қиссада (домла повесть деб айтган. Зеро, совет даврида терминлар интернационал тилда айтилган) одатда, лиризм ҳикоя ва романга нисбатан кучлироқ бўлади”. Менимча, юқоридаги таърифлар орасида энг тўғриси мана шудир. Чунки бошқа таърифларнинг биронтасида ҳам лиризм тўғрисида айтилмаган эди. Ваҳоланки, лиризм – қисса вужудини қон билан таъминлаб туручи томир ҳисобланади. Лиризм воқеликда ҳам, оҳангда ҳам, баёнда ҳам, мавзуда ҳам (ҳатто ижтимоий мавзу бўлса ҳам) устивор ўринни эгаллайди. Шунингдек, И.Султон домла повесть билан қисса атамаси орасидаги фарққа ҳам нозиккина ишора қилиб ўтадилар. Олимнинг таъкидлашича, “қисса кўпинча ишқий мазмунга эга, ҳозирги замон повестида эса ишқий линиянинг бўлиши шарт эмас”. Энди биз юқоридаги манбалардан олган таассуротларимизга асосланиб, ҳамда ўз тажрибамиз ва қарашларимиздан келиб чиқиб, қиссанинг қуйидаги хусусиятларини тавсия этамиз:

1. Ўзбек адабиётида “қисса” атамаси рус тилидаги “повесть”, “повествование” атамаларининг маъносини ўзида тўла мужассам этади. Ота – боболаримизнинг “қиссахонлик, қиссагўйлик” деган ибораларини эсланг. 2. Қисса жанрини аниқлашда бир қанча “шартли” белгиларга ҳам эътибор бериш зарур. Жумладан: а) асарнинг ички ҳажми (ташқи, яъни саҳифасининг оз ёки кўплиги эмас, балки мазмун-муаммонинг қамраб олиниши); б) сюжетнинг кўп планли бўлиши (романда эса кўп тармоқли бўлади), бир воқеа икки йўналишда ҳал қилиниши мумкин (О.Ёқубовнинг “Қанот жуфт бўлади”, Ў.Ҳошимовнинг “Баҳор қайтмайди”, Н.Жалолиддиннинг “Болалар” қиссалари); в) ягона сюжет линиясининг устиворлиги; г) асосий қаҳрамон атрофига бирлашган бир неча персонажларнинг мавжудлиги; д) бош қаҳрамон ҳаётида рўй берган барча воқеаларни батафсил тасвирлаш шарт эмаслиги (батафсиллик роман жанрига хос); 3. Қисса роман жанри сингари мураккаб ҳаётий жараённи, кенг қамровли воқеаларни узлуксиз ривожланишда, тар.ётда кўламли тасвирлай олишга қодир эмас. 4. Қисса қаламга олинган ижтимоий мазмуннинг кенглиги ва чуқурлиги билан ҳикоядан фарқ қилади. 5. Қисса жанри ўзининг ички тузилишига кўра турлича бўлиши мумкин. Айрим қиссаларда ягона сюжет линияси ҳукмрон бўлиб, ана шу сюжет марказига биргина қаҳрамоннинг ҳаёти, тақдири, унинг шу ҳаёти доирасида рўй берган асосий воқеалар – қўйилади (“Синчалак”, “Шайтанат”). 6. Шундай қиссалар ҳам бўладики, унда асосий қаҳрамоннинг ҳаёти, тақдири мустақил новеллаларга сочиб юборилади. Ҳамма новеллаларда ҳаётнинг маълум бир томони, ҳар хил персонажлар ҳаётида юз берган воқеалар – ҳикоя қилиниши мумкин. Бироқ уларни асардаги марказ – бош қаҳрамон бирлаштириб туради (масалан, “Дунёнинг ишлари”).

7. Ички тузилишга кўра бир неча ҳикоялардан ташкил топган қиссалар ҳам бўлади (А.Қаҳҳорнинг “Ўтмишдан эртаклар”). Ўтган асрнинг 80-йилларидан ўзбек қиссачилиги ҳам шакл, ҳам мазмун жиҳатдан янгиланди. Агар Ў.Ҳошимов қисса жанрига юксак бадиийлик ва чуқур лиризм фазилатларини олиб кирган бўлса, Э.Аъзам билан М.М.Дўстлар янги қаҳрамон концепциясини олиб кириш билан янада юқори босқичга кўтардилар. Э.Аъзам “Отойининг туғилган йили” қиссасидаги беғараз бетгачопар, шартаки талаба Асқар, М.М.Дўстнинг “Галатепага қайтиш” қиссасидаги диншунос Тошпўлат Ғайбаров, Н.Жалолиддиннинг “Болалар” асаридаги ўқитувчи Отажон ака ана шундай янгича қиёфадаги инсонлардир. Ўзбек қиссачилигида лиризмнинг кучайишида Т.Муроднинг хизмати беқиёсдир. Унинг “Момо ер қўшиғи”, “Юлдузлар мангу ёнади”, “От кишнаган оқшом” қиссаларининг номланиши ҳам, оҳанги ҳам, баён усули ҳам лирикдир. У ёзмайди, балки куйлайди. Қисса ҳам романлар сингари мавзу ва муаммоси, йўналишига кўра қуйидаги турларда ёзилади: 1. Автобиографик (М.Муҳаммаджонов, С.Айний, Ойбек, Н.Сафаров, И.Раҳим). 2. Биографик (Ғ.Ғулом, А.Қаҳҳор, Ҳ.Ғулом). 3. Тарихий (М.Осим, Ж.Илёсов, Мирмухсин, Х.Султонов). 4. Фантастик (Т.Малик, Ҳ.Ислом шайх, М.Маҳмудов). 5. Ахлоқий (Х.Дўстмуҳаммад, А.Йўлдош, Н.Жалолиддин). 6. Ҳужжатли қиссалар. Мустақиллик йилларида Ғарбий Европа адабиёти таъсирида талай қиссалар яратилди. Булар орасида Н.Эшонқулнинг “Уруш одамлари”, “Тун панжаралари”, “Қора китоб”, У.Ҳамдамнинг “Ёлғизлик”, Т.Жўраевнинг “Йиқилган ой” қиссалари характерлидир. Мавзу жиҳатдан янгиланиш кечаги кунимизга қарашда ҳам аён бўлди. Совет даврида 20-йиллардаги ўзаро фуқаролар урушида миллий – озодлик учун курашган ватанпарвар ота-

боболаримиз “босмачи” деб аталди. Бундай номуносиб қарашларга ҳам бадиий адабиёт, хусусан, қисса жанри биринчи бўлиб жавоб берди. М.Алининг “Кўк тўнлилар”, М.Маҳмудовнинг “Боғдон қашқири”, Т.Маликнинг “Сўнгги ўқ”, “Чорраҳада қолган одамлар” номли қиссаларида ўша давр кишилари фаолияти ҳаққоний тасвирланди. Айниқса, М.Маҳмудовнинг “Боғдон қашқири” қиссасида кўтарилган муаммо ва яратилган қаҳрамон характерлидир. Унда Завлод тақдири кўрсатилганю Боғдон қишлоғида вояга етган Қиличбек чор русияси аскарларига қарши курашади. Ўзи амалга оширолмаган ниятини ўғли Юсуфбекка васият қилиб қолдиради. У ўрта жангари, қўрс, ахлоқсиз, ҳеч нарсадан тафт тортмайдиган, ҳеч кимдан қўрқмайдиган, одамларга нафрат билан қарайдиган (отаси ўргатган) киши бўлиб ўсади. У қишлоғининг энг гўзали Гавҳарни хоҳишига қарши опқочиб кетади. Аҳмадбек исмли ўғил кўради. Бу 3-авлод вакили инқилобчи бўлиб етишади. Отаси ўз жонини асраб қолиш учун ўғлини қизилларга сотади. Юсуфбек ўзи ва отаси орзу қилган эркка эришолмай ўлиб кетади. Унинг вахший қашқир қиёфасига киришига рус истилоси сабаб бўлди. Хуллас, ҳозирги ўзбек қиссалари том маьнодаги янгиланиш жараёнини бошидан кечирди. Бу айниқса, модерн йўналишида ёзилган қиссалар табиатида аниқ кўринди. У.Ҳамдамнинг “Ёлғизлик” ва Н.Эшонқулнинг барча қиссалари таҳлил қилинади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Адабиёт назарияси. 2 томлик. Т., “Фан”, 1978-1979. 2. Адабий турлар ва жанрлар. 3 томлик. Т., “Фан”, 1991. (1-т). 3. А.Холмуродов. Қисса поэтикаси. Т., “Фан”, 2007. 4. ЎзМУ 11-т. Т., 2005. 22-23-бетлар. 5. Мустақиллик даври ўзбек адабиёти. Т., АСН, 2006. 6. И.Султон. Адабиёт назарияси. Дарслик. Т., “Ўқитувчи”, 2005. 7. Й.Солижонов. Ҳақиқатнинг синчков кўзлари. Т., 2009. 8. Д.Қуронов ва б. Адабиётшунослик луғати. Т., “Академнашр”, 2010.

Похожие

Ҳозирги ўзбек адабиётида йирик эпик жанрлар

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Янги замон Сурия адабиётида бадиий насрнависликнинг вужудга келиши. Сурия адабиётида роман жанри тараққиёти

Ҳозирги ўзбек қиссачилигининг қирралари

Ҳозирги ўзбек лирикасининг тараққиёт тамойиллари