Янги замон Сурия адабиётида бадиий насрнависликнинг вужудга келиши. Сурия адабиётида роман жанри тараққиёти - Литература - Рефераты

Янги замон Сурия адабиётида бадиий насрнависликнинг вужудга келиши. Сурия адабиётида роман жанри тараққиёти

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

107.5 KB

Янги замон Сурия адабиётида бадиий насрнависликнинг вужудга келиши. Сурия адабиётида роман жанри тараққиёти Режа: 1. Салим ал-Бўстоний ижодида ҳ икоя ва роман жанри. 2. Жамил ал-Мудаввар ижодида роман жанри. 3. Журжи Зайдоннинг тарихий романлари. 4. Фарах Антуннинг фалсафий қ арашлари.

алим ал - Бўстони (1848-1884) 1848 йилда Ливаннинг Абих қ адимги қ ишло ғ ида суриялик маш ҳ ур маърифатпарвар Бутрус ал - Бўстоний оиласида дунёга келган . Салим ал-Бўстони отаси изидан кетиб бутун умрини маърифатпарварлик ғ ояларини тар ғ иб қ илишга, Сурия хал қ ини дунё қ арашини кенгайтиришга, ўз хал қ ининг ҳ аётини яхшилашга ҳ аракат қ илган. Салим ал-Бўстонинг адабий мероси жуда буюкдир. У ўзидан кейин энциклопедик, илмий-оммабоп ма қ олалалардан таш қ ари кўплаб шеърлар, таржималар, ва тугалланмаган турк тили лу ғ ати қ олдирган. Шунингдек унинг қ аламига икки пьеса – «ал-Искандар» ва « Қ айс ва Лайло» номли пъесалар бўлиб, улар бир неча бор Сурия илмий жамияти са ҳ насида қ ўйилган. Учта тарихий романлар «Зенобия» (1871), «Будур» (1872) ва «Сурияга фат ҳ юриши давридаги му ҳ аббат» (1874) ва олтита замонавий ижтимоий мавзуларга ба ғ ишланган романлар «Сурия бо ғ ларидаги му ҳ аббат» (1870), «Асма» (1873), « Ҳ озирги замон қ изи» (1875), «Фатина» (1877), «Селма» (1878-1879), «Самийа» (1882-1884) ва кўплаб ҳ икоялар тегишлидир. Салим ал-Бўстоний ҳ икоялари

С. ал-Бўстонийнинг ижодининг барча қ исми маърифатпарварлик ғ оялари билан су ғ орилган. «С. ал- Бўстоний образ яратишда реал ҳ аётдан қ адам ташламади, ёзувчи ҳ икояларининг сюжетида бирон бир ёки кимнингдир маънавиятига оид тезиснинг очи қ дан очи қ суратини кузатиш мумкин, ҳ амда унинг ҳ икоялари албатта наси ҳ атомуз мисоллардан иборат бўлган. Ҳ икоя қ а ҳ рамонларининг тасвири тирик инсон характери каби акс этмаган. Унинг ҳ икоялри дидактик адабиётнинг намуналаридир, уларни замонавий мавзудаги масаллар деб ҳ ам аташ мумкин» 1 . Унинг ҳ ар бир ҳ икояси асосий ғ оя бўлмиш маърифатга маънавиятга ча қ ирувчи наси ҳ атомуз ҳ икматли гаплар билан тугаган. 1 Долинина А.А. Очерки истории арабской литературы нововго времени Египет и Сирия. Просветительский роман. 1870-1914 гг. М.: Наука, 1973. с. 40-41.

Ал-Бўстонийнинг 5 та ҳ икояси бизга маълум бўлиб, улардан 4 таси оила мавзусига 1таси эса тарихий мавзуга ба ғ ишлангандир. Унинг ҳ икояларининг кўпчилиги европа тилларига таржима қ илинган. Ал-Бўстонийнинг оилавий мавзу қ алам тебратишига шундай изо ҳ берадики, жамиятни ривожлантириш, унинг савиясини, дунё қ арашини кенгайтириш ва жамият ҳ аётини яхшилаш учун жамитнинг энг кичик бўлагидан, яъни оиладан бошлаш керак, оила таълим-тарбия беришда ало ҳ ида а ҳ амият касб этади. Ёзувчининг «Нажиб ва Латифа» ҳ икоясида таълим-тарбия масаласи кўтарилган бўлиб, ёвуз ва нодон рафи қ а ва унинг одобли турмуш ўрто ғ и ҳ а қ ида ҳ икоя қ илинади. Нажим бор кучини бериб рафи қ аси Латифанинг камчиликларини тў ғ рилашга ҳ аракат қ илади ва ни қ оят уни янги келинчакка айлантиради. Латифа ўз онасининг нусхаси бўлиб, унга мана шу онаси таълим берган. Шунинг учун Латифа мана шундай одобсиз, тарбиясиз қ из бўлиб усган. Ёзувчи бу ҳ икояда тў ғ ри тарбия бериш масаласини илгари суради. Бу масала ўша даврда араб Шар қ и учун янги мавзу ҳ исобланган. Ёшларга таълим-тарбия бериш, уларни маънавияти юксак, дунё қ араши кенг қ илиб тарбиялаш, оилапарвар, инсонпарвар қ илиб тарбиялаш ўша давр талаби бўлган. Оила материал ҳ исобига турмуш қ уриш эмас, балки бир-бирига ҳ ар томонлама мос келиши ва му қ аббат билан оила қ риши керак.

Мана шу ҳ икматли гаплар ал-Бўстонийнинг ҳ икояларида наси ҳ атомуз мисоллар билан берилган. « Ғ аним ва Амина» ҳ икояси қ а ҳ рамони Нажибга ўхшаб ҳ аракат қ илмайди, балки у бойлик туфайли тентак, нодон Аминага уйланади. «Стрелкасиз ў қ узиш» ҳ икоясида бой савдогар Хўжа Ибро ҳ им оиласига рисоласидек муносабатда бўлмайди, лекин қ илган хатоси билан ўзининг оиладаги мажбуриятларини, муносабатини тушуниб етади. Ёзувчининг яна бир ҳ икояси «Фариданинг тўйи» ҳ икоясида я қ инлар ўртасидаги муносабат ҳ икоя қ илинади. Ёш савдогар Фарид тўйида бор мабла ғ ини сарф қ илади, ҳ ато у келажакда ўзини ўнглашга ҳ ам мабла ғ и етмай қ олади ва натижада олган қ арзларини тўлай олмай қ амо ққ а тушади. Қ амо қ дан чи ққ ан Фарид ўз аёли ва болалари билан умрининг охиригача афсус- надоматда, ночорликда ўтади, ҳ ато у ҳ еч қ андай касб- ҳ унарга ҳ ам эга эмас эди. Мазкур ҳ икоя ҳ ам ёзувчининг ҳ икматли гапи билан, яъни « қ иссадан ҳ исса чи қ ариш» билан якунланади.

Ал-Бўстонийнинг «Хазир ва Лайло» ҳ икоясида во қ еа жо ҳ илия даврида, Басуса туяидан уруш ва қ тида рўй беради. Бу ҳ икояда ёзувчи инсонларнинг бир-бирларига бўлган муносабатлари, бу ерда нафа қ ат оилага, қ авму- қ ариндошга, балки душманга ҳ ам самимий муносабатда бўлиш ҳ икоя этилади. Ҳ икоя қ а ҳ рамони Лайло ўз қ абиласига душман бўлган қ абиланинг вакиллари урушда яралангач уларни ўлдириб юборишмо қ чи бўлганида ўз қ авмига қ арши чи қ иб яраланган, ночор, ҳ имоясиз кишиларга инсопарварлик ёрдамини кўрсатади. У та ғ либ кабиласидан бўлган Хазир исмли йигитни қ у қ ариб қ олишга муваффа қ бўлади. Натижада уларнинг ўртасида му ҳ аббат пайдо бўлиб, улар бахтли оила қ уришади. Ал-Бўстоний ҳ икояларининг стили содда, дидактик муаммомларга ба ғ ишланган. Замонавий тан қ идчи Му ҳ аммад Юсуф Нажмнинг фикрича, «Бу услуб доклад стили бўлиб, у енгил, содда ва безаксидир». Ал-Бўстонийнинг араб ҳ икоянавислигининг ривожланишига қ ўшган хиссаси бе қ иёсдир. Унинг ҳ икоялари араб адабиётидаги сюжетли асарларнинг яратишга биринчи ҳ аракат ҳ исобланади. Салим ал-Бўстонинг ижтимоий романлари . С. ал-Бўстоний жамиятнинг тўгрилаш йўлидаги таълим – тарбия ва урф-одатларни тў ғ рилаш масаласини ўзининг ижтимоий романларида ҳ ам давом эттирган. С. ал-Бўстоний ўз романларида замонавий мавзуга шундай изо ҳ беради: «ўз романларимизда хал қ мизнинг камчиликларини кўрсатиш зарур, уларга биз ҳ икоя қ илаётган инсонлар образлари

ор қ али нима яхши-ю, нима ёмонлигини кўрсатиш заруратдир». 2 Ал-бўстоний доимий равишда ўз романларида жамиятнинг ахло қ ий-маънавий масалаларни, эркинлик, тенглик ва адолат мавзусини тараннум этган. Ал-Бўстоний ҳ ар доим ўз қ а ҳ рмонларининг тилидан ёки муаллиф баёнидан ю қ ори қ атлам вакиллари ва қ уйи қ атлам вакиллари ўртасидаги тенгсизлик муаммосини, қ онун олдида бой ва камаба ғ алнинг тенглиги масаласини баён этган. Бу ғ оялар унинг «Фатина» ва «Селма» романларида мана шу тенглик, адлат ва инсонпарварлик ғ оялари баён этилган. Ёзувчи «Селма» романида турк амалдорларининг Сурия қ ишло ғ ларидаги зу ғ умларини акс эттриб, адолат, тенглик, инсонпарварлик устунларини бузулганини кўрсатади ва натижада ҳ икояда бош қ а ҳ рамони ҳ алок бўлади. С. ал- Бўстонийнинг қ ишло қ ҳ аётига ба ғ ишланган бу романи бахтсизлик билан якунланган. Ал-Бўстоний во қ еликни ва ижтимоий муаммоларни чу қ ур фалсафий муло ҳ аза қ илишга ҳ аракат қ илмайди, ёзувчини айнан инсоннинг ахло қ нормалари, уларнаинг ўзаро бир- бирларига бўлган муносабатлари, эски урф-одатларни янги замон қ адриятлари билан тў қ нашуви қ изи қ тиради. 2 Долинина А.А. Очерки истории арабской литературы нововго времени Египет и Сирия. Просветительский роман. 1870-1914 гг. М.: Наука, 1973. с. 43.

Ал-бўстоний фикрича, Ғ арбдан эркинлик, тенглик, маърифат, аёлларга ҳ урмат каби ғ ояларни олиш зарурлигини таъкидлайди. Шунингдек у Ғ арбнинг салбий томнларини ҳ ам кўрсатиб ўтади. Маданий ўзаро ало қ алар ва янги урф-одат ва анъаналарни шакллантириш муамоси ал-Бўстонийнинг романларида асосий масаласи ҳ исобланади. Мана шу муаммоларга узвий бо ғ ли қ бўлган тарълим-тарбия муаммоси, ҳ икояларидаги му ҳ аббат ва нико ҳ масалалари ҳ ам унинг асарларида асосий ўринни эгаллайди. Бу мавзу унинг барча ижтимоий романларининг асосий устуни ҳ икобланади. Ал- Бўстоний ҳ исоб-китоб ор қ али оила қ уришга, ота-онанинг турмуш қ уришга аралашишига қ арши чи ққ ан ҳ олда, му ҳ аббат ор қ али, йигит- қ излар бир-бирларини яхши билган холда, ички дунё қ арашлари мос келган ҳ олда оила қ уришни илгари суради. Унинг романларининг во қ еаси деярли барчаси христиан оиласида рўй беради. Оилавий-му ҳ аббат мавзуси ал- Бўстонийнинг барча романларида биринчи ўринда туради. Чунки адиб жамиятни тарбиялашнинг энг биринчи омилини мана шунда кўради. Ёзувчи ўз романларни омма томонидан яхши ў қ илишини ва қ изи қ ишини хохлайди. Романларининг сюжети фойдали, ҳ икматли ўгитлар билан су ғ орилган. С. ал-Бўстонийнинг «Сурия бо ғ ларидаги му ҳ аббат», «Асма», «Бугунги замон қ изи» ва «Фатина» романларининг сюжети авантюр романи қ урилишига хос равишда яратилган. Лекин бу романларда қ а ҳ рамонларнинг саргузаштлари билан уларнинг маънавиятига, дунё қ арашига, ахло қ -одобига оид, урф-одатлар, анъаналарга оид масалалар баён этилган.

Ал-Бўстонийнинг иккита романи «Самийа» «Салма» романларнинг сюжети табиий равишда чи ққ ан. Бу романларда қ а ҳ арамонларнинг иш қ ий муносабатлари ҳ икоя этилган. «Салма» да во қ еа амалдоралар орасида эмас, де ҳқ онлар орасида рўй беради. Ва бу ор қ али ёзувчи де ҳқ онлар ҳ аётидаги ижтимоий муаммоларни кўрсатади. Шунингдек С. ал-Бўстонийнинг тарихий романлари ҳ ам мавжуд. Жамил ал-Мудаввар (1862-1902) Жамил ал-Мудаввар Байрутда дунёга келган. Унинг отаси Нахл ал-Мудаввар Насиф ал-Язжийнинг дўсти ва ҳ амкори бўлган. Ал-Мудаввар ўз ватанида ал-Бўстонийлар асос солган «ал-Жинан» журналида маърифатпарварлар билан ҳ амкорлик қ илган. Ал-Мудаввар хам бош қ а суриялик маърифатпрварлар қ аторида Мирсда фаолият кўрсатган. Жамил ал-Мудавварнинг Ассирио-Ваволония тарихига оид тарихий илмий асари Шатобрианнинг романтик повести «Атала» нинг таржимаси ва халифа Харун ар-Рашид давридаги «Бо ғ доддаги мусулмон цивилизацияси» (1888) номли тарихий романи мавжуд. Ал-Мудавварнинг «Бо ғ доддаги мусулмон цивилизацияси» романи ў қ увчилар томнидан катта қ изи қ иш уй ғ отган, ҳ атто мусулмон олимлари томонидан тан қ идга учраган. Ал- Мудаввар ўзининг христианлигидан ва «мумкин бўлмаган худудган» кирганидан узр сўраб романини иккинчи бор қ айта нашрдан чи қ арган. Ж. ал-Мудаввар 1907 йилда Қ о ҳ ирада оламдан ўтган.

Ж. ал-Мудавварнинг мазкур романи Мисрда инглиз мустамлакасидан кейин миллий озодлик ва маърифатпарварлик ҳ аракати даврида юзага келди. Ал- Мудаввар ҳ ам барча маърифатпарварлар каби араб хал қ ининг ўзлигини англаши, муста қ иллик учун кураши, маърифатли бўлиши учун араблар тарихининг энг гуллаб яшнаган даврини ўз асарида тасвирлаган. «Бо ғ доддаги мусулмон цивилизацияси» романи бош қ а ҳ рамон томонидан ёзилган 10 та хатдан иборат. Асар бош қ а ҳ рамони яхши оиладан чи ққ ан хуросонлик форс 773 йилда Бо ғ додга отасининг дўсти маш ҳ ур қ ози Абу Юсуф бошчилигидаги ҳ у қ у қ -тар ғ ибот ишига лавозимга боради. Бу ерда асар қ а ҳ рамони пойтахтининг барча ди ққ атга сазовор жойларини томоша қ илади, ўша даврнинг маш ҳ уру, тани қ ли кишилари билан танишади. Асар қ а ҳ рамони Бо ғ доддаги барча таассуротларини Хуросонда қ олган дўстига хатлар ор қ али ёзиб юбради.

Асар бош қ а ҳ рамони ўзнинг юридик со ҳ асидаги юуту қ лари туфайли халифа ал-Ма ҳ дининг фарзандаларига, яъни Мусо ва Харунга таълим беришга ча қ ирилади ва уларга таълим беради. Қ а ҳ рамон халифа ал-Ма ҳ ди назарига тушиб давлат ишларида ҳ ам қ атнаша бошлайди. Халифа уни Хуросонга Му қ анна бошчилигидаги қ ўз ғ олонни бостириш юборади. Ва қ а ҳ рамон Бо ғ додга Харун ар-Рашид халифалиги даврида қ айтиб келади ва унинг масла ҳ атчисига айланади. 802 йилда Харун ар-Рашид уни франклар давлатига Карл Буюкнинг хузурига Испаниядаги уммавийлар халифалигини тугатиш учун ёрдам бериши сўраб юборади. Қ а ҳ рамон сафари мобайнида Куфа, Дамаш қ , Байрут, Марсел, Рим, Тунис, Мисрни тасвирини баён этади. Асар қ а ҳ рамони сафаридан қ айтиши чо ғ ида Маккада хаж зиёратига келган халифа билан учрашади ва Бармакийларнинг қ улашини, Жаъфарни ўлдирилишини гуво ҳ и бўлади. Лекин асар қ а ҳ рамонининг ҳ имоячиси Жаъафарнинг ўлимни эшитган сўнг ўз ҳ аётини са қ лаб қ олиш ма қ садида Хуросонга қ айтади. «Бу асар романга ўхшамайди, яъни ҳ еч қ андай сюжетга эга эмас, характерлар йў қ , хатто асарнинг номи ҳ ам романга хосликка эга ҳ ам эмас. Асарни тарихий бадиий асар деб бўлмайди. Муаллиф асарда тарихий во қ еларни систематик тарзда жойлаштирган, халифалик даврида Бо ғ доддаги умумий холат, ша ҳ арларнинг ва маданий хаётнинг тасвири берилган. И.Ю. Крачковсикийнинг таъкидлашича Жамил ал- Мудаввар асарини «Хижрий 2-асрнинг давлат кишисининг хатлари» деб номласа тў ғ риро қ бўлар эди, деб таъкидлаган эди» 3 . 3 Долинина А.А. Очерки истории арабской литературы нововго времени Египет и Сирия. Просветительский роман. 1870-1914 гг. М.: Наука, 1973. с. 65.

Ал-Мудаввар мазкур асарида ўрта асрлардаги мусулмон оламини идеаллаштирган. У ўз асарида халифа Харун ар- Рашид ҳ укмронлик даврида и қ тисодиётни тара ққ иёт этганини, ҳ атто фа қ ат сарой эмас, блаки оддий хал қ нинг турмуши ҳ ам яхшилиги кўрсатади, ҳ амда халифанинг ҳ арбий со ҳ алардаги юту қ лари, «эзгулик ва ҳ а қ и қ ат қ ироллиги» сифатида акс эттирган. Харун – мамлакатнинг идеали, у ме ҳ рибон, са ҳ ий, адолатпарвар, унинг камба ғ ал, ночорларга жонкуярлиги уларнинг ишончини, му ҳ аббатини қ озонади. Бу йўналишда Ж. Ал-Мудаввар тарихий фактлардан кўра арабларнинг афсонавий ривоятлари изидан кетади, яъни тасвирланаётган даврни, ўша даврда яшаган тарихий шахсларни идеаллаштиради. Фарах Антун Фарах Антун 1874 йилда Триполида бой насроний оиласида дунёга келган. У проваслав Кефтин мактабида таълим олган. Фарах Антун ёшлигидан илмга чан қ о қ , илмсевар инсон бўлган. 1899 йилда Фарах Антун ўзининг «Усмонийлар ҳ амкорлиги» («ал-Жамиа ал-усмонийя») хафталик журналини ташкил қ илади. 1906 йилда «ал-Жамиа» журналини чоп эттиришни давом эттириш ма қ садида Қ ўшма Штатларга кетади. 1908 йилда ёш туркчилар ин қ илобидан кейин Мисрга қ айтиб, у ерда маърифатпарварлик ҳ аракатида иштирок этади.

Шуни таъкидлаш лозимки, Фарах Антун аввало файласуфдир, чунки у Шар қ ва Ғ арб фалсафасини чу қ ур ўрганган ҳ олда бир қ атор фалсафий асарлар яратган: «Ибн Рўшд ва унинг фалсафаси», «Умар Хайём», «Френсис Бекон» ва бош қ алар. Фарах Антун фалсафий асарлардан сўнг панд-наси ҳ атли- фалсафий романларини «Дин, фан ва капитал ёки уч шахар» (1903), «Золим! Ва ҳ ший! Йирт қ ич!» (1903) ҳ амда «Янги Йерусалим» номли тарихий романларини яратади. Адабиётшунос А. Мажи таъкидлашича, Фарах Антуннинг «Ўлимгача му ҳ аббат», «Тавба-тазарру олдидаги Мария» ҳ амда «Янги дунё ёки Мария Магдалена» асарлари мавжуд. Фарах Антун шунингдек пьесалар ҳ ам ёзган: «Янги Миср ва эски Миср», «Сало ҳ иддин ёки Йерусалимнинг фат ҳ этилиши», «Кўчага чи ққ ан қ излар ёки таркидунё қ илган қ излар», «Сфинкс ҳ аракатда» ва бош қ алар. Фарах Антуннинг бир қ атор таржималари ҳ ам мавжуд: А. Дюманинг «Хал қ ў ғ ли», «Да ҳ шатлар минораси», В. Сарднинг «Се ҳ ргар», Софоклнинг «Шох Эдип» ва бош қ лар. Тад қ и қ отчиларининг фикрича, Ф.Антуннинг дунё қ арашига Ғ арб донишмандларининг фалсафасининг таъсири катта бўлган, шунинг учун унинг дунёкараши эклектик ( қ оришганлик) характерга эга. Адибга файласуфлардан Ренан, Руссо, Маркс, Ницше, Шатобриан, Жюл Симон каби ғ арб олимларининг таъсири катта бўлган. Фарах Антуннинг дунё қ араши бутунлай ўзгача бўлиб, у ислом исло ҳ атчи маърифатпарварларига ҳ ам, Ғ арб маърифатчилигининг издошларига ҳ ам қ ўшилмаган. Ф. Антун ижодида ҳ ар хил лагерларни кескин тан қ ид қ илиш кўзга ташланади.

Ф. Антун ҳ ам Ж.Зайдон, Қ . Амин каби жамиятнинг ўзгартиришнинг ягона омилини «ахло қ -одобни» тубдан ўзгартиришда кўради. Хусусан, Ф. Антун араб Шар қ ининг ин қ ирози ва ўз муста қ иллигини қ ўлдан бой беришини ҳ ам мана шу «ахло қ -одоб, урф-одат, маънавият нормаларининг бузилишида» кўради. «Хал қ нинг энг асосий исло ҳ оти, унинг ахло қ -одобини, маънавиятини тў ғ рилашдан, аёлларга илм олиш имконини беришдир, чунки улар а қ л-фаросатли авлод тарбиялаши лозим», деб таъкидлаган эди Ф. Антун ўзининг «Узун исло ҳ ат» ма қ оласида. Ф. Антуннинг фикрича, араб хал қ лари ўз муста қ илликларини қ урол билан эмас, балки тинчлик, таълим-тарбия, илм билан қ ўлга киритиши лозим. Адиб яна бир ма қ оласида араб хал қ лари Ғ арбнинг и қ тисодий таъсиридан қ утулиши учун араб хал қ лари ўзаро бирлашиб, ягона ташкилотга эга бўлиб, ўзининг миллий қ ишло қ хўжалигини, саноатлашган савдо компанияларини тузиши, шуниндек, Эрон, Аф ғ онистон, Марокаш билан «бошлан ғ ич мудофаа тизимини» ташкил қ илиши керак. Шунингдек Ф. Антун миллий озодлик, таълим-тарбия, мавзуларидан таш қ ари аёллар мавзуларида ҳ ам ўз фикрларини баён этган. Ф. Антун араб маърифатпарварлари орасида ҳ аётда ва адабиётда «гўзаллик» муаммосига эътибор қ аратган биринчи адиб хисобланади. Унинг фикрича, «Гўзаллик ҳ исси», «Эзгулик ҳ исси» ва «Адолат ҳ исси» каби гўзалликлар инсон ру ҳ ий фаолиятининг асосида мавжуд бўлиб, инсонни буюк эзгу ишларга ундайди.

Ф. Антун кўнгилочар, ша ҳ воний асарларни кескин тан қ ид қ илади, унинг фикрича, бундай асарлар ў қ увчига ҳ еч қ андай фойда бермайди. Ф. Антун бадиий асарлардаги анънавийликка, яъни таш қ и гўзаликка, жимжимадорликка, орти қ ча бўрттиришларга, безатишларга қ арши чи қ ади. Унинг фикрича, ёзувчи борли қ ни қ андай ва нимани ҳ ис қ илса, нимани ўйласа ана шундай ёзиши керак. Адиб адабий асарларни ла ҳ жа ва шеваларда ёзилишига қ арши чи қ иб, бадиий асар соф араб адабий тилида ёзилиши керак. Унинг фикрича араб адабий тилини ўткир зе ҳ н билан қ ўллаш лозим: тилни эски сўз ва иборалардан тозалаш, янги, содда, тушунарли стилни, ноти қ лик санъатини топиш ва шакллантириш керак. Ана шунда тил енгил ва эгилувчан ва замон талабларига жавоб бера олади. «Дин, Фан ва Капитал ёки уч ша ҳ ар» романи Ф. Антунинг мазкур асари ани қ ро қ айтганда фалсафий трактат (асар) ҳ исобланади. Ёзувчи мазкур романда оригинал сюжет яратишга интилмаган. Романда бош қ а ҳ рамони Халим 3 та утопик ша ҳ ар бўйлаб саё ҳ ат қ илади, яъни роман саё ҳ ат жанрида яратилган.

Ф. Антунинг мазкур саё ҳ ат романининг ўзидан олдин яратилган мана шу типдаги романлардан фар қ и шундаки, асарда жой-маконларнинг ани қ лиги, фактларнинг, урф- одатларнинг тасвири камро қ берилган, асар қ а ҳ рамонлари ўз саё ҳ атлари давомида ҳ ар хил инсонлар билан учрашуви ор қ али фалсафий-сиёсий ғ ояларнинг тў қ нашувини акс эттирган. Асар бош қ а ҳ рамони Халим саё ҳ ат килган ша ҳ ар утопик (мисолий, ҳ аёлий) бўлиб, лекин ёзувчи бу утопик ша ҳ ар рамзий бўлиб, ша ҳ ар ор қ ли замонавий жамиятнинг суратини тасвир этган. Бу утопик ша ҳ арнинг бунёдга келиши тарихига келсак, Сулаймон исмли шайх кутилмаганда бойиб кетади ва Фуре Фалангасига (Фаланга- жамоа- Ш.Фурьенинг утопик таълимотидаги жамоа) ўхшаш жамоа тузишга қ арор қ илади ва жуда катта ер сотиб олади ва ишсизларни йи ғ иб ерга ишлашга қ ўяди. Сулаймон уларга ер хўжалигини, касб- хунарни ўргатади, уларга қ онун тузади, ҳ окимият, суд, ҳ арбий тизим ташкил қ илади. Натижада Сулаймон тузган янги жамоа ривожланиб тара ққ ий этиб кетади. Лекин асарда мана шу ша ҳ арни тузган Сулаймон образининг ўрни ани қ берилмаган, у фа қ ат жамоа тузади ва одамларга ижтимоий камчиликларсиз яшашни ўргатади ёки жамоа вакилларини ёлланма ишчи сифатида эксплуатация қ илади.

Шундай қ илиб бу ша ҳ ар яшовчиларининг сони кўпайиб, ша ҳ ар катта давлатга айланади. Янги авлод катта матеариал ва маънавий э ҳ тиёжлар билан ўсади. Уларнинг баъзилари савдо-соти қ билан, баъзилари илм-фан, адабиёт билан, яна баъзилари дин билан шу ғ улланади. Натижада а ҳ оли ўртасида тушунмовчиликлар келиб чи қ ади, тезликда жамоа, 3 та ша ҳ арга бўлиниб кетади: Дин ша ҳ ри, фан ша ҳ ри ва капитал ша ҳ ри. Бу ша ҳ арларнинг ҳ ар бирида ўзининг ижтимоий муаммолари пайдо бўлиб, ша ҳ арлар ўртасида қ арама- қ аршиликлар келиб чи қ ади ва вазият кескинлашади. Мана шундай парокандалик, тар қ о қ лик вазиятида ша ҳ арга асар бош қ а ҳ рамони Халим саё ҳ ат қ илади. Халим эса ўз дўстлари билан адолат излаб саё ҳ атга чи ққ ан эди, улар мана шу уч ша ҳ арнинг довру ғ ини эшитиб, ша ҳ арларга келишган эди. Халим бу ша ҳ арларнинг «ернинг жаннати» ёки «гуно ҳ лардан ва ну қ сонлардан фори ғ ша ҳ арлар» деб ўйлайди. Халим ва унинг дўстлари бу ша ҳ арлар бўйлаб саё ҳ ати давомида ша ҳ ар ҳ окимининг 5 нафар қ излари билан учрашишади ва улар ўртасида му ҳ аббат уй ғ онади. Романда бу иш қ ий линия иккинчи даражали бўлиб, романни қ изи қ арли чи қ иши учун қ ўшилган.

Халим ша ҳ арликларнинг ҳ ар хил гурухлари: ишчилар, савдогарлар, олимлар, маданият ходимлари ўртасидаги мажлисда иштирок этади. Мажлисда ишчилар билан капиталистлар ўртасидаги муносабатлар, фойда- даромаднинг тенг та қ симланиши, ишлаб чи қ арилган ма ҳ сулотга эгалик ва бош қ а шу каби муаммолар му қ окама қ илинади. Ба ҳ с-мунозара, келишмовчилик кучайиб кетади ва натижада ша ҳ арлар аланга ичида қ олади. 3та ша ҳ ар ёниб кетади, бу ша ҳ арлардан фа қ ат Халим ва унинг дўстлари учрашган 5 нафар қ из тирик қ олади. Халим ва унинг дўстлари қ изларга уйланишиб ша ҳ арларни тиклашни бошлайдилар, лекин энди ша ҳ арларни «му ҳ аббат ва дўстлик, иттифо қ лик» ва «тўли қ хотиржамлик» асосида барпо этишади. Лекин роман якунидаги Халим ва унинг дўстлари тузган янги давлат қ андай бўлиши ў қ увчига ҳ ам, ёзувчига ҳ ам маълум эмас. Ф. Антун роман охирида «Билмаймиз, бизга ҳ али ҳ еч ким ерда кўрмаган бу жаннатий ҳ аётни тасвирлаш имкони қ ачонлардир имкони бўладими ёки йў қ ми? », деган фикр билан якунлайди. Ф. Антун мазкур романида фу қ ароларнинг йи ғ илишидаги ўзаро ба ҳ с-мунозаралар марказий ўрнинда туради, ёзувчи бу ўзаро келишмовчиликлар, зиддиятлар тасвирлаш ор қ али ўша давр жамиятидаги турли касб эгаларининг фикр- муло ҳ азаларини, қ арашларини акс эттирган. «Золим! Ва ҳ ший! Йирт қ ич! Ёки Ливан Кедрига саё ҳ ат» романи Мазкур роман «Учта ша ҳ ар» романидан тубдан фар қ қ илади. «Учта ша ҳ ар» романида «бой-камба ғ ал», «кучли ва

заиф» масаласи кўтарилган бўлса, бу романда эса маънавият, ижтимоий-и қ тисодий муаммолар кўтарилган бўлиб, гуманизм ру ҳ и уфуриб туради. Ф. Антун мазкур романида ҳ ам саё ҳ ат жанридан фойдаланган бўлиб, Калим ва Салим исмли йигитларнинг Ливан Кедрига - то ғ га саё ҳ ати ҳ икоя қ илинади. Йигитлар саё ҳ ат мобайнида турфа олам кишилар билан учрашиб ҳ ар хил мавзуларда, моддий ва маънавий ҳ аёт, инсонларнинг ўзаро муносабатлари, жонзотлар дунёси, табиат, дин, эъти қ од, эзгулик, ёвузлик каби турли мавзуларда су ҳ бат қ уришади. Романдаги Салим ва Калим образлари икки ҳ ар хил қ арашнинг тимсолидир. Салим романтик-идеалист бўлса, Калим исте ҳ золи-рационалистдир. Ф. Антун бу икки образ ор қ али эзгулик ва ёвузлик тў ғ рисидаги ҳ ам рационал, ҳ ам идеалистик-романтик қ арашларни баён этган. Ёзувчи биргина монахлар ва монастрлар ҳ а қ идаги йигитларнинг икки хил фикрини мо ҳ ирона баён этган. Салим фикрича, монахлар, ру ҳ онийлар ва монастрларнинг инсониятга, жамиятга фойдаси катта, улар инсонларни тў ғ ри, ҳ идоят йўлига бошлайди, дея Салим уларнинг идеал суратини чизади. Калим эса уларнинг реал томонини кўради, унинг фикрича, монахлар дангаса, ишё қ мас, ҳ айр-сада қ ага кун кечиради, улар қ онхўр золим, зулук, яъни улар инсонларнинг ру ҳ ий покланиши чо ғ ида уларнинг қ онини сўрадилар. Ф. Антун Салим ва Калим образлари ор қ али иделистик ва реалистик дунё қ арашни акс эттирган. Шу тари қ а Салим ва Калим саё ҳ атлари давомида адолатсизликдан, тенгсизликдан, ме ҳ рсизликдан азоб

чекаётган одамлар билан учрашишади. Ёзувчи инсонларнинг бир-бирларига қ илаётган муносабатлари ор қ али уларнинг ҳ аёвонларга хос йирт қ ич, ва ҳ ший характерларини кўрсатган. Ёзувчининг фикрича ҳ ар бир инсонда ҳ айвоний ва инсоний хислатлар мавжуд ва улардан бири иккинчисидан устун келади. Ф. Антун мазкур асари ор қ али ёвузликка қ арши курашишда кечирим ва мўминлик, юмшо қ ликни таклиф этган. Бу ғ оялар христиан динининг асосий ғ ояларидан ҳ исобланади. Романда бу ғ оялар бош қ ачаро қ акс этиб, ёвузликни енгиш учун инсон сабрли, бар қ арор ва қ атъиятли бўлиши керак.

Похожие

Сурия адабиётида ҳикоянависликнинг вужудга келиши

Сурия адабиётида «ан-наҳда» ҳаракати. Сурия адабиётида ҳикоянависликнинг вужудга келиши

Ҳозирги ўзбек адабиётида қисса жанри

Сурия ёзувчилари уюшмаси

Ҳозирги ўзбек адабиётида йирик эпик жанрлар